Tanobada amo Sivarai Idauidau
AIDS be Rara amo A?
Rara abia hanai karana amo o rara gaudia amo AIDS abia be haraga, eiava? Johannesburg ena niuspepa ladana The Star ia gwau, AIDS idia diba matamaia negana amo, tanobada hegegemadai taunimanima 600,000, AIDS jems idia abia taudia iboudiai 100 100 amo 15 15 unai, ese rara o rara gaudia amo idia abia. Hari inai negai HIV totona rara idia tohoa be haraga lasi bona mai davana bada. Haida idia laloa rara be dala idauidau 7 amo idia tohoa be namo. Ogogami tanodia momo dekenai, edia moni bona edia diba be hegeregere lasi, unai hahetoho daladia do idia gaukaralaia. Moni momo tanodia haida dekenai idia gaukaralaia, to kerere idia vara. Doketa Paul Strengers, Netherlands ena rara henia hanai oreana ena tau badana ta, be ia gwau: “Ai gwau diba lasi rara gauna ta lalonai HIV jems o hepataitis be lasi.”
Tomadiho Hoihoilaia ‘Bisinesina’
La Repubblica ia gwau: “Italy ai bona tanobada [orena] ai, tomadiho hoihoilaia karana ia bada ia lao. Idia diba momo taudia idia gwau, 1994 ena namba do idia haboudia neganai, “lagani gunadia iboudiai edia do idia hanaidia,” badina be Italy ai taunimanima milioni 35 ia lao 37 be idia lao, Katolik dubudia idia itaia. Unai niuspepa ia gwau, Italy ia kwalimu, badina be ia be mai ena “dubu 30,000, mai hairaidia gaudia idia gwauraidia, gabu helagadia 1,500, miusiam 700, bona monasteri, ebi, bona konven momo herea.” Unai niuspepa be ma ia gwau, tomadiho hoihoilaia karana be “bisinesi” ta, ia amo lire bilioni 4,000 [kina bilioni rua mai kahana] idia abia, “to tano ma haida dekenai danu, tomadiho hoihoilaia karana be ia bada momokani.”
Aniani Kerere Karadia be Idia Momo Daekau
Dahaka dainai aniani kerere karadia, bulimia bona anoreksia, karaia taudia be idia momo daekau? Magasin ta ladana Your Family ia gwau, badina be toana be tanobada be “mai garina bona naria dalana be lasi” dainai, lalo-hekwarahi idia vara. Lalo-hekwarahi ena badina haida be inai: Edia tamadia bona sinadia ese idia doridia do idia kwalimu totona, o idia parara, o idia hadikadia. Doketa Danie le Grange, National Eating Disorders Committee tauna ta, ia gwau, momo be unai bamona idia aniani kerere, badina be sitailo magasinidia idia duahia momo bona aniani daladia idaudia idia tahua, edia tauanidia do idia hamaragia totona, eiava idia aniani namonamo lasi. Ulato, edia lagani be 18 bona 22 padadiai, idia hekwakwanai be haraga, to lagani 8 taudia danu ese doketa edia heduru idia tahua. Doketa le Grange ia gwau, idia ura neganai mo idia hanamodia diba, bona “do idia namo lou vaitani dalana ia noho.” To, edia sivarai ese idia hahedinaraia, unai dala ai idia aniani kerere taudia 100 100 amo 18 18 be idia mase.
Delhi Ena Boio Taudia
Delhi, India ena siti badana, dekenai, lagani ta ta iboudiai taunimanima 10,000 bona ma haida idia ripotilaia, idia boio dainai. Toi toi amo tamona tamona idia davaridia lou. Rua rua amo ta ta edia lagani be 18 henunai, bona mamaruane edia momo ese hahine bona kekeni edia be nega rua ia hanaia. The Times of India lalonai idia gwau, Delhi ena pulisi komisina M. B. Kaushalia ia gwau, sibodia edia ura hegeregerena idia heau boio taudia davaridia be auka herea. To idia laloa idia boio be reana sibodia edia ura dainai lasi. Kekeni tausen momo be ariara kekenidia ai idia halaodia. Memero be raskol oreadia ese idia fosidia, moni do idia noia hegame o hora momo lalodiai aniani rumadia maragidia dekenai do idia gaukara bona pei sisina mo do idia abia. Lagani 1991 ai, Delhi dekenai, idia boio taudia 12,540 idia ripotilaia, bona lagani 1992 ai be 11,936. Lagani 1993 ai 10,348 idia boio, idia 7,583 be idia do davaridia lasi. Pulisi biaguna ta ia gwau nega momo idia tahudia momokani lasi.
Antarctica—Gunaguna Ia Siahu Bona Ia Gadokagadoka
Niuspepa ladana The Australian ia gwau, Australia bona America saiens taudia haida ese “rau, au, bona palauapalaua ena pauda be masia bona manumanu edia gatoi ida idia davaria . . . unai gabu bona Saut Poul edia padadia be kilomita 500 mo; unai ese ia hahedinaraia gunaguna negana ena siahu ese hari inai nega ena siahu be 20-25C amo ia hanaia.” Pitopito edia gatoi idia davaria, unai ese ia hamomokania gunaguna siahu be hegeregere manumanu be unuseniai idia mauri. Danu, gunaguna ranu be aisi ai ia lao lasi, bona tubu negana ena lata be hegeregere, ava ese palauapalaua idia atoa bona nadinadi idia havaraia. Unai ripoti be ma ia gwau, unai neganai ava haida be Tasmania dekenai idia tubu noho, to hari idia be New South Wales ena ihuana ena saut kahana dekenai idia tubu diba lasi, unai gabu bona Tasmania edia padadia be kilomita 1,600. (Tasmania be Australia ena motumotu provinsina, saut kahana dekenai ia noho) Unai ese ia hamomokania gunaguna unai gabu ena siahu be bada.
