Karoa 7
Baibel be Sibona Ia Hakoikoia A?
Haida idia gwau Baibel be sibona ia hakoikoia. Unai bamona idia hereva taudia momo ese Baibel idia duahia vadaeni lasi, to ma haida edia hereva idia gwauraia lou sibona. To haida ese unai bamona hereva Baibel lalonai idia davaria dainai idia laloa daradara.
1, 2. (Hamatamaia herevana danu) (a) Haida ese Baibel edena bamona idia gwauraia dika? (b) Baibel ena siri idauidau ita hahegeregeredia neganai, dahaka ita laloa be namo? (c) Dahaka dainai Baibel torea taudia ese ia vara gauna ta be dala rua amo idia sivarailaia?
BEMA Baibel be Dirava ena Hereva, namona be ena hereva iboudiai idia hamomokani heheni, ta ese ta ia hakoikoia lasi. Vadaeni, dahaka dainai ena hereva haida edia mamina be ena hereva ma haida hakoikoia herevadia bamona? Unai ita diba totona, namona be inai ita laloa: Baibel be Dirava ena Hereva, to taunimanima ese idia torea, lagani 1,600 bamona lalodiai. Unai torea taudia edia mauri daladia, edia toretore daladia bona edia diba danu be idauidau dainai, edia idau edia mamina be edia revereva lalodiai ia hedinarai.
2 Danu, bema idia rua ese gau tamona idia sivarailaia, ta ese ia torea herevadia haida be ta ese ia torea lasi. Reana ta ese sivarai ta ia torea neganai, idia vara guna gaudia ia gwauraia guna, to ta ese dala idauna amo ia sivarailaia. Unai hegeregerena, Baibel ena sivarai haida hahegeregeredia dalana do ita tahua, badina be haida idia gwau unai sivarai idia hakoikoi heheni dainai.
Idia ta ta Sibona Sibona Idia Torea
3, 4. Tuari biaguna ta sivaraina be Mataio bona Luka ese edena bamona idia torea idau, bona ruaosi edia sivarai ta ta be edena bamona ita hahegeregerea diba?
3 Idia rua ese gau tamona sivaraina idia torea neganai, edia hereva haida be unai bamona idia “idau.” Hegeregere, Mataio 8:5 ia gwau, Iesu be Kaperanaum dekenai ia ginidae neganai, “tuari lohia ta ia dekenai ia lao, ia noinoi” ena hesiai tauna ena gorere do ia hanamoa. To Luka 7:3 ia gwau, unai tuari biaguna ese “Iuda tau badadia haida ia siaia lao, [Iesu] do idia noia, iena hesiai tauna do ia hanamoa.” Vadaeni, tuari biaguna ese Iesu ia hereva henia a, eiava tau badadia ia siaidia, a?
4 Haere maorona be inai: Ia ese Iuda tau badadia ia siaidia. Vadaeni, dahaka dainai Mataio ia gwau ia ese Iesu ia noinoi henia? Badina be Iuda tau badadia edia amo Iesu ia noia. Idia be iena gwaukau taudia bamona idia hereva.
5. Dahaka dainai, ena be haida ese dubu idia haginia, to Baibel ia gwau Solomon ese ia haginia?
5 Unai hegeregerena, 2 Sisiga 3:1 ia gwau: “Bena Solomon ese Iehova ena dubu Ierusalem dekenai ia haginia matamaia.” Unai murinai Baibel ia gwau: “Solomon ese Iehova ena dubu . . . ia haorea.” (2 Sisiga 7:11) Solomon sibona ese dubu ia haginia a? Lasi vaitani. Haginia gaukarana be gaukara taudia momo ese idia karaia. To Solomon be unai gaukara gunalaia tauna. Unai dainai Baibel ia gwau ia ese dubu ia haginia. Unai hegeregerena, Mataio ia gwau tuari biaguna be Iesu dekenai ia lao. To Luka ese hereva ma ta ia atoa kau, ia gwau Iuda tatau badadia edia amo ia noinoi henia.
