Si Jerome​—Ang Kontrobersial nga Nanguna sa Pagbadbad sing Biblia

SANG Abril 8, 1546, ang Konsilyo sang Trent nagmando nga ang Latin ­Vulgate “gin-aprobahan sang [Katolikong] Simbahan . . . kag wala sing bisan isa ang nangahas ukon nagtilaw nga sikwayon ini sa bisan anong rason.” Walay sapayan nga natapos ang ­Vulgate kapin sa isa ka libo ka tuig na ang nagligad, ini kag ang manugbadbad sini nga si ­Jerome, madugay nga nangin sentro sang kontrobersia. Sin-o si ­Jerome? Ngaa nangin kontrobersial sia kag ang iya pagbadbad sa Biblia? Paano naimpluwensiahan sang iya badbad ang badbad sang Biblia karon?

Ang Paglutaw sang Iskolar

Ang ngalan ni ­Jerome sa Latin amo si ­Eusebius ­Hieronymus. Natawo sia sang mga 346 C.E. sa ­Stridon, sa probinsia sang Roma nga ­Dalmatia, malapit sa karon nga dulunan sang Italya kag ­Slovenia.a Medyo may sarang ang iya mga ginikanan, kag natilawan niya ang bentaha sang kuwarta sa lamharon nga pangidaron, nakaeskwela sia sa Roma sa idalom sang bantog nga manunudlo sa gramatika nga si ­Donatus. Si ­Jerome nangin sampaton nga estudyante sa gramatika, retorika, kag pilosopiya. Sa sini nga dag-on nagtuon man sia sing Griego.

Pagkatapos makahalin sa Roma sang 366 C.E., nanglugayaw si ­Jerome, kag sang ulihi nagpuyo sia sa ­Aquileia, Italya, diin natun-an niya ang ideya tuhoy sa asetisismo. Naluyagan ining mga pagtamod tuhoy sa tuman nga pagdingot sa kaugalingon, sia kag ang isa ka grupo sang mga abyan naghinguyang sing pila ka tuig sa pagpalambo sing asetiko nga paagi sang pagkabuhi.

Sang 373 C.E., nabungkag ang grupo bangod sang wala mahibaluan nga problema. Nagbatyag sing kapaslawan, nanglugayaw si ­Jerome padulong sa sidlangan sa Bitinia, Galacia, kag Cilicia kag sang ulihi nakadangat sia sa Antioquia, Siria.

Ang malawig nga paglakbay nakaapektar sa iya. Lapyo kag mapigaw ang panglawas, diutayan lang mapatay si Jerome sa hilanat. “Abaw, kon mahimo lang kuntani nga dalhon ako gilayon ni Ginuong Jesucristo sa imo,” siling niya sa iya sulat sa isa ka abyan. “Ang akon mapigaw nga panglawas, nga maluya bisan wala nagamasakit, natam-an gid.”

Subong nga daw kulang pa ang balatian, kasubo, kag problema sa emosyon, wala madugay naatubang ni Jerome ang isa pa ka problema—ang espirituwal nga butang. Sa isa ka damgo nakita niya ang iya kaugalingon nga “gindala sa atubangan sang hukmanan” sang Dios. Sang ginpangabay nga ipakilala ang iya kaugalingon, si ­Jerome nagsabat: “Isa ako ka Cristiano.” Apang ang manugdumala nagsabat: “Butigon ka, isa ikaw ka sumulunod ni Cicero kag indi ni Cristo.”

Tubtob sadto nga tion ang handum ni ­Jerome sa pagtuon nasentro sa pagano nga mga klasiko sa baylo nga sa Pulong sang Dios. “Ginpaantos ako,” siling niya, “sang kalayo sang konsiensia.” Nagalaum nga matadlong ang mga butang, nanaad si ­Jerome sa iya damgo: “Ginuo, kon magpanag-iya ako liwat sing kalibutanon nga mga libro, ukon kon magbasa ako liwat sini, ginpanghiwala ko Ikaw.”

Sang ulihi, nangatarungan si ­Jerome nga indi sia mabasol bangod sang isa ka panaad sa damgo. Apang determinado sia nga tumanon ang iya ginsaad—bisan sa prinsipio lamang. Sa amo naghalin si ­Jerome sa Antioquia kag nagpuyo sing isahanon sa ­Chalcis sa desyerto sang Siria. Nagpuyo subong isa ka ermitanyo, gintun-an niya sing maayo ang Biblia kag ang teolohiko nga literatura. Si ­Jerome nagsiling: “Ginbasa ko sing mas maid-id ang mga tulun-an sang Dios sangsa ginhimo ko anay sa mga tulun-an sang tawo.” Natun-an man niya ang lokal nga hambal sang Siria kag nagtuon sing Hebreo sa bulig sang isa ka Judiyo nga nangin Cristiano.

