Taunimanima bona Animal be Mai Maino Danu Idia Noho Hebou Diba, A?
“Egu mamina be hegeregere lau be paradaiso ena vareai gabunai lau noho; taunimanima bona animal idia abidadama bona idia hetura heheni.” Unai hereva amo Joy Adamson ese Kenya ena Ura Sinavaina badinai ia itaia gauna ia sivarailaia. Ia itaia manu bona animal idauidau be sinavai dekenai idia mai ranu idia inua totona. Hoa gauna ta be animal ta be ia badibadinai ia helai mai maino danu—leona hahinena badana ta unai!
Taunimanima milion milion ese unai leona hahine, Elsa, ena sivarai be Joy Adamson ena buka Born Free lalonai idia duahia. Unai leona be ia idau, a? Lasi, ia be leona hahinena ta sibona. To iena kara ia idau badina taunimanima danu mai maino ida ia noho hebou dalana ia diba dainai.
Gabeai, muvini piksa Born Free idia karaia neganai, idia manada leona hahine haida idia gaukaralaia Elsa ena kara idia haheitalaia totona. Idia ta ena ladana be Mara. Guna, ia gari sisina. Bena gabeai, ia ura lasi iena taunimanima, ena turana matamatadia, be ma gabu ta dekenai idia lao; ia ura hanaihanai ia kahirakahira dekenai idia noho. Joy ena adavana, George Adamson, ese Mara ena lalona ia hamainoa totona, iena palai rumana be Mara ena gabu ena magu badibadinai ia atoa. Gabeai, ena palai rumana be magu lalonai ia atoa! Iena buka Bwana Game lalonai ia gwau: “Hua gabedia toi lalonai nega momo ia be [egu palai rumana] lalonai ia mahuta; tano dekenai egu mahuta gedana badinai ia hekure bona nega haida geda latanai ia hekure. . . . Nega ta lasi iena kara dainai lau gari lau ia hadikaia garina.”
Mr. Adamson ia toretore, ia gwau: “Inai gadara ai ura henia bada: Lau be tano dekenai rei haida murinai lau hekure. Metairametaira, Mara be lau dekenai ia raka mai; unai negai iena bogana be tano kopina kahirakahira dekenai ia atoa, vaia leona edia kara bamona. Bena lau dekenai ia heau mai haraga herea bona lauegu tauanina latanai ia moru. Unai nega iboudiai iena ima kwakikwaki koukouna ia biagua namonamo bona nega ta lasi lau ia haberoa.”
Elsa ia haheitalaia leona hahinena idauna ta ena ladana be Girl. Born Free muvini piksa idia karaia ore murinai, Girl be uda dekenai idia siaia lao lou. Unuseniai, leona tau ia davaria bona leona natudia rua idia havaraia. Adamson ena turadia rua ese edia noho gabuna idia davaria. Adamson ia toretore ia gwau: “Unai tatau rua be Girl ia mara gabuna kahirakahira dekenai [mita tamona bamona] idia raka mai neganai, Girl ese abidadama bona lalo-moale kara idauna ia hahedinaraia bona ia dagedage henidia lasi . . . iena kara ia idau momokani badina [unai tatau rua amo ta] ia diba namonamo lasi.” Adamson ese Girl ena natudia ia daua toho neganai, Girl ia dagedage lasi, to ma leona haida ia luludia oho.
