Ginatapos sang Kapawa ang Dag-on sang Kadudulman

ANG kalibutan ni Jesucristo kag sang iya mga apostoles tuhay gid katama sadtong panahon sang Hebreong Kasulatan. Ang mga bumalasa sang Biblia nga wala makahibalo sini mahimo maghunahuna sing padayon sang sosyal kag relihiosong kahimtangan halin kay manalagna Malaquias pakadto sa manunulat sang Ebanghelyo nga si Mateo, nga halos wala makamutik kon ano ang natabo sa 400 ka tuig sa ulot nila.

Ang Malaquias, ang katapusan nga tulun-an sang Hebreong Kasulatan sa kalabanan nga mga Biblia karon, nagahinakop sa pagpuyo liwat sang nagkalabilin sang Israel sa ila tumandok nga duta pagkatapos sila mahilway gikan sa pagkabihag sa Babilonia. (Jeremias 23:⁠3) Ang debotado nga mga Judiyo ginlaygayan nga hulaton ang adlaw sang paghukom sang Dios agod madula ang kalibutan sang kalautan kag ipakilala ang Mesianikong Dag-on. (Malaquias 4:⁠1, 2) Samtang, ang Persia naggahom. Ang Persiahanon nga mga tropa nga nagakuta sa Juda naghupot sang paghidait kag nagsakdag sang harianon nga mga sugo paagi sa puwersa militar.​—⁠Ipaanggid ang Esdras 4:23.

Apang, ang mga kadutaan sa Biblia wala magpabilin nga malig-on sa masunod nga apat ka siglo. Ang espirituwal nga kadudulman kag kagumon nagsugod sa pagluntad. Ang Malapit nga Sidlangan gintay-ug sang kasingki, terorismo, pagpigos, radikal nga panghunahuna sa relihion, teoretiko nga pilosopiya, kag pagpanibag-o sa kultura.

Ang Mateo, ang nahaunang tulun-an sang Cristianong Griegong Kasulatan, ginsulat sa lain nga dag-on. Ginpatuman sang mga lehiyon sang Roma ang Pax Romana, ukon Romanong Paghidait. Ang masinimbahon nga mga tawo malangkagon nga naghulat sang pagkari sang Mesias agod dulaon ang pag-antos, pagpanglupig, kag kaimulon, kag agod hatagan sing kapawa ang kabuhi, kabuganaan, kag kalinong. (Ipaanggid ang Lucas 1:​67-79; 24:21; 2 Timoteo 1:10.) Usisaon naton sing maayo ang dinamikong mga puwersa nga nagdihon liwat sang Judiyong katilingban sang mga siglo antes sang pagkabun-ag ni Jesucristo.

Ang Judiyong Pangabuhi sang Panahon sang Persia

Pagkatapos sang pahibalo ni Ciro nga naghilway sa mga Judiyo gikan sa pagkabihag sa Babilonia, sadtong 537 B.C.E. ang isa ka grupo sang mga Judiyo kag indi Judiyo nga mga kaupdanan naghalin sa Babilonia. Ining mahunahunaon sa espirituwal nga nagkalabilin nagbalik sa teritoryo sang ginlaglag nga mga siudad kag ginhapay nga duta. Ginsaklam sang mga Edominhon, mga Fenicianhon, Samariahanon, mga Arabiahanon nga tribo, kag sang iban pa ang malapad anay nga teritoryo sang Israel. Ang nabilin na lamang sa Juda kag Benjamin nangin probinsia sang Juda sa teritoryo sang Persia nga ginatawag Abar Nahara (Lampas sa Suba).​—⁠Esdras 1:​1-4; 2:​64, 65.

