Maimonides—Iuda Tomadiho Ena Anina be Dala Idauna ai Ia Gwauraia Goevagoeva Tauna
“MOSE amo ela bona Moses, ta be Moses hegeregerena lasi.” Iuda taudia momo idia diba unai hereva hehunina be lagani 1200 C.E. vairanai ia noho Iuda tauna, Moses Ben Maimon, hanamoa herevana ta. Iena ladana idia hatoa Maimonides bona Rambam danu.a Hari tau be diba momo tauna, abidadama ena hereva badadia torea tauna, bona Talmud bona Revareva Helagadia gwauraia hedinarai tauna. Hari inai negai taunimanima momo be Maimonides idia diba lasi, to iena nega lalonai ena revareva be mai anina bada Iuda taudia, Muslim taudia, bona ekalesia taudia edia lalohadai dekenai. Ia ese Iuda tomadiho ena anina be dala idauna ai ia gwauraia goevagoeva. Maimonides be daika, bona dahaka dainai Iuda taudia momo idia gwau ia be “Mose iharuana”?
Maimonides be Daika?
Maimonides be Córdoba, Spain ai, ia vara lagani 1135 ai. Ena tamana, Maimon, be hadibaia tauna mai ladana bada bona ena bese be Iuda ekalesia gunalaia taudia mai edia ladana bada. Maimonides ia maragi neganai ia ese tomadiho dalana ia hadibaia. Lagani 1148 ai, Almohad taudia ese Córdoba idia abia neganai, Iuda taudia vairanai dala rua idia noho—Islam tomadiho do idia abia dae eiava do idia heau mauri—ta do idia abia hidi. Unai nega amo Maimonides ena ruma bese be lagani momo lalonai idia loaloa. Lagani 1160 ai, Fez, Morocco dekenai, idia lao henia, unuseniai idia noho bona unuseniai Maimonides ese doketa gaukarana ia dibaia. Lagani 1165 ai, ena ruma bese idia heau mauri, Palestine idia lao henia.
To, Israel tanona lalonai Iuda taudia, bese maragi taudia unai, edia noho be namo lasi, badina be Kerisendom ena Kruseid taudia bona Muslim taudia danu ese idia hadikadia gwauraia. Hua 5 mai kahana lalonai Maimonides bona ena ruma bese be “Tano Helagana” ai idia noho bena idia heau mauri, idia lao Fustat, Cairo ena Siti Gunana, Egypt lalonai. Unuseniai Maimonides ena diba be taunimanima ese idia lalo-pararalaia momokani. Lagani 1177 ai, Iuda taudia edia kwarana ai ia lao, bena 1185 ai, Muslim gunalaia tauna mai ladana bada, Saladin, ese ena ruma taudia edia doketa ai idia halaoa. Unai dagi ruaosi be iena ela bona ia mase, lagani 1204 lalonai. Taunimanima momo ese ena doketa gaukarana namona ena sivarai idia diba. Haida idia gwau, England tauna, King Richard the Lion-Hearted, ese dala ia tahua, Maimonides be sibona ena doketa ai do ia halaoa totona.
Ia ese Dahaka Ia Torea?
Maimonides ese revareva momo ia torea. Muslim taudia edia dagedage ia heautania, ia noho hehuni bona ia loaloa kava negana lalonai, ia torea bukana badana ginigunana, Commentary on the Mishnah, ena kahana badana ia torea.b Unai buka be Arabia gado ai ia torea, ia lalonai Mishnah ena lalohadai bona hereva momo ia gwauraia hedinarai, bona gabu haida lalonai sibona ena lalohadai Iuda tomadiho dekenai ia gwauraia. Sanhedrin bukana ena anina ia gwauraia kahana lalonai, Maimonides ese Iuda taudia edia abidadama herevadia badadia 13 ia gwauraia. Iuda tomadiho ese edia hahediba herevadia ta ta iboudiai be guna idia gwauraia lasi. Vadaeni, Maimonides Ena Abidadama Herevadia Badadia 13 be Iuda tomadiho ena hahediba herevadia edia badina ai idia lao.—Maua itaia, rau 23 ai.