Leona Dikana Ta Idia Hamanadaia
Leona idauidau edia kara be idauidau. Joy Adamson ese Elsa ia naria negana lalonai, Northern Rhodesia (hari unai gabu ena ladana be Zambia) lalonai, animal naria tauna ta, ladana Norman Carr, ese leona natu maruanedia rua ia naria. Unai leona natudia rua amo, ta, ladana Big Boy [Mero Badana], ese taunimanima ia abia dae. To ta, ladana Little Boy [Mero Maragina], be nega haida ia badu. Carr be iena buka Return to the Wild lalonai, Little Boy ena kara ia sivarailaia, ia gwau:
“Little Boy ia badu neganai, mai dagedage danu lau ia boiboi henia; ia badinai lau helai, to gabu sisina daudau dekenai lau helai iena aena ese lau ia botaia garina, badina lau ia botaia diba bona unai neganai ena ima kwakikwaki koukouna ia veria hedinarai, [edia lata be sentimita 5] bona edia isena be mai matana. Mai egu haheauka ida dala lau tahua iena lalona lau veria totona. Lau hereva manau henia bona metairametaira ia kahirakahira dekenai lau lao; lau daua toho neganai ia boiboi noho, to ia dagedage momokani lasi. Guna, iena tauanina varovaro ia ha-aukaia, to iena pagana lau rosia bona iena kemena lau darodaroa neganai, lau itaia diba ia laga-ani hegeregere iena tauanina varovaro ia hamanadaia bamona. . . . Ia ese iena kwarana be egu mamuna latanai ia atoa, bona lau ia veria toho ia do lau rosia totona.”
Carr ena buka ena hamatamaia herevadia dekenai, unai tano ena gavana-jeneral, Earl of Dalhousie, ese sivarai ta ia gwauraia. Unai leona rua edia mauri laganidia be rua mai kahana neganai, Carr ena kamepa kahirakahira ia noho taorana ta dekenai idia loaloa kava. Carr ia hioga. Earl ese unai leona edia kara inai bamona ia sivarailaia: “Carr ia hioga neganai, idia heau mai haraga bona edia kwara badadia be Carr ena tauanina dekenai idia doria; nega tamona mai edia moale ida idia boiboi bada herea. Edia lalokau Carr dekenai ia maragi ia lao lasi.”
Vaia edia kara, leona ese taunimanima idia gari henia bona taunimanima amo idia heau siri. Bible ese unai kara leona bona ma animal haida dekenai ia gwauraia hedinarai namonamo. (Genese 9:2) Bema animal be unai bamona lasi, taunimanima do idia hamasea haraga diba. To, animal haida ese taunimanima idia do ania noho.
“Animal Edia Kara Hegeregerena Idia Karaia Lasi Gaudia”
Diba momo tauna Roger Caras ia gwau: “Leona bamona gaudia edia bese iboudiai lalonai, haida edia kara be idau momokani bona idia ura taunimanima idia ania. Idia ese animal edia kara hegeregerena idia karaia lasi. . . . Nega kahirakahira iboudiai taunimanima bona [leona bamona gaudia] be mai maino ida idia noho hebou diba.”
Bema taunimanima be motuka o taraka dekenai idia helai, animal momo idia diba lasi unai taudia idia noho. Unai badina dainai, taunimanima ese leona edia foto idia abia diba. Maberly’s Mammals of Southern Africa bukana lalonai ia gwau: “To bema emu motuka ena iduara oi kehoa eiava leona kahirakahira dekenai motuka amo oi diho, reana dika do oi davaria, badina leona idia diba taunimanima be idia kahirakahira dekenai idia noho, bona idia edia vairanai oi hedinarai haraga dainai, reana do idia hoa bona do idia gari dikadika, bona oi do idia dagedage henia badina idia laloa oi ura oi hahisidia. . . . Bema uda gabuna dekenai leona ta oi vaira henia, reana dika do oi davaria lasi, to bema kara haraga oi be motuka amo oi diho bena leona ena vairanai oi gini, reana dika do oi davaria!”
Lepadi be Edena Bamona?
Bema lepadi ese taunimanima idia ania, idia danu be lepadi edia kara hegeregerena idia karaia lasi. Jonathan Scott be iena buka, The Leopard’s Tale, lalonai ia gwau: “Bema gau ta ese lepadi ia hahisia lasi bona lepadi idia gorere lasi, vaia edia kara idia hemarai bona taunimanima garina idia gari bada. Vaia edia kara, taunimanima idia itaia neganai, idia heau oho bona hehuni gabuna idia tahua haraga.”