6, 7. Sebedeo ena natudia edia noinoi sivaraidia idauidau ruaosi be edena bamona ita hahegeregerea diba?
6 Unai bamona haheitalai ma ta be inai: Mataio 20:20, 21 ia gwau: “Sebedeo ena natuna edia sinana mai ena natuna danu, Iesu dekenai idia lao. Hahine ese ia tomadiho ia dekenai, gau ta ia noia.” Ia noia ena natuna ruaosi be dagi badadia do ia henidia, ena Basileia do ia abia neganai. Mareko ese unai sivarai inai bamona ia torea: “Sebedeo ena natudia, Iakobo mai Ioane danu idia lao, Iesu idia hereva henia, idia gwau, ‘Hadibaia tauna e, ai ura aiemai noinoi gauna oi henia ai dekenai.’ ” (Mareko 10:35-37) Vadaeni, daika ese Iesu ia noinoi henia, Sebedeo ena natudia ruaosi ese a, eiava edia sinana ese, a?
7 Ia hedinarai goevagoeva Sebedeo ena natudia ruaosi ese idia noinoi henia, Mareko ena hereva hegeregerena. To edia sinana ena amo idia noinoi. Ia be idia totona ia hereva. Mataio ese unai ia hamomokania, ia gwau aposetolo oredia ese Sebedeo ena natudia edia sinana ena kara sivaraina idia kamonai neganai, ia idia badu henia lasi, to “tadikaka ruaosi dekenai idia badu.”—Mataio 20:24.
8. Ia vara gauna ta sivaraidia idauidau ruaosi be edena bamona idia momokani diba?
8 Taunimanima rua ese ia vara gauna ta, ruaosi be edia matana amo idia itaia gauna, be idia kikilaia, nega ta oi kamonai a? Ta ese ia laloa bada gaudia ia herevalaia momo, ani? Ta ese ia herevalaia lasi gauna be ma ta ese ia herevalaia reana. To ruaosi ese hereva momokani idia gwauraia unai. Iesu ena haroro gaukara sivaraina Evanelia Bukadia lalodiai idia torea, bona Baibel ena sivarai ma haida danu be unai bamona. Ena be torea tauna ta ese ia torea lasi herevadia haida be ma ta ese ia torea, to idia ta ta idia torea herevadia be momokani. Edia sivarai iboudiai ita hahegeregerea neganai, unai idia vara gaudia ita diba namonamo. Baibel ena sivarai be unai bamona idia torea idauidau ese ia hahedinaraia idia ta ta be sibona ena sivarai sibona ena sivarai idia torea. Bona unai sivarai edia anina be tamona dainai, ita diba idia be momokani.
Buka ena Siri Ma Haida Duahia
9, 10. Genese ena siri ma haida ita duahia neganai, unai ese ita edena bamona ia durua, Kain ena headava sivaraina ita daradaralaia lasi totona?
9 Nega momo, bema siri ma haida ita duahia, iseda daradara do ia ore. Kain ena adavana sivaraina be unai bamona. Genese 4:1, 2 ia gwau: “Bena Eva ia mara, Kain ia abia; ia gwau: ‘Tau ta Iehova ena heduru amo lau abia vadaeni.’ Unai murinai ia mara lou, Kain ena tadina Abel ia abia.” Gabeai Kain ese Abel ia alaia mase. To Baibel ia gwau unai murinai Kain bona ena adavana ese natudia idia havaradia. (Genese 4:17) Bema Adam bona Eva be mai edia natudia rua sibodia, Kain ese ena adavana edeseniai ia abia?
