Dahaka Dainai Africa Tanodia be Hisihisi Bada Idia Abia?
IAKOBO ena lagani be 42, bona ia be gorere bada tauna. Ia ese AIDS gorere ia davaria. Bona AIDS gorere ia henia hanai ena adavana dekenai. Iakobo sibona ia hereva hedinarai, ia gwau, “Adavagu ia diba unai gorere be lau dekena amo ia abia.”
To Iakobo ese unai mase havaraia gorerena be edena bamona ia abia? Ia hereva hedinarai, ia gwau: “Lau be Harare dekenai sibogu lau noho, motuka lau taria Zambia amo ia lao Zimbabwe ia lao Botswana bona Swaziland dekenai. Adavagu bona emai natudia be gabu ladana, Manicaland Zimbabwe ai idia noho. Bona ai motuka taria taudia ese ai karaia gaudia haida idia maoro lasi. Bema ai lalohadailaia namonamo guna be namo.”
Sihari Kava ena Daihanai Gorere
Hari inai negai, sihari kava karana dainai, Africa tanodia ai AIDS ia bada momokani. AIDS gorere ia stadilaia tauna ta ladana, Dawn Mokhobo ia gwau “mahuta hebou ena taravatu ibounai idia hamakohidia vadaeni.” Magasin ta ladana, African Affairs ia gwau, “Sahara kahana taudia ese natudia idia ura henidia bada to headava idia matauraia lasi.” Ena be heudahanai dainai idia rogorogo . . . to nega momo unai kara idia gwauraia dika lasi.” Magasin ma ta, ladana Nature ia gwau, unai gorere ena matamaia gabuna be ariara hahine amo.” Unai ripoti ma ia gwau, “Adavadia tamona hahinedia dekenai unai gorere ia hanai dalana be headava tatau be ariara hahinedia danu idia mahuta hebou murinai ruma dekenai idia giroa bona edia adavadia danu idia mahuta hebou.”
Momo idia ura lasi edia kara idia haidaua. Africa ai AIDS magasin ta ladana, Panos Document lalonai Zaire dekenai gorere ena anina ia tahua doketa ta be inai bamona ia sivarai: “Hanuaboi ta, lau bona Zaire gaukara hebou taudia danu ese gunika gabunai rara ena test ai karadia haorea murinai, memero be kekeni haida danu idia loaloa. Murinai idia lao idia mahuta hebou. Mero tamona sibona ese condom ia gaukaralaia.” Ia ese ena bamona taudia ia hamaorodia idia gari lasi AIDS gorere do idia abia neganai, “mai kiri danu idia gwau, dahaka dainai gorere tamona dainai mauri ena moale karana do ai dadaraia.” Oibe, hari inai nega ai, momo idia laloa sihari kava karana be mauri ena “moale” karana sibona—bona gadara namona.
South Africa dekenai memero bona kekeni 377 idia nanadaidia idia sihari kava eiava lasi neganai, 283 idia gwau idia mahuta hebou vadaeni. Bona south-central Africa ena misinari ta ia gwau, “lagani 15 kekeni haida sibona idia rogorogo lasi.”
To, AIDS gorere be Africa dekenai tubu haraga ena anina be unai sibona lasi, ma gau haida ese unai gorere idia habadaia danu.
Ruma Bese Idia Parara
Africa South magasin, ia gwau: “Bema mai edia lagani 20 ia lao 40 ihuanai tataudia be faktori, mine, plenteisini eiava motuka taria gaukara karaia totona idia siri edia adavadia bona ruma bese amo, AIDS gorere ena daihanai siahuna do ia ore lasi.” Edia adavana bona ruma bese taudia amo idia siri Africa taudia edia mauri be ia auka herea. Idia hekwarahi bada siti dekenai gaukara bona noho gabuna idia davaria totona. Africa Affairs magasin ia gwau, tau ta ese ia sibona bona ena hanua dekenai ruma bese do ia naria dalana be hekwarahi bada dainai, ia “lalo-hekwarahi bona ena mamina be ia hegeregere lasi.” Unai magasin ma ia gwau, unai dainai ia ese “ena maduna ibounai ia negea bamona.”
