Ginduaw Liwat ang Mapula nga Planeta

Duha ka “detektib” halin sa Duta ang ginpadala sa aton kaingod sa sistema solar, ang Mars. Ginpadala sila agod masabat ang pila ka panguna nga palamangkutanon tuhoy sa geolohiko nga nagligad sang mapula nga planeta subong man ang kahimtangan sini karon.

KUTOB pa sang una, ginapapagsik sang Mars ang handurawan sang tawo. Namutikan sang aton mga katigulangan nga may di-kinaandan nga butang tuhoy sa masanag, mapula nga butang sa langit nga nagalabad sa kalangitan kon gab-i nga mas madasig sangsa iban nga mga bituon. Ginsunod sang dumaan nga mga Babilonianhon, Griego, kag mga Romano ang ngalan sang planeta sa ila mga dios sang inaway kag sang kamatayon, nga wala sing hinalung-ong nga ang mapula nga duag sini pamatuod lamang sang isa ka duog nga natabunan sang yab-ok sang iron oxide.

Sining karon lang, samtang dugang nga ginatuon sang mga astronomo ang matayog nga mga teleskopyo sa sistema solar, nangin maathag gid nga ang aton mapula nga kaingod may mga panahon, mayelo nga mga kaukbungan, kag iban pa nga bahin nga nagapahanumdom sang mga yara sa Duta. Sang ika-20 nga siglo, ang nahauna nga pag-usisa sa Mars ginhimo sang pila ka ­space ­probe, ukon salakyan-pangkahawaan, lakip ang mga or­bit­er kag mga lander, nga ginpadala sang Unyon Sobyet kag sang Estados Unidos. Nian nag-abot ang Mars Path­finder nga misyon, nga nagkuha sing bug-os nga igtalupangod sang minilyon ka tumalan-aw sang telebisyon sang Hulyo 1997.a

Sa karon, ang Mars Global Surveyor nga orbit­er nagatipon sing mga impormasyon tuhoy sa mapula nga planeta. Bisan pa naghatag sing madamo nga impormasyon ining mga misyon, madamong sadsaran nga mga pamangkot nahanungod sa Mars ang nagapabilin.

Diin ang Tubig?

Ang kinaandan nga bahin sa sining mga pamangkot amo ang tubig. Ginahaumhaum sang mga sientipiko nga sang una, tuhay gid ang Mars sa kon ano ang ila nakita karon. Ginlaragway nila ang isa ka planeta nga may mas mainit anay nga klima, mahun-og nga hangin, kag nagailig nga mga suba nga nagarebeti sa kadaygan sini. Apang, sa bisan paano nadula ang tubig, nga nagbilin sang isa ka mamala, yab-ukon, nagalibot nga huyop sang hangin nga nagahimo pa gani sa mga desierto sang Duta nga daw mauyahon. Diin nagkadto ang tubig? Diin karon makita ang tubig sa Mars, kag sa ano nga porma? Ano ang epekto sang tubig sa paniempo kag klima sang Mars?

“Isa ini ka detektib nga sugilanon,” siling ni Nor­man ­Haynes, anay pangulo sang opisina sang ­Mars Ex­plo­ra­tion sa Jet Pro­pul­sion Lab­o­ra­tory sang NASA, sa Pas­a­dena, Cal­i­for­nia. “Ang importante nga himuon sa Mars amo ang paghibalo kon ano ang natabo sa tubig.” Ginalauman sang mga sientipiko nga sa indi madugay masabat na nila ang pamangkot. Sa kada duha ka tuig, nga ang Duta kag Mars nagatadlunganay, nagaplano ang mga manugpanalawsaw nga magpadala sing mga robot-pangkahawaan agod amat-amat nga malubad ang misteryo sa Mars.