Sa idalom sang pagginahom sang Persia, naagihan sang Juda ang “panag-on sang pagdaku kag pagdamo sang populasyon,” siling sang The Cambridge History of Judaism. Nagasiling ini sing dugang nahanungod sa Jerusalem: “Ang mga timawa kag mga peregrino nagdala sing mga dulot, ang Templo kag ang siudad nagmanggaranon, kag ang ila manggad nagganyat sa dumuluong nga mga pumalatikang kag sampaton nga mga manugpangabudlay.” Walay sapayan nga ang mga Persiahanon tuman ka matinuguton sa lokal nga gobierno kag relihion, ang pagbuhis mabug-at kag malahalon nga mga metal lamang ang mahimo nga ibayad.​—⁠Ipaanggid ang Nehemias 5:​1-5, 15; 9:​36, 37; 13:​15, 16, 20.

Ang katapusan nga mga tinuig sang Emperyo sang Persia magamo katama nga mga tion, nga gintandaan sang mga pagribok sang mga satrapa. Madamong Judiyo ang naulamid sa mga pag-alsa ayon sa Baybayon sang Mediteraneo kag gintabog sa aminhan, sa Hyrcania sang Caspian Sea. Apang, ang kalabanan nga Juda daw wala maapektuhan sang pagsilot sang Persia.

Ang Panag-on sang Gresya

Si Alejandro nga Daku naglutaw kaangay sang leopardo sa Natung-an nga Sidlangan sadtong 332 B.C.E., apang nauna na sa iya ang kaluyag sa Griegong mga butang. (Daniel 7:⁠6) Sa pagkahibalo nga ang Griegong kultura may politikal nga kabilihanan, ginsugdan niya sing hungod nga himuon nga Griego ang iya nagadaku nga emperyo. Griego ang nangin internasyonal nga hambal. Ang malip-ot nga paggahom ni Alejandro nagpasanyog sang gugma sa malimbungon nga pangatarungan, kapagsik sa isport, kag pagpabili sa matahom. Sing amat-amat, bisan ang Judiyong pinanubli nalatnan sang pagka-Griego.

Sang napatay si Alejandro sadtong 323 B.C.E., ang mga nagtal-us sa iya sa Siria kag Egipto amo ang nahauna nga nagbulos sa mga papel nga gintawag ni manalagna Daniel nga “hari sang aminhan” kag “hari sang bagatnan.” (Daniel 11:​1-19) Sadtong panahon nga nagagahom ang Egiptohanon nga hari sang bagatnan, si Ptolemy II Phil­a­del­phus (285-246 B.C.E.), ang Hebreong Kasulatan ginsugdan nga badbaron sa ­Koine, ang kinaandan nga Griego. Ining bersion gintawag nga Septuagint. Madamong bersikulo sini nga badbad ang ginbalikwat sa Cristianong Griegong Kasulatan. Ang Griegong hambal napamatud-an nga amo ang pinakamaayo para sa pagpaalinton sang nagapasanag nga bahin sang kahulugan sa nagamuhan kag nadulman sa espirituwal nga kalibutan.

Pagkatapos nga si Antiochus IV Epi­phanes nangin hari sang Siria kag gumalahom sang Palestina (175-164 B.C.E.), ang Judaismo haluson nga gindula sang ginsakdag sang gobierno nga paghingabot. Ang mga Judiyo napilitan, sa idalom sang pamahog sang kamatayon, nga sikwayon si Jehova nga Dios kag maghalad lamang sa Griegong mga diosdios. Sang Disiembre 168 B.C.E., isa ka paganong halaran ang gintukod sa dakung halaran ni Jehova sa templo sang Jerusalem, kag gindulot sa sini ang mga halad sa Olimpianhon nga si Zeus. Ang nakibang apang maisugon nga mga lalaki sa uma nagtingob sa pagpangulo ni Judas Macca­baeus kag nakig-away sing mainit tubtob nabawi nila ang Jerusalem. Ang templo liwat nga gindedikar sa Dios, kag eksakto tatlo ka tuig sa tapos ini ginpasipalahan, ang adlaw-adlaw nga mga halad ginpasag-uli.