Motuka badadia idia heau daladia be AIDS ena tubu dalana badana ta. Motuka taria tauna ta, ia gwau, “Gabu ta dekenai lau ginidae neganai lau do ia naria kekeni ta lau tahua.” AIDS ia bada momokani gabu ta be East Africa ena noho kau gabuna ta bona unuseniai ariara hahine ibounai 600 edia tauanina idia hoihoilaia. Idia hoihoilaia henidia tataudia momo be motuka taria taudia. Idia gwau unai bamona gabu be edia laga-ani gabuna. AIDS gorere idia stadilaia taudia idia hahedinaraia unai ariara hahine 100 100 amo 80 80 bamona be HIV virus idia davaria vadaeni. Bena murinai unai gorere ia davaria vadaeni motuka taria taudia be ma idia heau lao “laga-ani” gabudia ma haida dekenai, bena dokonai edia ruma dekenai idia ginidae—bona unai mase havaraia gorerena danu idia henia hanai noho.
Bena taunimanima sibona idia tuari heheni bona gavamani ena heau dala idia hakererea—unai neganai taunimanima be hanua idauidau amo idia mai gabu tamona dekenai idia kamepa hebou. AIDS gorere ia stadilaia momo tauna ta ladana, Alan Whiteside, ia gwau: “Bema tuari ia vara bona gavamani ena heau dala ia idau, taunimanima be mauri ena taravatu do idia laloaboio . . . Hanua lasi taudia be gabu ta ta dekenai do idia lao dainai unai gorere idia mailaia bona reana idia danu be sihari kava karana idia manadalaia.”
Muramura Ia Hegeregere Lasi
Africa ena ogogami dainai muramura ia hoia diba lasi. Buka ta ladana, Understanding & Preventing AIDS ia gwau: “Africa ena tano momo dekenai tau ta ese lagani tamona ai muramura totona moni do ia negea gauna be hegeregere lasi AIDS ena test tamona davana henia totona.” Buka ta ladana, AIDS—Countdown to Doomsday, ia torea tauna ladana, Keith Edelston, ia hereva ia gwau, “sopu eiava hosipele kohu huria namonamo eiava bleach gaukaralaia ia moru gaudia hagoevaia totona ena muramura be lasi.”
Africa dekenai doketa ese kodoa gauna tamona amo taunimanima momo idia kodoa dainai, Edelston ia sisiba ia gwau: “Africa dekenai, hekodo abia neganai . . . naria namonamo . . . Kodoa gauna matamatana abia totona oi henanadai bona sibomu emu matana dekenai oi itaia matamata gauna idia gaukaralaia totona.”
Unai bamona gorere ia hanai kava dainai doketa momo be edia gaukara amo idia doko. South Africa hosipele dekenai doketa rua be AIDS gorere taudia idia durudia noho lalonai, kodoa gauna ese edia tauanina ia kakasidia. Unai murinai AIDS gorere idia davaria bena gabeai idia mase.
Unai dainai hari inai nega ai, momo idia ura lasi rara henia karana badina unai be AIDS gorerena ia hanai dala badana ta! South African Medical Journal, ia gwau: “Rara idia hagoevaia namonamo lasi dainai unai gorere be ia do hanai noho.” Ma ia gwau: “Central Africa dekenai edia rara idia henia taudia 100 100 amo 60 60 edia rara lalonai unai gorere ia noho.”
Oibe, Africa be hisihisi idauidau ese ia butua, to hari hisihisi ma ta ia davaria. Unai AIDS gorere dainai hisihisi bada idia davaria taudia be sina bona natudia.