Ang pinakaulihi nga paris sining “mga detektib”? Ang nagalibot sa polar nga manugbantay sang panahon kag ang on-site nga kemiko nga robot nga magabulig sa mga sientipiko nga mausisa sing maayo pa ang idalom sang kadaygan sang Mars. Ang mga ngalan sini: ­Mars Climate Orbit­er kag ­Mars Polar ­Lander.

Pagkadto sa Mars

Ang Mars Climate Orbiter ginpalupad sang Disiembre 11, 1998, gikan sa Ken­nedy ­Space Center, sa ­Cape Ca­nav­eral, Flor­i­da, kag ginsugdan ang siam-ka-bulan nga paglakbay sini padulong sa Mars. Gindesinyo ini agod huptan ang 400 kilometros nga kataason sang paglibot, nga gikan diri bantayan sini ang atmospera, mga dagway sang kadaygan, kag mga ­polar cap sang planeta. Ang pag-obserbar magalawig sing bug-os nga tuig sang Mars—buot silingon, 687 ka adlaw sa Duta.

Sang Septiembre 23—ang adlaw nga ang orbiter nga nagabantay sang klima naiskedyul nga magsugod sa pag-obserbar sa Mars—ang mga sientipiko sa Jet Propulsion Laboratory sang NASA nagsiling nga nadula nila ang komunikasyon sa orbiter nga nagabantay sang panahon. “Nagapati kami nga ang salakyan-pangkahawaan naglupad sing manubo sangsa ginhunahuna namon,” siling ni Rich­ard ­Cook, manugdumala sang proyekto sang misyon. “Mahimo nga nagresulta yadto sa kapaslawan sang misyon.” Yadto nga misyon magabantay sa pulupanag-on nga mga pagbag-o sa kadaygan sang planeta kag magahatag sa mga manugpanalawsaw sing importante nga mga ideya may kaangtanan sa maragtas anay sang klima sang planeta.

Nagalaum ang mga sientipiko nga indi ini bug-os nga kapaslawan. Ini bangod ang ikaduha nga salakyan-pangkahawaan—ang Mars Polar Lander—nagapadulong na sa Mars. Ginpalupad ini sang Enero 3, 1999, kag naiskedyul nga magaabot sa Mars sa maaga nga bahin sang Disiembre sini nga tuig. Diin magahugpa ini nga lander agod makatigayon sing daku gid nga mga resulta?

Diin Magahugpa?

Dumduma, ang pamangkot tuhoy sa tubig amo ang panguna nga katuyuan sa paglagulad sa Mars. Diin ang pinakamaayo nga duog sa sina nga planeta nga matun-an ang tubig? Ang tiempo, klima, kag siklo sang tubig sa Duta ginatun-an paagi sa pagpaanggid sang mga resulta sang linibo ka indibiduwal nga pagtuon nga ginhimo nga nagagamit sing madamong nanuhaytuhay nga instrumento sa madamong nagkalainlain nga lokasyon. Apang, ang paglagulad sa iban nga mga planeta nagakinahanglan sing mas madamo pinili nga mga pamaagi. Bangod talagsa lang ang tagsa ka kahigayunan nga matun-an ang Mars gikan sa kadaygan, dapat maghalong ang sientipiko nga mga imbestigador sa pagdesisyon kon ano nga mga instrumento ang ipadala kag kon diin ini ipadala.

Para sa pagtuon sa klima sang ­Mars, maayo gid nga mga lokasyon ang mga duog sa ­polar—walay sapayan nga tuhay gid sa batuhon kag tubigon nga patag nga ginhugpaan sang ­Mars Path­finder sang nagligad nga duha ka tuig. Nagakatabo sa mga duog sa ­polar ang daku nga mga pagbag-o sa panahon. Ginahunahuna nga ang pulupanag-on nga mga bagyo sang yab-ok nagadeposito sing manipis nga anib sang yab-ok sa mga duog sa polar. Kon mag-abot ang tigtulugnaw, ang yab-ok nagakusog sa idalom sang carbon dioxide kag yelo. Sa sulod sang mga tion, madamo nga mga anib ang naporma. “Ining mga anib nagatipig sang rekord sa kasaysayan sang klima [sang Mars],” siling ni ­Ralph ­Lorenz, sang Unibersidad sang Ar­i­zona. Ginapatihan sang mga eksperto nga ang paglagulad sa sining bag-o nga teritoryo mangin isa ka importante nga tikang sa pagpanalawsaw sa Mars. Ngaa? Ano ang himuon sang lander kon makahugpa na?