Ang Sugo sang Papa

Pagkatapos sing mga lima ka tuig nga monastiko nga pagkabuhi, nagbalik si Jerome sa ­Antioquia agod padayunon ang iya pagtuon. Apang, sang pag-abot niya, nasapwan niya nga nabahinbahin sing tuman ang simbahan. Sa pagkamatuod, bisan sang didto pa sia sa desyerto, nangayo sing laygay si Jerome kay Papa Damasus, nga nagasiling: “Ang simbahan nabahinbahin sa tatlo, kag ang tagsa sini nagapangayo sang akon pagsakdag.”

Sang ulihi, namat-od si Jerome nga sakdagon si ­Paulinus, isa sa tatlo ka lalaki nga nagapangangkon subong obispo sang ­Antioquia. Nagpasugot si Jerome nga ordenahan ni ­Paulinus sa duha ka kondisyon. Una, luyag niya nga hilway sia nga padayunon ang iya monastiko nga mga ambisyon. Kag ikaduha, gin-insister niya nga indi sia magbaton sing bisan anong mga obligasyon sang isa ka pari sa pag-alagad sa isa ka partikular nga simbahan.

Sang 381 C.E., gin-updan ni ­Jerome si ­Paulinus sa Konsilyo sang ­Constantinople kag nagpabilin sia upod sa iya sa Roma. Gilayon nga ginkilala ni Papa ­Damasus ang pagkaeskolar kag linguistiko nga mga ikasarang ni ­Jerome. Sa sulod sang isa ka tuig gintangdo si ­Jerome sa halangdon nga posisyon subong personal nga sekretaryo ni ­Damasus.

Subong sekretaryo, wala ginlikawan ni Jerome ang mga kontrobersia. Kon may yara gid man, daw luyag pa gani niya ini. Halimbawa, ginpadayon niya ang nagadingot sa kaugalingon nga pagkabuhi sa tunga sang maluho nga palasyo sang papa. Dugang pa, bangod ginpasanyog niya ang iya nagadingot sa kaugalingon nga estilo sang kabuhi kag bangod sing daku nga pagpakamalaut niya batok sa sobra nga pagkakalibutanon sang mga klero, madamo ang nangin kaaway ni Jerome.

Apang, walay sapayan sang iya mga kritiko, bug-os nga ginsakdag ni Papa ­Damasus si ­Jerome. May maayo nga rason ang papa nga palig-unon si ­Jerome nga padayunon ang iya pagpanalawsaw sa Biblia. Sadto nga tion, madamo sing ginagamit nga Latin nga bersion sang Biblia. Madamo sini ang ginbadbad sing patarasak, nga may maathag nga mga sayop. Ang isa pa nga ginakabalak-an ni ­Damasus amo nga ginabahinbahin sang len­gua­he ang Nasidlangan kag Nakatundan nga mga sakop sang simbahan. Pila lamang sa Sidlangan ang makahibalo maghambal sing Latin; kag mas diutay ang makahibalo maghambal sing Griego sa Katundan.

Busa nahangawa si Papa ­Damasus sa rebisado nga badbad sang mga Ebanghelyo sa Latin. Luyag ni ­Damasus ang isa ka badbad nga sibu nga nagaunod sang orihinal nga Griego, apang subong katanlas kag kaathag sang Latin. Si ­Jerome ang isa sang pila lamang ka iskolar nga makahimo sina nga badbad. Bangod talunsay sia sa Griego, Latin, kag Siriaco kag may nagakaigo nga ihibalo sa Hebreo, kalipikado gid sia sa trabaho. Gani sa sugo ni ­Damasus, ginsugdan ni ­Jerome ang isa ka proyekto nga magaubos sing kapin sa 20 ka tuig sang iya kabuhi.

Nag-init ang Kontrobersia

Walay sapayan nga tuman kadasig ang pagbadbad niya sa mga Ebanghelyo, nagpakita si ­Jerome sing maathag, maalamon gid nga pamaagi. Paagi sa pagpaanggid sa tanan nga Griegong manuskrito nga matigayon sadto, naghimo sia sing mga pagbag-o sa Latin nga badbad, sa estilo kag sa kaundan sini, agod labi nga maghisanto ini sa Griego nga badbad.