Sa nabilin nga panag-on sang Griego, yadtong sa Judea nga komunidad masupog nga nagtinguha nga pasangkaron ang ila teritoryo tubtob sa dumaan nga mga dulunan sini. Ang ila bag-ong ikasarang sa militar gingamit sa didiosnon nga paagi sa pagpilit sa ila paganong mga kaingod nga makumbertir paagi sa espada. Walay sapayan sina, ang Griegong teoriya sa politika padayon nga naggahom sa mga siudad kag mga banwa.

Sini nga tion, ang mga nagahingamo para sa mataas nga pagkasaserdote masunson nga garuk. Gindagtaan sang mga padihot, mga asasinasyon, mga intriga sa politika ang ila palangakuan. Sa labi nga pagkadidiosnon sang espiritu sa tunga sang mga Judiyo, labi pa nga nagbantog ang Griegong mga isport. Makakilibot gid nga makita ang lamharon nga mga saserdote nga nagpatumbaya sang ila mga katungdanan agod makigbahin sa mga hampang! Ang Judiyong mga humalampang nagpaidalom pa gani sa masakit nga pagbusbos nga mangin “disirkunsidado” agod malikawan ang kahuy-anan kon makipag-indis-indis sila nga hubo batok sa mga Gentil.​—⁠Ipaanggid ang 1 Corinto 7:⁠18.

Mga Pagbalhin sa Relihion

Sadtong maaga nga bahin sang mga tinuig pagkatapos sang pagtapok, ginpamatukan sang matutom nga mga Judiyo ang pagsamo sang paganong mga panghunahuna kag mga pilosopiya sa matuod nga relihion nga ginpahayag sa Hebreong Kasulatan. Ang tulun-an ni Ester, nga ginsulat pagkatapos sang kapin sa 60 ka tuig nga pagpakig-upod sing suod sa Persia, wala nagaunod sing bisan ano nga agi sang Zoroastrianismo. Dugang pa, wala sing impluwensia sining relihion sang Persia ang makita sa mga tulun-an sang Esdras, Nehemias, ukon ­Malaquias sa Biblia, ang tanan ginsulat sadtong maaga nga bahin sang panag-on sang Persia (537-443 B.C.E.).

Apang, nagapati ang mga eskolar nga sadtong naulihi nga bahin sang panag-on sang Persia, ginbaton sang madamong Judiyo ang pila sa mga pagtamod sang mga sumilimba ni Ahura Mazda, ang pangunang diosdios sang Persia. Makita ini sa bantog nga mga disparatis kag mga pagpati sang mga Essene. Ang kinaandan nga Hebreong mga tinaga para sa mga chacal, iban pa nga mga tinuga sa desyerto, kag hangaban nga mga pispis ginbuylog sang mga Judiyo sa malauton nga mga espiritu kag sa mga gadya sa gab-i sang sugilanon sang Babilonia kag Persia.

Ang mga Judiyo nagsugod sa pagtamod sang paganong mga panghunahuna sa tuhay nga bahin. Ang mga panghunahuna tuhoy sa langit, impierno, kalag, Pulong (Logos), kag kaalam nakatigayon sing bag-ong mga kahulugan. Kag kon, subong sang gintudlo sadto anay, ang Dios tuman kalayo nga indi na sia makapakigsugilanon sa mga tawo, nagkinahanglan sia sing mga manugpatunga. Gintawag sang mga Griego ining mga nagapatunga kag nagabantay nga mga espiritu subong mga daimon. Bangod sang pagbaton sa panghunahuna nga ang mga daimon (mga de­monyo) mahimo mangin maayo ukon malain, ang mga Judiyo madali nga napaidalom sa mga demonyo.