Pag-usisa sa Idalom Sang Kadaygan

Isa ka tulad-damang nga makinarya nga may kataason nga isa ka metro, ang lander may tatlo ka tiil subong man 2 ka metro nga de-robot nga butkon nga may igkalandos sa punta. Ang misyon sini magasugod antes ini maghugpa sa Mars. Antes lang gid ini makalab-ot sa atmospera sang mapula nga planeta, ang lander magapaguwa sang isa ka paris sang pod, ang kada isa daw bola sang basket­ball ang kadakuon.

Ining mga pro­jec­tile hilway nga mahulog sa kadaygan kag magaigo sa kadaygan sang planeta mga 700 kilometros por ora. Gindesinyo ang mga pod nga mabungkag kon makabunggo ini, kag magapaguwa sing isa ka paris sang mas magagmay nga mga ­probe nga pasalupon tubtob sa kadalumon nga isa ka metro sa duta. Kon malubong na, ang mga ­probe magapaguwa sing magagmay nga mga barina kag magasugod sa pagtilaw sang kemikal nga pagkahuman sang duta sang Mars. Ang una nga tulumuron amo ang pagpangita sing bisan ano nga agi sang tubig nga mahimo natago sa nagkusog nga duta sa idalom.

Sa dili madugay pagkatapos nga malab-ot sang mga ­probe ang duta, magasunod ang ­lander, nga nagapaubos paagi sa parakayda. Nasangkapan sing mga kamera kag mga sen­sor, ang lander gindesinyo agod tun-an ang duta kag panahon sang Mars. Magakuha ini sang mga retrato sa tion sang pagpaubos sini kag pagkatapos ini makahugpa. Ang mikropono nga dala sini magarekord sa nahauna nga tion sang tunog sang hangin sa Mars. Ang lander gin-eskedyul nga magpanghikot sa sulod sang mga 90 ka adlaw sa tapos ini makahugpa.

Ang Handum sa Paglagulad

Sa pagkamatuod, tinuig ang ihinguyang sang mga sientipiko agod tun-an kag usisaon ang mga impormasyon nga makuha sa tion sining misyon nga bahin sang 16-ka-tuig nga panikasog agod tun-an sing dugang pa ang tuhoy sa Mars. Luwas sa NASA, ang mga ahensia pangkahawaan sang Europa, Japan, kag Rusya nadalahig man sa sining panikasog. Sa ulihi, ginalauman sang mga sientipiko nga ang mga misyon sa palaabuton magapauli nga dala ang mga muestra sang duta sang Mars sa mga laboratoryo sa Duta agod tun-an. Mahimo ini makabulig sa ila nga masabat sa katapusan ang pamangkot tuhoy sa kon ano ang natabo sa klima sang aton kaingod nga mapula nga planeta, ang Mars.

[Footnote]

[Kahon/Laragway sa pahina 17]

Ang Kabuhi Bala Naghalin sa Mars?

Ang meteorite nga ALH84001—nga ginpatihan nga naghalin kuno sa Mars—nadiskobrehan sa Ant­arc­tica sang 1984. Sang Agosto 1996 ginpahibalo sang pila ka manugpanalawsaw sa ­Johnson ­Space ­Center sang NASA kag sa ­Stanford Uni­ver­sity nga ang daw patatas kadaku nga bato may pamatuod, apang indi maathag nga pamatuod, sang kabuhi sa Mars—mga ­organic ­compound, mga mineral nga deposito, kag nangin ­fossil nga mga mikrobyo. Ginhangop nga ang kabuhi sa Duta mahimo nga naghalin sa Mars.