10 Haere be inai: Baibel ese ia hahedinaraia Adam bona Eva ese natudia rua sibodia idia havaradia lasi, to natudia momo idia havaradia. Genese 5:3 ia gwau Adam ese natuna ma ta ladana Set ia havaraia, bona murinai siri ia gwau: “Iena natuna tataudia bona hahinedia ia havaradia.” (Genese 5:4) Unai dainai Kain ese ena taihuna ta o ena varavara ta ia adavaia diba. Hari inai negai, unai bamona idia headava taudia edia natudia momo idia vara kerere, to unai negai be idau, badina be taunimanima edia mauri ia dika ia lao matamaia sibona dainai.
11. Dahaka dainai haida idia gwau Iakobo ena hereva ese Paulo ena hereva ia hakoikoia?
11 Haida idia gwau Iakobo ena hereva ese aposetolo Paulo ena hereva ia hakoikoia; to ruaosi edia hereva ma haida bema ita duahia, edia hereva ita hahegeregerea diba. Efeso 2:8, 9 ai, Paulo ia gwau: “Dirava ena hariharibada ese umui ia hamauria vadaeni abidadama dainai, . . . gaukara dekena amo lasi.” To Iakobo ia gwau: “Tauanina bema mai ena lauma lasi, ia be mase gauna, . . . unai bamona danu abidadama mai ena kara namodia lasi, be mase gauna.” (Iakobo 2:26) Unai hereva ruaosi be edena bamona ita hahegeregerea diba?
12, 13. Iakobo ena hereva ese Paulo ena hereva edena bamona ia hagugurua?
12 Paulo ese unai buka lalonai ia torea herevadia ma haida ita duahia neganai, ita davaria unai hereva ruaosi idia haguguru heheni. Iuda taudia edia kara ia herevalaia unai. Idia laloa bema Mose ena Taravatu ena hereva iboudiai idia badinaia do idia maoromaoro. Paulo ia hahedinaraia idia be unai bamona idia karaia diba lasi. Sibona eda kara amo ita maoromaoro diba lasi bona hahemauri ita abia diba lasi, badina be kara dika be iseda kara korikori. Hahemauri ita abia dalana tamona be, Iesu ena boubou gauna ita abidadama henia.—Roma 5:18.
13 To Iakobo ese unai hereva latanai hereva ta mai anina bada ia atoa kau, ia gwau abidadama mai ena kara lasi be anina lasi. Bema ta ia gwau Iesu ia abidadama henia, namona be ena hereva be ena kara amo ia hamomokania. Bema lasi, ena abidadama ia mase, bona ia dainai hahemauri do ia abia lasi.
14. Edena hereva lalodiai Paulo ese ia hahedinaraia ia danu ia laloa Keristen taudia ese edia kara amo edia abidadama idia hahedinaraia be namo?
14 Aposetolo Paulo ese unai ia hamomokania, bona ia ese Keristen taudia edia kara, idia edia abidadama hahedinaraia totona idia karaia, be ia gwauraia nega momo. Roma taudia ia tore henidia, ia gwau: “Iseda kudouna ena abidadama dekena amo Dirava vairanai do ita maoromaoro, bona inai abidadama be iseda uduna dekenai ita gwauraia hedinarai, be mauri do ita davaria.” Edia abidadama be ma haida dekenai idia “gwauraia hedinarai” lasi taudia ese mauri do idia davaria lasi. (Roma 10:10; ma danu 1 Korinto 15:58; Efeso 5:15, 21-33; 6:15; 1 Timoteo 4:16; 2 Timoteo 4:5; Heberu 10:23-25 itaia.) To, herevana Keristen tauna be dahaka kara ia karaia eiava Mose ena Taravatu be edena bamona ia badinaia toho, to mauri hanaihanai do ia abia lasi ena kara ena davana. Unai mauri be “Dirava ena harihari gauna,” abidadama taudia ia henidia.—Roma 6:23; Ioane 3:16.
Idia Torea Idau ena Badina
15, 16. Ena be Mose ese Ioridane Sinavaina ena mairiveina kahana ia gwauraia sinavai “inai kahana,” bona Iosua ese ia gwauraia “unai kahana,” to dahaka dainai ruaosi edia hereva be maoro?
