Sin-o ang mga Macabeo?

PARA sa madamo, ang panag-on sang mga Macabeo daw kaanggid sa black box sa ulot sang panag-on sang pagkahuman sang katapusan nga mga tulun-an sang Hebreong Kasulatan kag sang pag-abot ni Jesucristo. Subong nga ang pila ka detalye mahibaluan paagi sa pag-usisa sa black box sang isa ka eroplano pagkatapos nga mahulog ini, mahangpan ang pila ka butang paagi sa maid-id nga pag-usisa sa dag-on sang mga Macabeo—isa ka dag-on sang pagliton kag pagbag-o para sa Judiyo nga pungsod.

Sin-o ang mga Macabeo? Paano nila naapektuhan ang Judaismo antes mag-abot ang gintagna nga Mesias?—Daniel 9:25, 26.

Ang Daku nga Impluwensia sang Helenismo

Ginsakop ni Alejandro Daku ang mga teritoryo halin sa Gresya tubtob sa India (336-323 B.C.E.). Ang iya daku nga ginharian nangin kabangdanan sang paglapnag sang Helenismo—ang lenguahe kag kultura sang Gresya. Ang mga opisyal kag mga hangaway ni Alejandro nangasawa sing lokal nga kababayin-an, nga nagresulta sa pagsimbuganay sang kultura sang mga Griego kag sang iban nga pungsod. Sang mapatay si Alejandro, ang iya ginharian ginbahinbahin sa iya mga heneral. Sa panugod sang ikaduha nga siglo B.C.E., ginhilway ni Antiochus III sang Gresyanhon nga Seleucid nga dinastiya sa Siria ang Israel gikan sa gahom sang Griegong mga Ptolemnon sa Egipto. Paano naapektuhan ang mga Judiyo sa Israel sang Helenistiko nga paggahom?

Ang isa ka istoryador nagsulat: “Sanglit indi malikawan sang mga Judiyo ang ila naimpluwensiahan sing Helenismo nga mga kaingod, kag talagsa na lang makapakig-angot sa ila mga kaliwat sa iban nga duog, wala nila malikawan ang kultura kag panghunahuna sang mga Griego. . . . Ang pagkabuhi lamang sadtong tion sang Helenismo nagakahulugan sing pagbaton sa kultura sang mga Griego!” Ginbaton sang mga Judiyo ang Griegong mga ngalan. Sa nanuhaytuhay nga paagi, ginbaton nila ang Griegong mga kinabatasan kag pagpanapot. Ang malalangon nga puwersa sang pag-impluwensia nagsugod.

Kalautan sang mga Saserdote

Ang mga Judiyo nga labing madali naimpluwensiahan sang Helenismo amo ang mga saserdote. Para sa madamo sa ila, ang pagbaton sa Helenismo nagakahulugan sing pagpasibu sa Judaismo sa panahon. Ang isa sinang Judiyo amo si Jason (gintawag nga Josue sa Hebreo), ang utod nga lalaki sang mataas nga saserdote nga si Onias III. Samtang si Onias didto sa Antioquia, ginhamhaman ni Jason ang Griegong mga opisyal. Ngaa? Agod hayluhon sila nga itangdo si Jason subong mataas nga saserdote bulos kay Onias. Gilayon nga ginbaton sang Griegong Seleucid nga manuggahom nga si Antiochus Epiphanes (175-164 B.C.E.) ang tanyag. Wala anay nagapahilabot ang Griegong mga manuggahom sa mga saserdote sang mga Judiyo, apang kinahanglan ni Antiochus ang pundo para sa militar nga mga pagpakig-away. Luyag man niya makatigayon sing isa ka Judiyo nga lider nga mas aktibo nga magapasanyog sa Helenisasyon. Sa pangabay ni Jason, ginhimo ni Antiochus ang Jerusalem subong isa ka Griego nga siudad (polis). Subong balos nagpatindog si Jason sing isa ka gymnasium diin ang pamatan-on nga mga Judiyo kag bisan ang pamatan-on nga mga saserdote nagpaindis-indis sa mga hinampang.

