Taunimanima Edia Palani Noho Namo Abia Totona
“Inai ibounai ia ore neganai, ai ura ai be dika hanamoa taudia. Tanobada dala matamatana havaraia totona ai gaukara bada.”—United States ena presiden George Bush, January 1991, Iraq dekenai tuari idia hamatamaia negana sisina murinai.
“President Bush ena lalohadai Tanobada Dalana Matamatana dekenai ia hahedinaraia taravatu karaia bona tanobada besedia be mauri namona bona hahemaoro maoromaoro idia karaia be namo. East bona West hepapahuahu ia ore dainai, nega matamatana ia vara.”—United States ena ambassador tauna Australia dekenai, August 1991.
“Hari hanuaboi, demokratik dala ia kehoa karana lau itaia, reana—reana guna bamona lasi, to hari tanobada matamatana kahirakahira ai ita noho.”—United States ena presiden George Bush, September 1991.
TANOBADA ena biagudia momo, President Bush bamona, be gabeai negana idia herevalaia mai helaro goadana ida. Edia helaro goadana be mai ena badina namona, a? Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana negana murinai idia vara gaudia ese unai bamona helaro goadana idia havaraia, a? Oi laloa politikol taudia be tanobada ibounai noho namona idia havaraia diba, a?
Taunimanima Edia Palani Badana
Televisen ena sivarai ta, Goodbye War, dekenai idia gwau “Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana ena lagani ginigabedia rua lalonai, hua ta ta iboudiai lalonai taunimanima 1,000,000 bona ma haida idia hamasedia.” Unai negana ai, tanobada besedia idia laloa namona be kara haraga dala ta idia karaia unai bamona tuarina do ia vara lou garina. Tuari ia vara noho lalonai, tanobada besedia 50 edia hereva taudia ese taunimanima idia karaia palani badana tanobada ibounai dekenai noho namo havaraia totona idia karaia: United Nations Oreana Ena Taravatu Pepana idia karaia. Unai Taravatu ena hamatamaia kahana dekenai ia gwau idia ura bada dala idia karaia, “gabeai uru taudia be tuari ena dika do idia mamia lasi totona.” United Nations ena memba ai idia lao gwauraia besedia ese “edia goada idia hatamonaia tanobada ibounai maino bona noho namona idia karaia totona.”
Dina 41 murinai, peleini ta be Hiroshima, Japan, dekenai atom bomu ta ia negea. Ia be hanua ena atai dekenai ia pou, bona taunimanima 70,000 bona ma haida ia hamasedia. Unai pou karana, bona dina toi murinai Nagasaki dekenai ia vara gauna, be Japan danu idia karaia tuarina idia hadokoa. Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana ia doko unai. To, unai ese tuari ibounai ia haorea, a?
Lasi. Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana murinai, tanobada taudia be tuari maragidia 150 idia itaia vadaeni, bona unai tuari lalonai taunimanima 19 milion bona ma haida idia mase vadaeni. Ia hedinarai namonamo, United Nations ena palani badana ese tanobada ibounai dekenai noho namona ia do mailaia lasi. Kerere be dahaka?
East bona West Gavamanidia Idia Hepapahuahu
United Nations dala idia hegaegaelaia taudia idia diba lasi Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana lalonai idia tuari hebou besedia be siahu bada abia totona idia hepapahuahu haraga. Unai siahu bada abia ena hepapahuahu dekenai bese momo idia vareai, bona gabeai idia gwauraia East bona West edia hepapahuahu, bona unai hepapahuahu ena anina kahana be Komiunis bona kapitalis gavamanidia idia hepapahuahu. Edia goada be tuari koua totona idia gaukaralaia hebou lasi, to unai besedia edia orea rua be tanobada kahana idauidau ai hepapahuahu idauidau dekenai idia vareai, bona unai dala dekenai Asia, Africa, bona America gabudiai idia tuari.
Lagani 1970 ia mai kahirakahira neganai, East bona West huanai ia noho hepapahuahu karana be ia keru sisina. Lagani 1975 lalonai, unai hepapahuahu ia ore gwauraia bamona badina bese 35 be Helsinki Gwauhamatana idia saini karaia. Idia iboudiai idia gwauhamata “maino bona noho namo” totona idia gaukara bona idia gwau “kara ta do idia karaia lasi . . . bese ta ena gabu eiava ena politikol karana hadikaia totona eiava idia hagaria totona, eiava United Nations ena gaukara ida ia hegeregere lasi karana ta do idia hadikaia totona.”
To unai hereva idia badinaia lasi. Lagani 1980 murinai, bese badadia rua edia hepapahuahu ia siahu lou. Ia dika momokani bena 1982 lalonai, United Nations ena seketere-jeneral tauna matamatana, Doketa Javier Pérez de Cuéllar, ia gwau iena orea ia hegeregere lasi bona ia sisiba, ia gwau “tanobada ibounai dekenai taravatu be lasi bamona karadia do idia vara.”
To, hari inai nega ai, United Nations ena seketere-jeneral bona ma lohia haida be gabeai negana totona edia helaro goadana idia gwauraia. Tanobada ena sivarai idauidau be “East bona West huanai hepapahuahu murinai negana” idia herevalaia. Edena bamona tanobada taudia idia idau?