Hua momo lalonai, unai tau Scott be Kenya ena Masai Mara Game Reserve lalonai ia noho bona lepadi hahinena ta ia stadilaia, iena ladana ia hatoa Chui. Metairametaira Chui ese Scott ena motuka ia manadalaia, bona nega ta, Chui ena natudia, ladana Dark [Dibura] bona Light [Diari], be motuka dekenai idia lao bona motuka idia sekea. Scott ia laloa, ena be lepadi be vairana auka gaudia, to momokani lalokau idia hahedinaraia diba.
Ma taunimanima haida ese lepadi edia lalokau toana idia diba. Haheitalai ta be inai: Lepadi natuna ta ia maragi neganai ena tama sina idia mase, bona unai nega amo Joy Adamson ese ia naria, bona iena ladana ia hatoa Penny. Joy ese Penny be uda gabuna dekenai ia siaia murinai, lepadi tau ia davaria bona natudia haida ia havaraia. Iena taunimanima turadia be iena gabu dekenai idia mai neganai, Penny ese sibona ia hedinarai henidia, bona ia boiridia iena natudia matamatadia idia itaia totona. Penny ena ruma dekenai, Adamson be ia badinai ia helai. Adamson be idia iboudiai edia moale toana inai bamona ia herevalaia: “Ia ese iseda imana ia demaria bona iena natudia be iena vaira aena edia huanai idia helai bona idia moale momokani. Taunimanima momo idia laloa Africa animal iboudiai edia amo lepadi idia dika herea, bona bema lepadi hahine be mai ena natudia ia dagedage momokani.” To Adamson ia gwau, Penny ena sivarai be reana ia hamomokania “unai bamona lalohadai momo idia koikoi.”
“Kara namona” lepadi hahinena idauna ta, ladana Harriet, ese north India tauna Arjan Singh ia hamoalea bada. Harriet ia maragi negana amo Singh ese ia naria. Iena uma gabuna badinai uda ta ia noho. Singh ese Harriet ia hadibaia uda dekenai ia sibona ia naria namonamo diba totona. Ia hadibaia totona, nega momo Harriet ia hagoadaia ia dagedage totona. Iena buka, Prince of Cats, lalonai ia gwau: “Lau goru diho bona Harriet lau hamaoroa lau dekenai ia heau mai haraga, vadaeni ia heau mai maoromaoro lau dekenai . . . , to lau ia roho henia neganai, egu tauanina ataiai ia lao bona egu kwarana dekenai ena tauanina ia hagagevaia bena egu doruna dekenai ia moru diho; unai ia karaia neganai lauegu pagana dekenai kakasia maka ta ia karaia lasi.”
Unai lepadi bona Singh ena sisia, ladana Eelie, idia gadara hebou karana be hoa gauna ta danu. Singh ia gwau “muvini piksa ta lalonai ia hahedinaraia, [unai lepadi] be ena murina aena dekenai ia helai toreisi bona sisia be ia dekenai ia heau mai haraga neganai ia botaia—to lepadi ese sisia ia botaia diho lasi. Iena aena badadia be Eelie ena aiona kahana ta dekenai idia dae bona iena kwarana ataiai dekenai idia lao bena iena kwarana ena kahana ta dekenai idia diho; idia manada momokani, ruma hagoevaia dabuadia bamona.”
Harriet be gunika gabuna dekenai ia lao murinai, unai tau bona ena sisia be unai lepadi ida idia tura heheni noho. Singh ia gwau: “Bema tau ta ia gwau lepadi ita abidadama henia diba lasi, lau ese inai gau sibona do lau laloa lou: Nega momo hanuaboi momokani lalonai lau be ruma murimuri ai lau mahuta neganai, Harriet be [egu uma gabuna] dekenai ia mai, bona mai ena manau ida lau ia hanogaia, lau ia hanamoa totona.”