Maimonides ese gau iboudiai, tauanina gaudia bona lauma gaudia, ia gwauraia maoromaoro toho, mai anina bada gaudia amo ela bona mai anina maragi gaudia dekenai. Ia ese abidadama kava ia dadaraia, ia ura gau iboudiai edia anina korikori, idia hamomokania diba gaudia, ia abia dae. Iena kara korikori be unai bamona dainai, ia torea bukadia iboudiai ia hereaia bukana, Mishneh Torah, ia torea.c
Maimonides ena negai Iuda taudia idia gwau, “Torah,” anina be “Taravatu,” be Mose ese ia torea herevadia sibodia lasi, to hahediba taudia edia lalohadai iboudiai unai Taravatu edia anina dekenai danu, lagani handred momo lalonai idia gwauraia gaudia unai. Unai lalohadai be Talmud lalonai idia torea bona revareva daha momo lalonai danu; unai revareva lalonai be hahediba taudia edia lalohadai Talmud dekenai. Maimonides ia diba unai hereva be momo herea bona idia torea goevagoeva lasi, unai dainai Iuda taudia momo idia hegeregere lasi edia lalona idia hadaia namonamo, mauri hanamoa bona hadikaia gaudia dekenai. Idia momo be dala lasi edia mauri ibounai lalonai hahediba taudia edia buka, idia momo be Aramia gado aukana ai idia torea gaudia, do idia stadilaia. Maimonides ese unai hekwakwanai ia hanaia dalana be inai: Unai hereva be buka 14 lalonai ia torea goevagoeva bona mai anina bada lalohadaidia ia hahedinaraia goevagoeva. Kwara herevadia idauidau ta ta henunai, hereva maorodia ia torea. Unai buka be Heberu gado haragana ai ia torea namonamo dainai, edia anina ia hedinarai goevagoeva.
Mishneh Torah be heduru gauna namo hereana dainai, Iuda tomadiho gunalaia taudia haida be Talmud ena gabu do ia abia vaitani garina idia gari. To, unai buka idia abia dae lasi taudia danu idia gwau, toana be diba momo tauna ese ia torea. Guna taunimanima momo ese Iuda tomadiho dalana idia lalo-pararalaia lasi, to unai buka lalodiai hereva iboudiai be edia gabu korikori ai ia torea namonamo neganai, unai tomadiho dalana ia hamatamataia.
Unai murinai, Maimonides ese buka ma ta ladana The Guide for the Perplexed ia torea. Unai neganai idaunegai bukadia Greek gado ai be Arabia gado ai idia hahanaia dainai, Iuda taudia momo be aonega taudia, hegeregere Aristotle bona ma haida, edia hereva idia dibaia. Haida idia daradara, badina be Baibel ena hereva edia anina be aonega taudia edia hereva ida idia hahegeregerea be auka. Maimonides, Aristotle ia laloa bada tauna, be ena buka ladana The Guide for the Perplexed lalonai, Baibel ena anina bona Iuda tomadiho ena anina be aonega taudia edia lalohadai bona hereva hegeregeredia ia gwauraia hedinarai toho.—1 Korinto 2:1-5, 11-16 itaia.
Unai buka bona tomadiho revarevadia ma haida sibona ia torea lasi, to Maimonides ese gorere hanamoa muramurana bona guba gaudia edia oromana edia sivarai danu ia torea mai ena diba bada ida. Revareva momo ia torea. Encyclopaedia Judaica ia gwau: “Maimonides ena revareva ese revareva torea negana matamatana idia matamaia. Ia be revareva torea Iuda tauna ginigunana, idia ese ena revareva momo idia naria. . . . Ena revareva ese ia tore henia taudia edia lalona idia veria, bona do ia veridia totona ena revareva be dala idauidau ai ia toredia.”
Dahaka Ia Hahedibalaia?
Maimonides ese ena Abidadama Herevadia Badadia 13 lalonai abidadama ena oromana ia hahedinaraia goevagoeva. Idia haida edia badina be Baibel lalonai. To, hereva badadia namba 7 bona 9 be Baibel ena hereva badana ta, Iesu be Mesia abidadama henia herevana, hegeregerena lasi.d Kerisendom ena hahediba herevadia kereredia, hegeregere Toi Tamona Diravana herevana, bona ena koikoi, Kruseid edia ala-ala lalonai ia hedinarai, be ita laloa neganai, Maimonides ese Iesu be Mesia eiava lasi herevana ia tahua momo lasi be ita hoalaia lasi.—Mataio 7:21-23; 2 Petero 2:1, 2.
Maimonides ia gwau: “Hekwakwanai gauna ta, ena dika ese [Keristani tomadiho] ena dika ia hanaia gauna, be ia noho a? Peroveta taudia iboudiai ese Mesia idia gwauraia, Israel hoia lou bona hamauria tauna . . . [To Keristani tomadiho] dainai Iuda taudia momo be tuari kaiana amo idia hamasea, bona oredia idia lulua gabu idauidau dekenai bona idia hahemaraidia; Torah ia haidaua, bona tanobada taudia momo ia hakererea dainai dirava idauna ta idia tomadiho henia, Lohiabada lasi.”—Mishneh Torah, “The Laws of Kings and Their Wars,” karoa 11.