Reidial Keratotomi Sivaraina Matamatana
Reidial keratotomi be operesen ta, United States dekenai lagani ta ta iboudiai taunimanima 250,000 bamona ese idia abia edia matadia hanamoa totona, badina be gau daudaudia idia itaia namonamo diba lasi. Idia toi toi amo ta ta ese operesen iharuana idia abia be namo, ginigunana hamaoromaoroa vaitani totona. Hari, The New York Times ia gwau, National Eye Institute ese lagani 10 lalodiai ena anina idia tahua murinai, idia gwau “unai dala be ia namo bona mata ia hanamodia; gau tamona, ia dainai gau kahirakahiradia itaia siahuna be reana ia maragi ia lao haraga.” Unai operesen ena anina idia tahua namonamo neganai, guna idia diba namonamo lasi gauna ta idia davaria: Mata be metairametaira ia senisi dainai, gau kahirakahiradia itaia siahuna be ia maragi ia lao. Operesen idia abia taudia 100 100 amo 43 43 edia matadia be unai bamona idia dika. Ena be idia gwau diba unai ia vara badina be idia buruka idia lao dainai, to unai ripoti ia gwau: “Toana be reidial keratotomi dainai haida edia matadia idia senisi, idia do buruka lasi neganai.” Doketa Peter J. McDonnell, unai stadi ena seamani ta, ia gwau: “Namona be taunimanima idia diba gau haida ai do lalo-pararalaia lasi. Ai gwauhamata henidia diba lasi edia matadia do idia namo herea.”
Muramura Momoru Ai
Germany ena helt insurens kampani ta ia gwau, gorere hanamoa muramuradia, Germany ai idia hoihoilaia o doketa ese idia gwauraia hidi muramuradia, edia momo be hegeregere, taunimanima iboudiai, tatau, hahine, memero bona kekeni, ese dina ta ta iboudiai pili 1,250 do idia inua. Taunimanima ese unai gau iboudiai edena bamona idia iusilaia? Süddeutsche Zeitung ia gwau, momo herea be idia inua lasi to idia negea mo. Helt insurens kampanidia edia orea ta ena tau badana ia gwau: “Iseda moni be hegeregere lasi, edia davana be milioni milioni muramuradia be lagani ta ta iboudiai momoru lalonai do idia negea.” Idia ese doketa bona muramura karaia kampanidia idia noidia, gorere taudia be muramura do idia hadibalaidia namonamo, bona unai be “idia lalo-pararalaia diba Germany gado” ai do idia herevalaia.
Hisihisi Hamaragia
Brazil ena magasin Globo Ciência ia gwau, World Health Organization ia gwau, tanobada taudia ima ima amo ta ta edia tauanidia ese gau haida idia haheaukalaia diba lasi. Doketa Júlio Croce ia gwau, gau momo ese idia hahedinaraia unai be “taunimanima ese edia diba matamata amo idia karaia gaudia dainai.” “Hodahoda lalonai be hahedika gaudia 10,000 bona ma haida.” Idia hahisidia gaudia haida be inai: manumanu maragimaragidia bona hodahoda ia hamiroa muramuradia, lalo-hekwarahi, gorere hanamoa muramuradia inua momo karana, bona aniani, vaira penia muramuradia, bona inuinu ranudia lalodiai idia atoa muramuradia. Eksasais momo karana danu ese laga-tunatuna (asthma) ia havaraia o ia habadaia diba. To Doketa Croce be ma ia gwau, bema taunimanima ese hahodi dalana maorona idia dibaia, “eksasais ese edia laga-tunatuna ia hamaragia bona idia abia negadia ia hamaragia diba.” Namona be unai bamona goreredia idia abia taudia edia mahuta daiutudia idia goeva hanaihanai bona edia uindo idia kehodia, hodahoda momo do ia vareai totona; namona be sisia, pusi, o manu idia daua toho lasi, bona edia kopina be muramura mai bonana namona amo idia dahua lasi. Namona be idia ese danu paraka gabuna amo idia hanai haraga lasi siahu gabuna dekenai, kuku idia ania lasi, kekero muramuradia idia inua lasi, bona doketa ese idia gwauraia hidi muramuradia mo idia inua.
Mariuana bona Helaloboio
Australia ena The Sydney Morning Herald ia gwau: “Tanobada ibounai lalonai negana ginigunana ai, taunimanima momo ese nega daudau idia laloa momo gauna be diba tahua taudia Sydney ai ese idia hamomokania vadaeni—taunimanima ese mariuana ania karana idia hadokoa murinai, edia helaloboio bona edia lalo-hesiku, unai drag ania karana dainai idia vara gaudia unai, be idia noho daudau.” Unai hetahu karana, Macquarie University ai idia karaia, ese ia hamomokania, mariuana ena hahedika ena bada be idia ania gauna ena bada bona idia ania loulou negana ena lata hegeregeredia. Ena sivarai be dika herea: “Reana ena hahedika do idia hanamoa lou lasi.” Ripoti ese ia hahedinaraia, guna idia ania taudia edia “daradia idia dika,” hari idia do ania noho taudia hegeregeredia. Edia helalotao mo lasi, to ma gau haida danu ia hadikaia, bona inai be mai anina bada, lagani ima o ma haida lalonai idia ania taudia dekenai. Idia davaria idia ese gau idia lalohadailaidia haraga diba lasi, bona idia haerodia be auka. Ripoti be ma ia gwau, idia davaria gaudia iboudiai ese idia hahedinaraia, mariuana ania karana ese kwara harana ena oromana ia haidaua.