15 Baibel torea taudia ese gau ta sivaraina dala idauidau amo idia torea be mai badina maorona. Unai badina ita diba neganai, ita davaria ta ena hereva ese ma ta ena hereva ia hakoikoia lasi. Numera 35:14 ai Mose ese Ioridane Sinavaina ena mairiveina kahana ia gwauraia “Ioridane Sinavaina inai kahana.” To Iosua ese unai tano ia gwauraia “Ioridane Sinavaina unai kahana.” (Iosua 22:4) Edena be maoro?
16 Ruaosi idia maoro. Numera ena sivarai hegeregerena, Israel taudia be Gwauhamata Tanona lalonai vareai totona Ioridane Sinavaina idia do hanaia lasi, unai dainai sinavai ena mairiveina kahana idia gwauraia “inai kahana.” To Iosua be Ioridane Sinavaina ia hanaia vadaeni. Unai hereva ia torea neganai, sinavai ena dina diho kahana ai ia noho, Kanaan tanona lalonai. Unai dainai Ioridane ena mairiveina kahana ia gwauraia “unai kahana.”
17. (a) Dahaka dainai haida idia gwau Genese ena karoa iharuana ena hereva ese ena karoa ginigunana ena hereva ia hakoikoia? (b) Unai hereva idia idau ena badina be dahaka?
17 Danu, sivarai ta ena kahana ta ta be dala idauidau amo idia haboudia. Genese 1:24-26 ai, Baibel ia hahedinaraia Dirava ese animal ia havaradia guna bena gabeai taunimanima ia havaraia. To Genese 2:7, 19, 20 ia duahia tauna be reana ia laloa unai siri ese idia hahedinaraia Dirava ese taunimanima ia havaraia guna. Dahaka dainai unai hereva edia mamina be idau? Badina be sivarai ginigunana lalonai torea tauna ese Dirava be guba bona tanobada bona edia anina ibounai ia havaraia sivaraina ia gwauraia. (Genese 1:1–2:4) Iharuana lalonai, ia ese Dirava be taunimanima ia havaradia bena kara dika lalonai idia moru sivaraina ia gwauraia.—Genese 2:5–4:26.
18. Dirava ese animal bona taunimanima ia havaradia sivaraidia ruaosi Genese lalonai be edena bamona ita hahegeregeredia diba?
18 Sivarai ginigunana lalonai, “dina” 6 lalodiai idia vara gaudia sivaraidia ia torea, ta ta ena nega ena nega hegeregeredia, ia vara guna gauna amo ela bona ginigabena. Sivarai iharuana lalonai, hamatamaia herevana kwadogina ta murinai, Dirava ese Adam ia havaraia sivaraina be maoromaoro ia gwauraia, badina be unai sivarai orena be Adam bona ena bese edia sivarai. (Genese 2:7) Unai murinai ia gwau, Dirava ese Adam ia havaraia murinai uma ta ladana Eden lalonai ia atoa, do ia noholaia. Unai dainai, Dirava ese unai uma ia karaia sivaraina danu ia gwauraia. (Genese 2:8, 9, 15) Iehova ese Adam ia hagania, “tanobada ena animal iboudiai . . . bona atai manudia iboudiai” edia ladana do ia hatoa. Ena be Dirava ese Adam ia do havaraia lasi neganai unai mauri gaudia iboudiai ia havaradia matamaia, to Adam ese edia ladadia ia hatoa sivaraina be torea tauna ese ia torea neganai, “Iehova ese tano amo” ia karadia sivaraina danu ia torea.—Genese 2:19; 1:20, 24, 26.
