Africa Tanodia ai AIDS Gorere ena Dika be Edena Bamona?
Noga! torea tauna ta Africa ai ia torea
SEDIRA do idia vara gaudia oi kamonai vadaeni. Oi kamonai neganai oi dara-doko, a? Africa tano ibounai dekenai milion momo ese AIDS gorere do idia davaria. Oibe, tauanina ese sibona ia naria siahuna do ia ore bona unai dainai, gorere idauidau ese tauanina ia abia neganai, tauanina ese ia koua dalana be lasi. Gunaguna gorere ta ladana bubonic plague be lagani 1300 ia lao 1400 lalodiai Europe ai ia vara hegeregerena, mase bona hahebuatari do ia vara.
Murinai unai sivarai ma idia herevalaia bada lasi. Niuspepa bona reidio be guna unai gorere ese ia havaraia gaudia idia herevalaia hanaihanai, unai dainai taunimanima be unai sivarai dikana tamona idia hesikulaia. Henanadai ta be do ia dika momokani unai bamona, a? Africa tanodia ai AIDS gorere ena daihanai siahuna ena bada korikorina be edena bamona?
AIDS gorere ia tahua doketa ta ladana, Doketa Andre Spier ia gwau: “Ta ia duahia diba lasi vaira dinadia ai AIDS do idia davaria taudia edia namba be dahaka.” To ia moale lasi. Ia gwau: “Ena namba do ia bada momokani bona tanobada ena kahana ibounai amo momo do idia mase.” Sweden tano ai, gabu ta ladana Stockholm dekenai, lagani 1988 lalonai, International AIDS hebouhebou idia abia neganai, Doketa Lars Kallings ia gwau, “murinai lagani rua lalodiai sibona, . . . mase taudia momo do ita davaridia.”
Unai hereva idia gwauraia negana amo, “lagani rua” idia hanai vadaeni. Bona guna idia gwauraia hegeregerena ia vara unai. Unai sivarai ia gwau bamona, duahiduahi taudia ese mase taudia edia namba idia duahia noho. Bona unai be dika ena dokona lasi.
Idia Mase bona Idia Mase Gwauraia Taudia
Mase bona dara-doko be Africa ena Sahara ena kahana ta ia utua vadaeni. Saiens magasin ta ladana, Nature ena ripoti ta lalonai, inai bamona idia torea: “AIDS be taunimanima badadia sibona lasi to maragidia danu ia hamasedia gauna badana.” Africa ena hanua badana ta ai, AIDS gorere amo idia mase taudia be momo herea dainai pris taudia be nega lasi edia guriguri idia hakaua totona.
October lagani 1991 lalonai, Commonwealth gavamani edia gunalaia taudia be Harare, Zimbabwe dekenai idia hebou neganai Africa ai AIDS ena bada ena ripoti metauna idia henidia. Unai ripoti lalonai idia hahedinaraia Africa tano ena hosipele haida edia bedi 100 100 amo 50 50 bona 80 80 padanai be AIDS gorere taudia ese idia hekurelaia. Uganda tano be AIDS ese ia hadikaia momokani, bona AIDS ena doketa badana ta ladana, Doketa Stan Houston ia hahedinaraia, AIDS ese ia hamasedia taudia ena namba ese unai tano ai lagani 15 lalonai idia tuari mase taudia edia namba ia hanaia.
Bona dara-doko havaraia gaudia haida be Abidjan, Côte d’Ivoire ai doketa bona saiens taudia ese idia davaria gaudia. Hua haida lalodiai, hanua badadia rua edia mogi ai idia noho mase taudia edia tauanina idia sekea. Dahaka idia davaria? Science magasin ia ripotilaia, ia gwau Abidjan ai uhau bona tatau “idia mase badina” be AIDS gorere dainai. Unai magasin ma ia gwau idia torea namba be “sedira HIV [Human Immunodeficiency Virus] idia abia taudia edia namba maorona lasi, to ma ia bada.”