Unai murinai, Harriet ese lepadi tau ia davaria bona natu rua ia havaraia. Abata ese iena ruma ia hadikaia gwauraia neganai, iena uduna amo ia ese ena natuna ginigunana, bena gabeai, ena natuna iharuana be Singh ena ruma dekenai ia huaia mai. Abata ia ore murinai, Harriet be Singh ena bouti dekenai ia guia, bona Singh ia veria toho sinavai ia hanaia lao hanaia mai, ia ese guna iena natu ta bena gabeai iena natuna iharuana be gunika rumana matamatana ta dekenai ia abidia lao totona.
Africa Elephant
Haida idia gwau Africa elephant hamanadaia dalana ta be lasi badina ia dagedage bada dainai. To taunimanima momo idia hamomokania vadaeni, unai hereva be maoro lasi. Haheitalai ta be Africa elephant toi bona America tauna ta ladana Randall Moore edia hetura karana. Unai elephant toi be elephant natudia haida amo idia abia South Africa ena Kruger National Park dekenai bena United States dekenai idia siaia. Gabeai, idia hadibadia circus dekenai gadara ta idia karaia totona, bona idia karaia namonamo. Edia biaguna ia mase murinai, unai elephant be Moore idia henia bona ia be Africa dekenai ia siaidia lou.
Lagani 1982 ai, unai elephant amo, elephant hahine rua, edia ladana idia hatoa Owalla bona Durga, be Bophuthatswana ena Pilanesberg Reserve dekenai idia atoa. Unai negai, unai gabu dekenai idia noho elephant natudia haida edia tama sina idia mase vadaeni. Edia tauanina idia dika bona namona be elephant hahine badadia ese unai natudia idia naria be namo. Ena be Owalla bona Durga be circus gaukara dekenai idia hadibaia, to unai elephant natudia do idia naria diba eiava lasi?
Lagani tamona murinai, Moore ia kamonai iena elephant ese elephant natudia 14 iboudiai, edia tama sina idia mase vadaeni gaudia, idia naria, bona unai bamona elephant natudia ma haida be unai park dekenai do idia atoa danu. Moore be lagani 4 murinai Africa dekenai ia giroa lou, unai elephant edia kara ia sibona ia itaia totona. Ia laloa nega daudau lalonai Pilanesberg Mountains dekenai do ia tahudia, to ia hoa badina ia ginidae nega sisina murinai, Owalla bona Durga be elephant bese badana huanai ia itaia. Iena buka Back to Africa lalonai ia gwau: “Egu ura ginigunana be lau heau henidia, bona lau rosidia bona lau hanamodia bada. To gabeai unai ura lau negea, bona kara mai aonega lau karaia.”
Guna, namona be Owalla bona Durga idia diba namonamo unai tau be momokani edia turana gunana. Moore ese iena imana ia duduia neganai, edia udu baubau latadia amo idia sekea. Moore ia toretore ia gwau: “Owalla be lau kahirakahira dekenai ia gini bona ia lata herea. Ia gini hegaegae hegeregere egu oda gabena ia naria bamona. Elephant oredia idia mai kahirakahira, bena idia gini hegege, idia mareremarere lasi. Oda ta lau henia. Lau gwau, ‘Owalla . . . Udu baubau ABIA ISI bona AENA!’ Kara haraga Owalla ese iena vaira aena ia abia isi atai herea bona iena udu baubau ia abia isi guba dekenai, nega gunanai circus lalonai ia karaia hegeregerena. Daika ia hereva guna ia gwau elephant ese gau ta idia laloaboio diba lasi?”