Ang pagluib nagbunga sing pagluib. Tatlo ka tuig sang ulihi si Menelaus, nga mahimo nga indi kaliwat sang mga saserdote, nagtanyag sing mas mataas nga hamham, kag nagpalagyo si Jason. Agod mabayaran si Antiochus, nagkuha si Menelaus sing daku nga kantidad gikan sa bahandian sang templo. Sanglit ginpakamalaut ini ni Onias III (nga gintapok sa Antioquia), nagpadihot si Menelaus agod patyon sia.

Sang maglapnag ang huringhuring nga napatay si Antiochus, nagbalik si Jason sa Jerusalem nga may isa ka libo ka tinawo agod agawon ang pagkasaserdote kay Menelaus. Apang buhi pa gali si Antiochus. Sang mabatian niya ang ginhimo ni Jason kag ang ginamo sa tunga sang mga Judiyo subong pagsupak sa iya mga pagsulundan tuhoy sa Helenisasyon, nagbalos si Antiochus.

Naghulag si Antiochus

Sa iya libro nga The Maccabees, si Moshe Pearlman nagsulat: “Walay sapayan nga indi maathag ang mga rekord, daw naghinakop si Antiochus nga ang paghatag sa mga Judiyo sing relihiosong kahilwayan isa ka politikal nga sayop. Para sa iya, ang pinakaulihi nga pagrebelde sa Jerusalem nagsugod indi lamang bangod sa relihioso nga mga motibo kundi sa nagalapnag nga huyog sang pagdampig sa mga Egiptohanon sa Judea, kag ining politikal nga balatyagon makatalagam gid nga ginpabutyag bangod ang mga Judiyo lamang sa tanan nga katawhan niya, ang nangayo kag ginhatagan sing daku nga kahilwayan sa relihion. . . . Ini, siling niya, dapat tapnaon.”

Ang Israeli nga manghimanwa kag iskolar nga si Abba Eban nagsumaryo kon ano ang natabo: “Subong resulta, sang mga tuig 168 kag 167 [B.C.E.], ang mga Judiyo ginpamatay, ang Templo ginkawatan, gindumilian ang Judiyong relihion. Ang pagpatuli may silot nga kamatayon, subong man ang pagsaulog sang Adlaw nga Inugpahuway. Ang daku gid nga insulto natabo sang Disiembre 167, sang, sa sugo ni Antiochus, gintukod ang isa ka halaran para kay Zeus sa sulod sang Templo, kag ang mga Judiyo ginsugo nga maghalad sing karne sang baboy—sa pagkamatuod, dimatinlo, suno sa Judiyong kasuguan—para sa dios sang mga Griego.” Sa sulod sini nga mga dag-on, si Menelaus kag ang iban pa naimpluwensiahan sang Helenismo nga mga Judiyo nagpadayon sa ila mga katungdanan, nagapangalagad sa nadagtaan nga templo.

Walay sapayan nga madamo nga Judiyo ang nagbaton sa Helenismo, isa ka bag-o nga grupo nga ginatawag Hasidim—mga debotado—ang nagpalig-on sing mas estrikto nga pagsunod sa Kasuguan ni Moises. Naugot sa naimpluwensiahan sang Helenismo nga mga saserdote, labi nga nagdampig sa mga Hasidim ang kinaandan nga mga tawo. Nagsugod ang dag-on sang pagkamartir kay ang mga Judiyo sa bug-os nga pungsod ginpilit nga magsunod sa pagano nga mga kinabatasan kag mga paghalad ukon patyon. Ang apokripal nga mga tulun-an sang mga Macabeo nagasugid sing madamo nga kasaysayan sang mga lalaki, babayi, kag kabataan nga nagpili nga mapatay sa baylo nga magkompromiso.