Sivarai Oi Duahia Namonamo
19. Israel taudia ese Ierusalem idia abia sivaraidia be haida ese idia daradaralaia, badina be dahaka?
19 Nega haida, bema ta ese sivarai ia duahia namonamo bona ena anina ia laloa namonamo, iena daradara do ia ore. Israel taudia ese Ierusalem idia abia sivaraina be unai bamona. Baibel ia gwau Ierusalem be Beniamina iduhuna ena ahuna lalonai, to ma ia gwau Beniamina taudia ese idia abia diba lasi. (Iosua 18:28; Hahemaoro Taudia 1:21) Ma ia gwau Iuda taudia danu ese idia abia diba lasi—hegeregere ia be unai iduhu ena ahuna bamona. Gabeai Iuda ese Ierusalem ia hadarerea bona lahi amo ia gabua. (Iosua 15:63; Hahemaoro Taudia 1:8) To lagani 400 bamona murinai, David danu ese Ierusalem ia hadarerea sivaraina be idia torea.—2 Samuel 5:5-9.
20, 21. Unai sivarai ita tahudia namonamo neganai, ita davaria Israel taudia ese Ierusalem idia abia sivaraidia iboudiai edia anina be dahaka?
20 Ena be unai sivarai ia duahidia matamata tauna be reana ia daradaralaidia, to ta ese ma ta ia hakoikoia lasi. Beniamina iduhuna ena ahuna bona Iuda iduhuna ena ahuna edia hetoa be Hinom Kourana, idaunegai hanuana Ierusalem ena ihuanai. Hanua ena kahana ta, gabeai idia gwauraia David ena Hanua, be Beniamina ena tano dekenai, Iosua 18:28 ena hereva hegeregerena. To Ierusalem gunana, Iebusu taudia idia noholaia hanuana, be Hinom Kourana ena kahana ruaosi dekenai ia noho; unai dainai Iuda taudia danu ese Kanaan taudia unai hanua idia noholaia be idia tuari henidia.
21 Beniamina ese hanua ia abia diba lasi. Nega ta Iuda ese Ierusalem ia abia bena ia gabua. (Hahemaoro Taudia 1:8, 9) To unai murinai Iuda tuari taudia ese idia rakatania, bena guna idia noholaia taudia haida ese idia abia lou. Gabeai, idia goada lou neganai, Iuda bona Beniamina ese idia luludia diba lasi. Unai dainai, Iebusu taudia ese Ierusalem idia noholaia ela bona lagani 400 bamona murinai David ese ia abia.
22, 23. Daika ese Iesu ena satauro ia huaia lao ela bona ena mase gabuna?
22 Unai bamona sivaraina ta ma be Evanelia Bukadia lalodiai. Ioane ese Iesu be ena mase gabuna dekenai idia hakaua lao sivaraina lalonai ia gwau: “Ia ese ena satauro ia huaia lao.” (Ioane 19:17) To Luka ia gwau: “Iesu idia hakaua murimuri dekenai, vadaeni Simona, Kurene tauna ta, gunika dekena amo ia mai neganai idia dogoatao, satauro be iena pagana dekenai idia atoa, Iesu ena murinai do ia huaia.” (Luka 23:26) Vadaeni, Iesu ese ena satauro ia huaia a, eiava Simona ese ia huaia, a?
23 Iesu idia hakaua lao matamaia neganai, ia ese ena satauro ia huaia, Ioane ena hereva hegeregerena. To gabeai, Mataio, Mareko bona Luka edia hereva hegeregeredia, Simona, Kurene tauna ta, ena pagana dekenai idia atoa, ia ese do ia huaia lao ela bona Iesu ena mase gabuna.
Idia ta ta be Edia Sivarai Idia Torea
24. Dahaka dainai Baibel ena hereva idauidau haida hahegeregeredia be auka, to edena bamona ita gwauraidia lasi be namo?
24 Momokani, Baibel ena hereva idauidau haida hahegeregeredia be auka. To namona be ita gwau lasi idia hakoikoi heheni. Nega haida unai bamona ita laloa reana, badina be hereva haida idia torea lasi dainai. Baibel lalonai idia torea herevadia be idia hegeregere, idia amo lauma dalanai do ita hegeregere. To Baibel lalonai idia sivarailaia gaudia bema edia sivarai ibounai idia torea, ia be ita huaia haraga diba bukana ta lasi, to ia be buka momo mai metaudia.