“East bona West Huanai Hepapahuahu Ia Ore Negana”
Kara badana ta be bese 35 be Conference on Security and Cooperation in Europe ena hebou ta idia karaia. September 1986 lalonai idia be Stockholm Document pepana idia saini karaia, bona unai ese ia hamomokania lou idia be 1975 Helsinki Gwauhamatanaa idia abia isi noho. Stockholm Document pepana lalonai taravatu momo idia noho tuari karadia idia biagua totona.
Bena 1987 lalonai, bese badadia rua be gwauhamata idauna idia karaia badina idia gwau tano amo kilomita 500 ia lao 5,500 bamona idia siaia lao diba mai ena bomu roket badadia do idia makohidia. SIPRI ia gwau: “Mai ena bomu roket bona roket siaia masini idia makohidia karana idia karaia noho, idia hegaegaelaia sediual hegeregerena, bona bese ruaosi be gwauhamata dekenai idia karaia herevadia iboudiai idia badinaia namonamo.”
Ma kara haida idia karaia niuklia tuarina ia vara garina. Haheitalai be, 1988 lalonai bese badadia rua be gwauhamata ta idia saini “tano badadia amo idia siaia lao, mai ena bomu roket bona davara henuna amo idia siaia lao roket” ena hereva idia karaia totona. Unai bomu idia do siaia lao lasi neganai, namona be unai tano ruaosi be ma tano ta idia hamaoroa guna “idia do siaia lao lasi hora 24 gunanai, edena dina ai do idia siaia lao, edeseni amo do idia siaia lao, bona edena gabu dekenai do idia moru.” SIPRI ena hereva be unai bamona gwauhamata dainai “gabu idauidau ai idia vara tuari maragidia be do idia bada lasi bona tanobada ibounai ia abia diba niuklia tuarina ai do idia lao lasi.”
Unai ia vara noho lalonai, tanobada ibounai ia noho namo havaraia palani karaia dalana idia haharagaia. May 1990 lalonai, Washington, D.C. dekenai bese badadia rua idia hebou neganai, Soviet ena presiden gunana, Mikhail Gorbachev, ia gwau namona be Europe besedia edia orea badadia rua be maino gwauhamatana ta idia saini be namo. July lalonai, NATO (North Atlantic Treaty Organization) edia bese 16 West kahana dekenai be London dekenai idia hebou. Mikhail Gorbachev ena hereva dekenai idia laloa namona be saini idia karaia bona kahana ruaosi idia “gwauhamata idia be inai heheni taudia lasi bona hereva idia karaia lou idia be hagaria karadia eiava dagedage karadia do idia karaia lasi.” Africa ena niuspepa ta ena rau ginigunana dekenai unai kara be inai bamona ia gwauraia: “Tanobada Ibounai Mainona Havaraia Totona Kara Badana Ta.”
Bena Helsinki, Finland, dekenai bese badadia rua be hebou ta idia do hamatamaia lasi vairanai, United States gavamani tauna ta ia gwau: “[Middle East dekenai] tuari ia vara diba dainai bese haida idia ura palani matamatana ta idia karaia tanobada ena maino karaia totona.” Iraq be Kuwait ia tuari henia neganai maino dalana ia hadikaia bona Middle East ena gabu iboudiai idia tuari hamatamaia gwauraia. To United Nations ena siahu dainai, United States ese tanobada ibounai tuari oreana ta ia gunalaia bona dagedage taudia edia tuari orea idia doria giroa sibodia edia tano dekenai. Unai tuari dekenai tanobada ibounai idia gaukara hebou dainai haida idia lalo-goada bona idia laloa gaukara hebou nega matamatana ta ia vara.
Unai nega amo ia mai hari, tanobada dekenai ma gau haida idia vara. Vara gauna badana ta be guna idia gwauraia Soviet Union ena toana ia idau momokani. Baltic gabudia be independens idia abia toho neganai idia koua lasi, bona Soviet Union ena republic ma haida be unai bamona idia karaia. Guna Komiunis gavamani tamona ese ia biagudia tanodia lalonai bese idauidau be hepapahuahu mai dagedage dikadia idia havaraia haraga. Lagani 1991 ena dokona ia mai neganai, hari Soviet Union ena gavamani ia doko vaitani.
Tanobada ena politikol toana be inai daladia ai ia idau haraga dainai, United Nations oreana ena dala ia kehoa. Unai dekenai The New York Times magasin ia hereva bamona, ia gwau: “Tanobada ibounai dekenai hepapahuahu idia maragi bona United States bona Soviet Union huanai gaukara hebou kara matamatana ia vara dainai, reana unai tanobada orea be tanobada hegegemadai gaukarana dekenai siahu bada do ia abia diba.”
Unai lagani 47 ia noho oreana ese ia karaia diba karana hahedinaraia negana ia ginidae, a? Momokani ita be United States ese ia gwauraia “maino, mauri namona bona kohu bada ena lagani sinahu matamatana, lagani tausen matamatana” ena nega dekenai ita vareai, a?
[Footnotes]
a Unai gwauhamata be gwauhamata momo edia ginigunana bona badana bona idia saini karaia Helsinki dekenai; saini taudia be Canada, United States, Soviet Union bona ma bese 32. Gwauhamata badana ena ladana korikori be Final Act of the Conference on Security and Cooperation in Europe. Ena gaukara badana be East bona West huanai ia noho tanobada ibounai hepapahuahu ia hamaragia toho.—World Book Encyclopedia.