Nagbalos ang mga Macabeo

Ang sobra nga mga buhat ni Antiochus nagpahulag sa madamo nga Judiyo nga makig-away para sa ila relihion. Sa Modi’in, sa aminhan-katundan nga Jerusalem malapit sa moderno nga siudad sang Lod, ang isa ka saserdote nga si Matatias ginpatawag sa tunga sang banwa. Bangod ginatahod si Matatias sang lokal nga mga pumuluyo, gintinguhaan sang tiglawas sang hari nga kumbinsihon sia nga makigbahin sa pagano nga paghalad—agod indi sia pagpatyon kag magpahamtang sing huwaran sa tanan nga pumuluyo. Sang magbalibad si Matatias, isa pa ka Judiyo ang nagpatunga, nga handa magkompromiso. Sa sobra nga kaakig, gin-agaw ni Matatias ang isa ka hinganiban kag ginpatay sia. Nakibot sa masingki nga reaksion sining tigulang nga lalaki, wala gilayon makahulag ang Griego nga mga soldado. Sa sulod sang pila ka gutlo, ginpatay man ni Matatias ang Griego nga opisyal. Ginlutos sang lima ka anak nga lalaki ni Matatias kag sang mga pumuluyo sang banwa ang Griegong mga hangaway antes nila mapangapinan ang ila kaugalingon.

Nagsinggit si Matatias: ‘Ang tanan nga makugi sa Kasuguan magsunod sa akon.’ Agod indi mabalusan, sia kag ang iya mga anak nga lalaki nagpalagyo sa kabukiran. Kag sang maglapnag ang ila ginhimo, ang mga Judiyo (lakip na ang madamo nga Hasidim) nagbuylog sa ila.

Gintangdo ni Matatias ang iya anak nga si Juda nga pamunuan ang militar. Ayhan bangod sang kaalam ni Juda sa militar, gintawag sia nga Macabeo, buot silingon “martilyo.” Si Matatias kag ang iya mga anak gintawag nga mga Hasmoneanhon, ang ngalan nga naghalin sa banwa nga Hesmon ukon sa isa ka katigulangan nga may amo sini nga ngalan. (Josue 15:27) Apang, bangod nagbantog si Juda Macabeo sadtong tion sang pagrebelde, ang bug-os nga pamilya gintawag nga mga Macabeo.

Nabawi ang Templo

Sa una nga tuig sang pagrebelde, si Matatias kag ang iya mga anak nakatipon sing gamay nga grupo sang mga hangaway. Sa pila ka okasyon, ginsalakay sang Griegong mga hangaway ang mga grupo sang mga hangaway nga Hasidim sa tion sang Adlaw nga Inugpahuway. Bisan pa makasarang sa pagpangapin sa ila kaugalingon, indi nila luyag lapason ang Adlaw nga Inugpahuway. Sa amo madamo ang ginpamatay. Si Matatias—ginkabig subong relihioso nga awtoridad—naghimo sing kasuguan nga nagatugot sa mga Judiyo nga pangapinan ang ila kaugalingon sa tion sang Adlaw nga Inugpahuway. Ini nga kasuguan wala lamang magpapagsik liwat sa pagrebelde kundi nagpahamtang man sing sulundan sa Judaismo nga nagatugot sa relihiosong mga lider nga ipasibu ang Judiyong kasuguan sa nagabag-o nga mga kahimtangan. Ginapakita sang Talmud ini nga huyog sa ginasiling sang ulihi: “Tuguti sila nga lapason ang isa ka Adlaw nga Inugpahuway agod mapakabalaan nila ang madamo pa nga Adlaw nga Inugpahuway.”—Yoma 85b.

Sang mapatay ang iya amay, si Juda Macabeo amo ang nangin lider sang pagrebelde. Nakahibalo nga indi niya malutos ang iya mga kaaway sa atubang, naghimo sia sing bag-o nga mga paagi, kaangay sang pagpakig-away sang mga gerilya sa moderno nga tion. Ginsalakay niya ang mga puwersa ni Antiochus sa mga duog nga indi nila mahimo ang ila kinaandan nga mga paagi sa pagdepensa. Sa paagisod nga pag-inaway, nalutos ni Juda ang mga hangaway nga tuman kadamo sangsa iya mga hangaway.