Isa ka maayong pagbalhin ang natabo sa lokal nga pagsimba. Madasig nga nag-inulhot ang mga sinagoga subong ang mga lugar diin ang palibot nga mga kongregasyon sang mga Judiyo nagtipon para sa relihiosong pagtuon kag pag-alagad. Wala mahibalui kon san-o, diin, kag paano gid nagsugod ang Judiyong mga sinagoga. Sanglit ginpun-an sini ang mga kinahanglanon sang mga Judiyo sa malayo nga mga duta para sa pagsimba kon indi sila makakadto sa templo, ginpatihan sa masami nga ang mga sinagoga gintukod sang mga panahon sang pagkatapok ukon pagkatapos sini. Sing talalupangdon, nangin maayo ini nga palahayagan para kay Jesus kag sa iya mga disipulo sa ‘pagwali sing lapnag sang mga pagkahalangdon sang Dios, ang isa nga nagatawag sa mga tawo gikan sa kadudulman pakadto sa iya makatilingala nga kapawa.’​—⁠1 Pedro 2:⁠9.

Ginbaton sang Judaismo ang Nanuhaytuhay nga mga Eskwelahan sang Panghunahuna

Sadtong ikaduhang siglo B.C.E. nagsugod sa pag-ulhot ang nanuhaytuhay nga mga eskwelahan sang panghunahuna. Indi sila tuhay nga relihiosong mga organisasyon. Sa baylo, magagmay sila nga mga katilingban sang Judiyong klerigo, mga pilosopo, kag mga aktibista sa politika nga nagtinguha sa pagbuyok sa mga tawo kag sa pagkontrol sa pungsod, ang tanan sa idalom sang Judaismo.

Ang politiko nga mga Saduceo mga manggaranon nga mga aristokrata nga nakilal-an tungod sang ila batid nga pagkaligdong kutob sang pag-alsa sang mga Hasmonaenhon sang tunga-tunga sang ikaduhang siglo B.C.E. Ang kalabanan sa ila mga saserdote, walay sapayan nga ang pila mga negosyante kag mga asyendero. Sang natawo si Jesus, ginpaboran sang kalabanan nga mga Saduceo ang Romanong paggahom sang Palestina bangod naghunahuna sila nga mas malig-on ini kag mahimo nga magahupot sang kahimtangan sang mga butang. (Ipaanggid ang Juan 11:​47, 48.) Ang minoridad (mga Herodian) nagpati nga ang paggahom sang pamilya ni Herodes mas nagakabagay sa opinyon sang pungsod. Ti, indi luyag sang mga Saduceo nga ang pungsod mapaidalom sa kamot sang Judiyong mga panatiko ukon nga may iban pa luwas sa mga saserdote nga magakontrol sang templo. Ang mga pagtuluuhan sang mga Saduceo konserbatibo, nga napasad ilabi na sa pagpatpat nila sa mga sinulatan ni Moises, kag ginpakita ang ila pagpamatok sa gamhanan nga sekta sang mga Fariseo. (Binuhatan 23:​6-8) Ginsikway sang mga Saduceo ang mga tagna sang Hebreong mga Kasulatan subong mga ispekulasyon. Gintudlo nila nga ang maragtason, mabinalaybayon, kag hinurubaton nga mga tulun-an sang Biblia indi inspirado kag indi kinahanglanon.

Ang mga Fariseo nagsugod sadtong panag-on sang Gresya subong isa ka makusog nga reaksion sa batok-Judiyo nga pagka-Griego. Apang, sang panahon ni Jesus, sila matigdas, nahigtan sang tradisyon, legalistiko, bugalon, nagapakamatarong sa kaugalingon nga mga proselita kag mga manunudlo nga nagtinguha sa pagkontrol sang pungsod paagi sa pagpanudlo sa sinagoga. Ang kalabanan sa ila naghalin sa maarang-arang nga klase kag ginatamay ang mga timawa. Gintamod ni Jesus ang kalabanan nga mga Fariseo subong makinaugalingon, dimaluluy-on nga mga mahigugmaon sa kuwarta nga nagapalapta sang pagkasalimpapaw. (Mateo, kapitulo 23) Ginbaton nila ang bug-os nga Hebreong Kasulatan nahisuno sa ila kaugalingon nga mga pagpaathag apang ginhatagan sing kaanggid ukon daku pa nga bug-at ang ila pinalatunlaton sa baba nga mga tradisyon. Nagsiling sila nga ang ila mga tradisyon “isa ka kudal sa palibot sang Kasuguan.” Apang, sa baylo nga mangin kudal, ginpawalay pulos sang ila mga tradisyon ang Pulong sang Dios kag ginpalibog ang publiko.​—⁠Mateo 23:​2-4; Marcos 7:​1, 9-13.