Apang, halos tanan sa komunidad sang siensia nagaugyon karon nga ining ­meteorite indi makahatag sing bisan anong malig-on nga ebidensia nga ang kabuhi naghalin sa Mars. “Sa banta ko indi gid mahimo nga nakakita sila sing mga salin sang biolohiko nga pagpanghikot,” siling ni Wil­liam ­Schopf, sang Univer­sity of Califor­nia, sa Los ­Angeles. Sing kaanggid, si ­Ralph P. ­Harvey, sang ­Case West­ern Re­serve Univer­sity, nagsiling: “Bisan pa ang kabuhi sa Mars isa ka makagalanyat nga ideya para sa madamo gid sa aton, maathag nga ang ALH[84001] may diutay lang gid nga pamatuod sini.”b

[Footnote]

[Kahon/Mga Laragway sa pahina 18, 19]

Kuwarenta ka Tuig Sang Paglagulad sa Mars

◼ Sang 1960 nagpalupad ang Unyon Sobyet sang una nga mga ­probe sa planeta, nga gintumod sa Mars. Ang mga ­probe wala makalibot.

◼ Sang Hulyo 14, 1965, ang ­Mariner 4, nga halin sa Estados Unidos, naglabay sa Mars kag nagpadala sing mga retrato kag mga takus pabalik sa Duta.

◼ Sang 1971, ang Mars 3, isa ka ­probe sang Sobyet, naghulog sing isa ka ­capsule nga naghimo sang nahauna nga mahinay nga paghugpa sa Mars. Ang Mariner 9, isa ka ­probe sang Estados Unidos, nakalab-ot sa Mars sa amo man nga tuig kag ginretratuhan ang kalabanan nga kadaygan sang planeta. Ginretratuhan man sang ­Mariner 9 ang duha ka magamay nga bulan sang planeta, ang ­Phobos kag ­Deimos.

◼ Duha ka probe sang Estados Unidos, ang Viking 1 kag Viking 2, ang naghugpa sa Mars sang 1976. Nagpanghikot ang ­probe sa sulod sang mga tuig, nga naghimo sing masibod nga mga eksperimento.

◼ Sang 1988, ang mga sientipiko sang Sobyet nagpalupad sing duha ka salakyan-pangkahawaan, ang ­Phobos 1 kag ­Phobos 2, padulong sa Mars. Ang ­Phobos 1 naguba sa tion sang paglupad, apang ang ­Phobos 2 nakalab-ot sa Mars kag nagpadala balik sang mga natukiban sini sa sulod sang pila ka adlaw.

◼ Sang 1992 ginpalupad sang Estados Unidos ang Mars Observer nga ­probe, nga napaslawan sa misyon sini.

◼ Ang Mars Pathfinder, nga nagadala sang Sojourner nga rover, naghugpa sa Mars sang Hulyo 4, 1997. Ang matahom kaayo nga de-kolor nga mga laragway ginpadala pabalik gikan sa kadaygan sang mapula nga planeta.

[Mga Laragway]

Mariner 4

Isa sang Viking nga mga lander

Phobos 2

[Laragway sa pahina 17]

Mars Climate Orbiter

[Laragway sa pahina 17]

Mars Polar Lander

[Laragway sa pahina 18, 19]

Retrato sang Mars, nga ginkuha sang Mars Pathfinder

[Ginkuhaan sang Mga Laragway sa pahina 17]

Pahina 17: Meteorite: NASA photo; likuran: NASA/U.S. Geological Survey; orbiter kag lander: NASA/JPL/Caltech

Pahina 18 kag 19: Landscape, Mariner 4 , Viking Lander: NASA/JPL/Caltech; planeta: NASA photo; Phobos 2: NASA/National Space Science Data Center