Ang pagbadbad ni ­Jerome sa apat ka Ebanghelyo ginbaton sing maayo sang kalabanan, subong man ang iya Latin nga rebisyon sang Salmo, nga ginbasi sa Griegong Septuagint nga badbad. Walay sapayan, may mga nagakritisar gihapon sa iya. “Ang pila ka makaulugot nga mga tawo,” sulat ni ­Jerome, “hungod nga nagasalakay sa akon paagi sa panumbungon nga luyag ko bag-uhon ang mga dinalan sang mga ebanghelyo, batok sa awtoridad sang mga katigulangan kag sa pagtamod sang bug-os nga kalibutan.” Nagdugang ina nga pagpakamalaut sang mapatay si Papa ­Damasus sang 384 C.E. Bangod indi suod si ­Jerome sa bag-o nga papa, gani namat-od sia nga maghalin sa Roma. Sa liwat, nagpadulong si ­Jerome sa sidlangan.

Ang Paglutaw sang Hebreo nga Iskolar

Sang 386 C.E., nagpuyo si ­Jerome sa Betlehem, diin nagpabilin sia didto tubtob sa nabilin nga bahin sang iya kabuhi. Gin-updan sia sang diutay nga grupo sang matutom nga mga sumulunod, lakip kay Paula, isa ka manggaranon nga babayi nga dungganon sa Roma. Ginbaton ni Pau­la ang nagadingot sa kaugalingon nga paagi sang kabuhi subong resulta sang pagbantala ni ­Jerome. Paagi sa iya pinansial nga bulig, natukod ang isa ka monasteryo sa idalom sang pagtuytoy ni ­Jerome. Didto ginpadayon niya ang iya hilikuton subong iskolar kag nahuman ang pinakadaku nga hinimuan niya sa iya kabuhi.

Bangod nagapuyo sia sa Palestina labi nga napauswag ni ­Jerome ang iya ihibalo sa Hebreo. Nagsuhol sia sing pila ka Judiyong manunudlo agod buligan sia nga mahangpan ang pila sang mas mabudlay nga mga aspeto sang len­gua­he. Apang, indi ini mahapos bisan nga may isa ka manunudlo. Tuhoy sa isa ka manunudlo, nga si Baraninas sang Tiberias, si Jerome nagsiling: “Daku gid nga kabudlayan kag gastos ang akon naatubang sa pagkuha kay Baraninas sa pagtudlo sa akon sa gab-i.” Ngaa sa gab-i sila nagatuon? Bangod nahadlok si Baraninas kon paano tamdon sang mga Judiyo ang iya pagpakig-upod sa isa ka “Cristiano”!

Sang mga adlaw ni Jerome, masami ginayaguta sang mga Judiyo ang nagahambal sang Hebreo nga mga Gentil bangod indi nila mamitlang sing husto ang tumalagsahon nga mga tunog halin sa tutunlan. Apang pagkatapos sing daku nga panikasog, natun-an ni Jerome ang pagmitlang sining mga tunog. Ginbadbad man ni ­Jerome ang madamo Hebreong tinaga sa Latin. Ini nga paagi nakabulig sa iya indi lamang sa pagdumdom sa mga tinaga kundi sa paghupot man sa Hebreo nga pagmitlang sadto nga tion.

Ang Pinakadaku nga Kontrobersia Tuhoy kay Jerome

Indi maathag kon daw ano kadamo nga bahin sang Biblia ang luyag ni Papa ­Damasus nga badbaron ni ­Jerome. Apang maathag kon paano ini gintamod ni ­Jerome. Isa lang ang unod sang hunahuna ni Jerome kag determinado gid sia. Handum gid niya nga makahimo sing isa ka butang nga “mapuslanon sa Simbahan, nga mapuslan sang tanan nga kaliwatan.” Sa amo namat-od sia nga maghimo sing isa ka rebisado nga badbad sang bug-os nga Biblia sa Latin.

Tuhoy sa Hebreo nga Kasulatan, luyag ni ­Jerome nga ibase ang iya badbad sa Septuagint. Ining Griego nga bersion sang Hebreong Kasulatan, nga orihinal nga ginbadbad sang ikatlo nga siglo B.C.E., ginkabig sang madamo subong direkta nga gin-inspirar sang Dios. Sa amo, ang Septua­gint lapnag kaayo sa tunga sang nagahambal sing Griego nga mga Cristiano sadto nga tion.