25. (a) Ioane ese Iesu ena haroro gaukarana edena bamona ia gwauraia? (b) Unai hegeregerena, dahaka dainai sivarai edia kahana iboudiai be Baibel lalonai idia torea lasi?
25 Aposetolo Ioane ese Iesu ena haroro gaukara ia herevalaia neganai, ia gwau: “Kara momo herea danu Iesu ese ma ia karaia. Ibounai bema idia torea, lau laloa tanobada ibounai be do ia hegeregere lasi unai buka ibounai haboua totona.” (Ioane 21:25) Unai hegeregerena, Dirava ena bese taudia edia sivarai, sene taudia edia nega amo ela bona Keristen ekalesiana ia matamaia neganai, ibounai idia torea be hegeregere lasi!
26. Baibel ena anina dainai dahaka ita diba momokani?
26 Momokani, Baibel lalonai anina bada gaudia be hereva momo lasi amo idia torea. Ena anina dainai ita diba ia be taunimanima ese idia havaraia gauna lasi. Ena hereva haida idia idau ese ia hahedinaraia, torea taudia ta ta be ena sivarai ena sivarai idia torea. Bona Baibel ena anina be tamona dainai, ita diba Dirava ese ia havaraia. Ia be Dirava ena hereva, taunimanima edia lasi.
[Blurb on page 89]
Baibel ena hereva haida idia idau ese ia hamomokania torea taudia ta ta ese ena sivarai ena sivarai idia torea
[Blurb on page 91]
Siri ma haida bema ita duahia neganai, iseda daradara ia ore
[Box on page 93]
Ena be Sivarai Rua be “Idau,” to Reana Idia Hakoikoi Heheni Lasi
Tomadiho herevadia diba momo tauna ta ladana Kenneth S. Kantzer, ese ia hahedinaraia, ena be ia vara gauna ta sivaraidia rua edia anina be idau, to reana ruaosi be momokani. Ia gwau: “Vanegai aiemai lalokau turana ta ena sinana be aksiden amo ia mase. Ena mase sivaraina be aiemai turana ma ta ese ai ia hadibaia guna, ia gwau hahine be dala ena isena dekenai ia gini bona basi ia naria neganai, basi ma ta ese ia bampaia bena nega sisina murinai ia mase.”
Nega sisina murinai Kantzer ese sivarai idau hereana ia kamonai. Ia gwau: “Unai hahine ena tubuna natuna ese ai ia hamaoroa, unai hahine ia gui motukana ese ma motuka ta ia bampaia neganai, hahine be motuka amo ia moru bona nega tamona ia mase. Unai mero ia gwau unai ia diba momokani.
“Gabeai . . . ai ese unai sivarai ruaosi hahegeregeredia dalana ai tahua. Ai davaria iena tubuna hahinena be basi ta ia naria neganai basi ma ta ese ia bampaia bona ia haberoa bada. Motuka ta lalonai idia udaia, hospital dekenai idia abia lao haraga totona, to taria tauna ese motuka ia haheaua haraga herea neganai, motuka ma ta ia bampaia. Hahine be motuka amo ia moru bona nega tamona ia mase.”
Oibe, ena be ia vara gauna ta sivaraidia rua edia mamina be idia hakoikoi heheni herevadia bamona, to reana unai sivarai ruaosi be momokani. Baibel ena sivarai haida be unai bamona. Torea taudia ese ia vara gauna idia sivarailaia neganai, reana ta ese gau haida ia gwauraia, bona ta ese gau idaudia haida ia gwauraia. Edia hereva be idia hakoikoi heheni lasi, to idia haguguru heheni. Ia vara gauna ta sivaraidia iboudiai bema ita tahua, unai gau ia vara dalana do ita diba namonamo.