Lagani toi murinai, October 1989 ai, Owalla ia tohoa lou, ma gau ta ia laloaboio eiava lasi. Moore be lagani 7 lalonai ia karaia lasi karana ta ia karaia. Owalla ia oda henia ia hekure bona ia be ena doruna dekenai ia guia. Owalla ia kamonai. South Africa ai, taunimanima idia moale bada badina televisen dekenai idia itaia dagedage elephant 30 bona ma haida edia huanai Moore ese Owalla ia guia. Moore ese Noga! taudia ia hamaorodia unai kara ia karaia “taunimanima edia matana veria sibona totona lasi, to lau karaia badina lau ura diba elephant edia lalokau karana bona edia aonega be edena bamona.” Owalla bona Durga ese Pilanesberg dekenai idia noho elephant natudia be aonega dalanai idia naria, unai dainai unai natudia idia tubu namonamo.
Momokani, taunimanima bona dagedage animal idia hetura heheni nega momo lasi; idia hetura heheni totona taunimanima idia haheauka bona idia naria namonamo be gau badana. Bema diba momo lasi tauna be uda gabuna dekenai ia lao bona leona, lepadi, bona elephant kahirakahira dekenai ia raka toho, unai be kavakava. To, ena be hari inai negai dagedage animal bona taunimanima idia hetura heheni karadia be momo lasi, nega vairanai dahaka do ia vara? Nega momo unai kara do idia karaia, a?
[Box/Pictures on page 8]
Leona Idia Hamanadaia Diba!
“OI MAI, bena lau bona egu leona emai foto haida oi abia.” Jack Seale, South Africa ena Hartebeespoortdam Snake and Animal Park ena dairekta tauna ia hereva inai. Mai gari danu ia lau badinaia bona leona edia gabu dekenai ai raka lao. Lau ura foto lau abia neganai, magu murimuri ai lau gini diba.
Leona edia gabu ia goeva. Unai gabu kahirakahira dekenai au haida idia tubu dainai ia keru danu. Edia hadibaia tauna bona heduru tauna ta be edia magu lalonai idia vareai. Unai neganai, kara haraga, leona 9, tauanina goadana gaudia, ese edia hadibaia tauna bona ena heduru tauna edia vairana idia diba. Mai moale ida idia boiboi bona idia raka loaloa.
Jack ia gwau: “Oi vareai.” Ia lau koia toho totona gau ta lau karaia lasi, hegeregere iena hereva lau kamonaia lasi bamona. Jack ia hereva lou bona ia hereva badabada, ia gwau: “Oi vareai.” Leona idia koua totona, au ta sibona idia huaia! Egu kudouna ia hetaha lau gari dikadika dainai. Gabeai, edia magu lalonai lau vareai. Jack ese iena turana hairaidia ia darodaroa neganai, foto momo lau abia haraga. Lau gari dainai edia magu ai rakatania neganai lau moale! To egu gari ena badina korikorina ta be lasi.
Murinai, Jack ia gwau: “Edia magu lalonai ai vareai neganai au ai huaia, badina be leona ese edia lalokau idia hahedinaraia neganai, ai idia koria toho. Au ai henidia bena au idia gauaia diba, emai imana do idia gauaia lasi.” Unai negai sibona, Jack bona iena leona be Namibia ena Etosha National Park amo idia giroa mai. Dahaka dainai Jack ese unai leona be gunika gabuna dekenai ia abidia lao? Ia gwau:
“Namibia gunika gabuna dekenai leona edia namba ia bada daekau. Muvini piksa ta idia karaia, ia hahedinaraia saiens taudia ese dahaka idia karaia unai kara idia koua totona. Lauegu leona idia gaukaralaia unai muvini piksa lalonai. To egu leona ese edia mauri dalana iniseniai idia manadalaia vadaeni. Namibia lalonai, egu taraka idia itaia neganai, kara haraga idia heau henia. Edia noho gabuna korikorina be iniseniai, bona iniseniai lau mailaidia lou be auka lasi.”—Toretore tauna ta ese inai hereva ia siaia.
[Credit Line]
Courtesy Hartebeespoortdam Snake and Animal Park
[Picture on page 9]
Randall Moore, mai ena turadia Africa ena uda gabuna dekenai