Apang, samtang ginapadayon ni ­Jerome ang iya hilikuton, may nakit-an sia nga mga dipaghilisanto sa ulot sang Griegong mga manuskrito, nga kaanggid sa iya nakit-an sa Latin. Nagbatyag sing kabang-awan si Jerome. Sang ulihi, naghinakop sia nga agod makapatubas sing masaligan nga badbad, dapat niya ipahigad ang Griegong mga manuskrito, pati ang ginatahod gid nga Septuagint, kag nagbadbad sing direkta halin sa orihinal nga Hebreo nga badbad.

Ini nga desisyon nagtuga sing gamo. Ginkabig sang iban si Jerome subong manugpatiko sing teksto, mapasipalahon sa Dios, nga nagtalikod sa mga tradisyon sang simbahan pabor sa mga Judiyo. Bisan si ­Augustine—ang nagapanguna nga teo­logo sang simbahan sadto—nangabay kay ­Jerome nga gamiton liwat ang Septuagint nga nagasiling: “Kon ang imo badbad pagabasahon sa kabilugan sa madamo nga simbahan, makahalit ini, kay paagi sa pagbasa sang Kasulatan, magautwas ang dipaghangpanay sa ulot sang Latin kag Griego nga mga Simbahan.”

Huo, nahadlok si ­Augustine nga basi mabahinbahin ang simbahan kon gamiton sang Nakatundan nga mga simbahan ang badbad ni Jerome sa Latin—pasad sa badbad sa Hebreo—samtang ang Griego nga mga simbahan sa Sidlangan magagamit gihapon sang Septuagint nga bersion.b Dugang pa, wala naluyagan ni ­Augustine ang pagpahigad sa Septuagint pabor sa badbad nga si Jerome lamang ang makapangapin.

Ano ang reaksion ni Jerome sa sining mga manugpamatok? Subong iya batasan, wala ginsapak ni Jerome ang mga kritiko. Padayon sia nga nagbadbad sing direkta halin sa Hebreo, kag sang tuig 405 C.E., natapos niya ang iya Latin nga Biblia. Mga tinuig sang ulihi ang iya badbad gintawag nga Vulgate, nga nagapatuhoy sa kinaandan nga ginabaton nga bersion (ang Latin nga vulgatus nga nagakahulugan “kinaandan, nga amo ang bantog”).

Nagapadayon nga Hinimuan

Ang pagbadbad ni Jerome sa Hebreong Kasulatan kapin pa sangsa isa ka rebisyon sang nagaluntad nga pagbadbad. Para sa magaabot nga mga kaliwatan, ginbag-o sini ang paagi sang pagtuon kag pagbadbad sa Biblia. “Ang Vul­gate,” siling ni istoryador Will Durant, “amo gihapon ang pinakabantog kag pinakamaimpluwensia nga hinimuan sa literatura sang ikap-at nga siglo.”

Walay sapayan sang maparas nga dila kag makiawayon nga personalidad ni ­Jerome, isahanon nga gintuon niya liwat ang pagpanalawsaw sa Biblia sa inspirado nga Hebreong kasulatan. Sing makugihon, gintun-an niya kag ginpaanggid ang dumaan nga Hebreo kag Griegong mga manuskrito sang Biblia nga indi na naton matigayon karon. Ang iya hinimuan labaw sa iya sang Judiyong mga Masorete. Busa, ang Vul­gate isa ka mapuslanon nga reperensia sa pagpaanggid sa iban nga mga badbad sang Biblia.

Walay sapayan nga wala ginapaboran ang iya sobra nga pagginawi ukon relihioso nga mga pagtamod, ginaapresyar sang mga mahigugmaon sa Pulong sang Dios ang mapisan nga mga panikasog sining kontrobersial nga nanguna sa pagbadbad sing Biblia. Kag huo, natuman gid ni Jerome ang iya tulumuron—nakahimo sia sang isa ka butang nga “mapuslanon sa tanan nga kaliwatan.”

[Mga Nota]

[Retrato sa pahina 28]

Estatwa ni Jerome sa Betlehem

[Credit Line]

Garo Nalbandian

[Picture Credit Lines sa pahina 26]

Sa wala nayon sa ibabaw, Hebreo nga manuskrito: Sa maayong kabubut-on sang the Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem; Sa wala nayon sa ubos, Siriaco nga manuskrito: Ginbalhag liwat sa pahanugot sang The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin; Sa sentro sa ibabaw, Griegong manuskrito: Sa maayong kabubut-on sang Israel Antiquities Authority