Bangod sang nasulod nga pagpaindisinay kag sang nagadaku nga gahom sang Roma, nabuhinan ang interes sang mga manuggahom sang Seleucid nga Emperyo nga ipatuman ang batok-Judiyo nga mga kasuguan. Nagpahulag ini kay Juda nga padayunon ang iya pag-atake tubtob gid sa mga gawang sang Jerusalem. Sang Disiembre 165 B.C.E. (ukon ayhan sang 164 B.C.E.), nabawi niya kag sang iya mga hangaway ang templo, gintinluan ang mga galamiton sini, kag liwat nga gindedikar ini—eksakto tatlo ka tuig kutob sang adlaw nga ginmusingan ini. Ginasaulog sang mga Judiyo ini nga hitabo kada tuig sa tion sang Hanukkah, ang kapiestahan sang pagdedikar.

Politika sa Baylo sang Relihion

Natigayon ang mga tulumuron sang pagrebelde. Ang mga pagdumili batok sa mga buhat sang Judaismo gindula. Ang pagsimba kag paghalad sa templo ginpasag-uli. Kontento na sa mga resulta, naghalin ang mga Hasidim sa hangaway ni Juda Macabeo kag nagbalik sa ila mga puluy-an. Apang may iban pa nga plano si Juda. May hanas sia nga hangaway, gani ngaa indi niya ini paggamiton agod magtukod sing isa ka independiente nga estado sang mga Judiyo? Ang relihiosong mga tulumuron nga nagpahulag sa pagrebelde ginbuslan karon sang mga katuyuan sa politika. Sa amo nagpadayon ang pagrebelde.

Nagapangita sing bulig sa iya pagpakig-away batok sa Seleucid nga pagginahom, nakig-alyansa si Juda Macabeo sa Roma. Walay sapayan nga napatay sia sa inaway sang 160 B.C.E., ginpadayon sang iya mga kauturan ang pagpakig-away. Naghimo sing mga pahito ang utod ni Juda nga si Jonatan agod mag-ugyon ang Seleucid nga mga manuggahom nga itangdo sia subong mataas nga saserdote kag manuggahom sa Judea, walay sapayan nga sa idalom gihapon sang ila pagkasoberanya. Sang gintraiduran, gindakop, kag ginpatay si Jonatan subong resulta sang isa ka puhon sang mga taga-Siria, ang iya utod nga si Simeon—ang katapusan sang mag-ulutod nga mga Macabeo—amo ang nagbulos. Sa idalom sang pagginahom ni Simeon, ang katapusan nga mga bahin sang paggahom sang mga Seleucid nadula (sang 141 B.C.E.). Liwat nga nakig-alyansa si Simeon sa Roma, kag ginbaton sia sang Judiyo nga mga lider subong manuggahom kag mataas nga saserdote. Sa amo natukod ang independiente Hasmoneanhon nga dinastiya sa idalom sang paggahom sang mga Macabeo.

Ginpasag-uli sang mga Macabeo ang pagsimba sa templo antes mag-abot ang Mesias. (Ipaanggid ang Juan 1:41, 42; 2:​13-17.) Apang bangod nadula ang pagsalig sa mga saserdote bangod sa mga ginhimo sang naimpluwensiahan sang Helenismo nga mga saserdote, dugang ini nga nagluya sa idalom sang mga Hasmoneanhon. Sa pagkamatuod, ang paggahom sang mga mahuyugon sa politika nga mga saserdote sa baylo sang isa ka hari halin sa kaliwatan ni David wala magdala sing matuod nga mga pagpakamaayo sa mga Judiyo.—2 Samuel 7:16; Salmo 89:3, 4, 35, 36.

[Retrato sa pahina 21]

Si Matatias, ang amay ni Juda Macabeo, nagsinggit: ‘Ang tanan nga makugi sa Kasuguan magsunod sa akon’

[Credit Line]

Si Matatias nga nagapakighambal sa Judiyong mga refugee/The Doré Bible Illustrations/Dover Publications