Kerere Lasi Taudia Idia Hisihisi
Lucy be kara kerere ia karaia lasi to ia ese AIDS gorere ia davaria. Ena adavana be heudahanai bona sihari kava amo unai gorere ia davaria bena Lucy dekenai ia henia. Hari Lucy ena lagani be 23 bona ia vabu vadaeni. Ia gwau: “Sibogu lau laloa noho, egu tau be mai lalokau danu do lau laloatao eiava do lau inai henia badina unai gorere dikana lau ia henia dainai.” Lucy ia gwauraia herevana be unai dala amo AIDS idia davaria taudia edia lalohadai hegeregeredia, idia lalohisihisi bona idia daradoko bada herea.
The World Today magasin ia gwau: “Ena be idia bada idia lao noho tanodiai HIV virus idia abia tatau bona hahine edia namba be hegeregere, to hahine dekenai ena hisihisi be tatau edia ia hanaia.” Africa dekenai unai hereva be ia guguru momokani badina edia hahine—be idia sikuli lasi, idia ogogami bona edia adavadia be moni gaukara dainai idia lao gabu ta dekenai, unai dainai ena be unai lalohisihisi bona hekwakwanai idia vara noho—edia hereva dala be lasi.
To AIDS ena bero badana be natudia dekenai ia noho. UNICEF (United Nations Children’s Fund) oreana, ia gwau, Africa dekenai lagani 10 ai hahine 2.9 milion be AIDS ese ia hamasedia, unai dainai kahirakahira 5.5 milion natudia edia tamana bona sinana be lasi. Tano ta ena gavamani tauna ena ripoti ia gwau unai tano dekenai AIDS dainai edia tamana bona sinana lasi natudia ibounai be 40,000, bona “hanua haida dekenai . . . natudia sibona idia noho.”
Ma hekwakwanai badana ta be sina bona natudia be nega tamona unai gorere idia davaria. South African Medical Journal ia hahedinaraia, ia gwau: “Bema sinadia idia diba natudia danu be unai gorere idia davaria neganai, edia lalo-hekwarahi badana be inai, ‘daika do ia mase guna?’
Unai dainai ena be AIDS idia abia lasi to hahine momo unai gorere do idia abia garina idia gari. Zambia doketa ta, ladana Doketa M. Phiri ia gwau: “Hahine momo idia mai bona idia henanadai heduru gaudia ta ai henia unai gorere idia abia lasi totona . . . Badina idia diba idia kerere lasi to edia tatau be sedira idia sihari kava. Unai dainai hahine idia lalo-metau.”
Bema headava lalonai idia davaria ta be ia heudahanai neganai, dahaka do idia karaia? Bema ta ese adavana ena dika ia gwauatao bona headava ia hadokoa lasi, namona be ia kerere adavana be hosipele dekenai ia lao bona ena rara amo HIV test do idia karaia. (Mataio 19:9; 1 Korinto 7:1-5 itaia danu.) Ela bona unai test ena anina idia diba neganai, reana unai headava taudia rua do idia mahuta hebou lasi eiava bema idia mahuta hebou neganai gorere do ia hanai lasi totona heduru gaudia hegeregere condom idia gaukaralaia be namo.
AIDS gorere be lagani momo tauanina lalonai ia tubu noho to test dekenai do ia hedinarai lasi. Unai dainai bema mero eiava kekeni ta ia ura headava neganai, namona be ia naria namonamo sedira ia ura adavaia tauna eiava hahine be hari inai nega ia be Keristen ena dala ia badinaia to reana guna unai bamona ia karaia lasi. Unai dainai Tanzania ena AIDS gorere ia stadilaia momo tauna ta, ladana Doketa S. M. Tibangayuka, ese memero kekenai ia hagoadadia “HIV test idia abia guna bena gabeai idia headava.”
Momokani, AIDS gorere be Africa bona tanobada hegegemadai ia noho dainai, kerere idia karaia lasi taudia, adavadia bona natuna danu be do idia hisihisi kava noho.
[Picture on page 7]
Africa dekenai AIDS ia tubu daekau ena anina be momo herea
[Credit Line]
WHO/E. Hooper