Ang mga Essene mga mistiko nga ayhan nagaistar sa pila ka nabaw-ing nga mga komunidad. Ginkabig nila ang ila kaugalingon subong ang matuod nga nagkalabilin sang Israel, nga nagahulat sing putli sa pagbaton sang ginsaad nga Mesias. Ang mga Essene nagkabuhi sing mainampuon nga pagdumili sa ila kaugalingon, kag ang madamo sang ila mga pagpati nagasalaming sa panghunahuna sang Persia kag Griego.

Ang pila ka nanuhaytuhay sang napahulag sang relihion, panatiko nga patriotikong mga Zea­lot madinumtanon nga nagtamod subong mga kaaway sang tanan nga nagpasilabot sa independiente nga pagkaestado sang Judiyo. Ginpaanggid sila sa mga Hasmanaean kag ilabi na nga makagalanyat sa idealistiko, adbenturero nga mga pamatan-on nga lalaki. Ginhangop subong manugpatay nga mga bandito ukon subong mga rebelde nga mga hangaway, gingamit nila ang gerilya nga mga taktika nga naghimo sa mga dalan kag mga plasa nga makatalagam kag nagdugang sa kahuol sadtong mga adlaw.

Sa Egipto, ang Griegong pilosopiya nagsanyog sa tunga sang Alexandrian nga mga Judiyo. Halin didto naglapnag ini sa Palestina kag sa naglinapta nga mga Judiyo sang Diaspora. Ang Judiyong mga teorista nga nagsulat sang Apokripa kag Pseude­pigrapha nagpatpat sang mga sinulatan ni Moises subong dimaathag, dimakawiwili nga mga sugilanon.

Sang nag-abot ang Romanong dag-on, ang Hellenisasyon (paghimo nga Griego) nagbag-o sing permanente sa Palestina sa sosyal, politikal, kag pilosopiko. Ang Biblikanhon nga relihion sang mga Judiyo gin-islan sang Judaismo, ang pagsamo sa panghunahuna sang Babilonia, Persia, kag Gresya nga ginlaktan sang pila ka Makasulatanhon nga kamatuoran. Apang, sing tingob, ang mga Saduceo, Fariseo, kag Essene nagahuman sang kubos sa 7 porsiento sang pungsod. Nakibon sa kagumon sining nagasumpakilay nga mga puwersa amo ang kadam-an sang mga Judiyo, “nga maniwang kag nag-alaplaag kaangay sang mga karnero nga wala sing manugbantay.”​—⁠Mateo 9:⁠36.

Nagsulod si Jesucristo sa sinang madulom nga kalibutan. Makalulugpay ang iya makapasalig nga imbitasyon: “Kari kamo sa akon, kamo tanan nga ginabudlayan kag ginabug-atan, kag papahuwayon ko kamo.” (Mateo 11:28) Makalilipay gid sia nga mabatian nga nagasiling: “Ako ang kapawa sang kalibutan”! (Juan 8:12) Kag makalilipay, matuod, ang iya nagapasadya sa tagipusuon nga saad: “Sia nga nagasunod sa akon indi na gid magalakat sa kadudulman, kundi magapanag-iya sang kapawa sang kabuhi.”​—⁠Juan 8:⁠12.

[Retrato sa pahina 26]

Ginpakita ni Jesus nga ang Judiyong relihiosong mga lider yara sa espirituwal nga kadudulman

[Retrato sa pahina 28]

Ang sensilyo nga may dagway ni Antiochus IV (Epiphanes)

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.