Tanobada dekenai daihanai gorere ena bada idia sekea orea ladana, WHO (World Health Organization), ia gwau unai gorere be ia bada momokani. New Scientist magasin ia gwau, WHO oreana “ia laloa East bona Central Africa dekenai AIDS gorere idia abia taudia 100 100 amo 10 10 sibona idia ripotilaia . . . Ripoti idia haorea namonamo lasi bona ia kerere badina unai kara tahua taudia be momo lasi dainai.”
Gorere ena Hehuni Dalana
AIDS gorere ena dika badana ta be ena be gorere be tauanina lalonai ia noho bona ia bada ia lao to ia hedinarai lasi ela bona ia bada momokani. Nega haida, HIV virus be ta ena tauanina lalonai do ia noho ela bona lagani 10 murinai do ia hedinarai. Bema test ia abia lasi, do ia diba lasi ena tauanina lalonai unai gorere dikana ia noho—ela bona unai gorere do ia hedinarai!
HIV test idia henia neganai ia hahedinaraia unai gorere be kaia bamona Africa ia utua noho. Hegeregere, magasin ta ladana African Affairs ia hahedinaraia, ia gwau, “taunimanima momo idia noho gabuna badana ladana Lake Victoria dekenai . . . HIV test ese idia hahedinaraia unai gorere idia abia taudia be momo . . . taunimanima 100 100 amo 10 10 ia lao 18 18 dekenai unai gorere do idia abia, to taunimanima idauidau ida idia mahuta hebou taudia 100 100 amo 67 67 be do idia abia.” Nature magasin danu ia gwau, “lagani 1984 amo unai gorere idia abia taunimanima badadia edia namba be metaira metaira ia daekau noho bona gabu dikadia momokani dekenai taunimanima 100 100 amo 20 ia lao 30 pesen amo ia daekau.” Mani oi laloa—lagani 10 lalodiai taunimanina badadia toi toi iboudiai amo ta ta be unai gorere amo do idia mase.
Guna gavamani bona gunalaia taudia idia ura lasi AIDS ena bada idia hahedinaraia, to hari mai kudou-hetaha danu idia hamomokania. Guna Africa tano ta ai presiden tauna ta be ena natuna mero be AIDS dainai ia mase murinai, ia gwau unai AIDS gorere hadokoa gaukara ai do ia vareai. Idia momo be idia diba lasi idia gorere dikadika bona edia sihari kava karana amo unai gorere idia habadaia.
“Inai Gabu Dekenai Ia Vara Gauna Umui Gwauraia Hedinarai”
Unai HIV gorere edia tauanina dekenai ia noho taudia edia namba ia daekau noho dainai, do idia gorere dikadika bona do idia mase taudia edia namba danu do ia daekau noho. AIDS gorere amo idia mase taudia edia varavara taudia idia lalohisihisi bada herea. Unai bamona ia vara Uganda bona Tanzania tano edia hetoa gabuna dekenai ia noho tauna ta, ladana Khamlua dekenai, ena mauri lagani be 59. Lagani 1987 amo ia mai hari, ia ese ena bese amo natuna bona tubuna ibounai 11 ia guridia—idia ibounai be AIDS gorere dainai idia mase. Mai taitai bona dara-doko danu ia boiboi, ia gwau: “Egu lalohisihisi sivaraina umui halasia. Inai gabu ai ia vara gauna umui gwauraia hedinarai.”
AIDS ia vara dalana dainai unai tau Khamlua dekenai ia vara gauna be tanobada hegegemadai do ia vara diba. To reana oi henanadai: ‘Dahaka dainai Africa tanona ese lalohisihisi bona dara-doko momo ia davaria?’
[Blurb on page 3]
Idia bada idia lao noho besedia lalodiai, “lagani 1993 ai AIDS gorere ese taunimanima momo herea do ia hamasea.”—The World Today, England