To, ena be taunimanima momo ese Maimonides idia matauraia, to Iuda taudia momo ese ena hereva haida, mai siahuna ida ia gwauraia herevadia, idia dadaraia. Iuda taudia momo ese Kabbalah tomadiho dalana hehunina idia badinaia neganai, hisiu edia toana edia anina idia tahua. Maimonides ia gwau: “Hisiu edia toana edia anina tahua taudia ese idia gwauraia negana hegeregerena, ena gaukara eiava ena laolao totona ia hegaegae tauna be do idia kwadia be namo . . . Unai gau iboudiai be koikoi . . . Ia abidadama henidia tauna . . . be kavakava bona diba lasi tauna.”—Mishneh Torah, “Laws of Idolatry,” karoa 11; ma danu Levitiko 19:26; Deuteronomi 18:9-13 itaia.
Maimonides ese kara ma ta ia gwauraia dika: “[Rabi taudia] ese dala idia karaia taunimanima ta ta bona hanua taudia ibounai ese moni do idia henidia, bona edia hereva dainai taunimanima idia laloa namonamo lasi, idia laloa moni do idia henidia be maoro, taravatu ta hegeregerena . . . Unai be kerere. Torah lalonai eiava [Talmud] idia diba momo taudia edia hereva lalonai, gau ta lasi ese unai kara ena maoro ia hamomokania.” (Commentary on the Mishnah, Avot 4:5) Maimonides ena kara be unai rabi taudia edia kara hegeregerena lasi; ia gaukara goada, doketa gaukarana ia karaia sibona do ia naria totona, bona nega ta lasi moni ia abia ena tomadiho gaukarana ena davana.—2 Korinto 2:17; 1 Tesalonika 2:9 itaia.
Iuda Tomadiho Herevadia Bona Ma Haida Dekenai Dahaka Ia Vara?
Hebrew University, Jerusalem ai, ena Profesa Yeshaiahu Leibowitz, ia gwau: “Maimonides be siahu bada tauna badana Iuda tomadiho ena nega ibounai lalonai, Idaunegai Bese Kwaradia bona Peroveta Taudia edia nega amo ema bona hari inai nega.” Encyclopaedia Judaica ia gwau: “Maimonides ena siahu Iuda tomadiho ena tubu dalana vaira negana ai be ta ia diba lasi. . . . C. Tchernowitz . . . ia gwau bema Maimonides be lasi, Iuda tomadiho be do ia parara vadaeni, orea idauidau mai edia hahediba herevadia idauidau ai . . . Iena gaukara badana be lalohadai idauidau ia hatamonaia.”
Iuda taudia edia lalohadai ia hamaoromaoroa, sibona ena lalohadai ida do ia hegeregere karana amo, Maimonides ese Iuda tomadiho ena anina be dala idauna ai ia gwauraia. Hereva edia anina tahua namonamo taudia bona taunimanima hutuma danu ese inai dala matamatana idia moalelaia badina be idia gaukaralaia diba. Ena inai taudia danu be gabeai Maimonides ena kara idia abia dae. Ena be ia ura iena revareva ese Iuda taudia be revareva momo herea tahua karana amo do idia ruhadia, to nega daudau lasi murinai iena revareva idia gwauraidia revarevadia momo idia torea.
Encyclopaedia Judaica ia gwau: “Maimonides be . . . Iuda aonega tauna mai ladana bada herea, lagani 500 bona 1500 C.E. padadiai idia noho Iuda aonega taudia oredia ia hereaia, bona ena buka ladana Guide of the Perplexed ese Iuda taudia ese idia torea bukadia mai edia aonega herevadia ia hereaia.” Ena be unai buka, The Guide for the Perplexed, be Arabia gado ai ia torea, Maimonides ena mauri negana lalonai Heberu gado ai idia hahanaia bena nega sisina murinai Latin gado ai idia hahanaia, unai dainai Europe ibounai lalonai idia stadilaia diba. Unai dainai, Maimonides ese ia gwauraia lalohadaina idauna, Aristotle ena aonega herevadia bona Iuda taudia edia lalohadai haboudia karana amo ia vara lalohadaina, be Kerisendom lalonai ia vareai. Kerisendom ena diba momo taudia unai nega lalonai, hegeregere Albertus Magnus bona Thomas Aquinas, ese Maimonides ena lalohadai idia gwauraia momo. Iena lalohadai ese Islam tomadiho hadibaia taudia edia lalona danu ia veria. Maimonides ena kara ese gabeai idia noho Iuda aonega taudia, hegeregere Baruch Spinoza, ia veria otodoks Iuda tomadiho amo do ia siri vaitani totona.
Maimonides be reana inai bamona ita gwauraia diba: Ia be diba momo tauna, diba matamatana ia do vara lasi neganai unai diba ia abia guna tauna. Ia gwau namona be abidadama be lalohadai maorodia edia anina hegeregerena, bona unai ia goadalaia herevana badana be do mai anina. Unai hereva badana dainai, tomadiho ena gari kava ia gwauraia dika mai ena siahu ida. To, Kerisendom ena haheitalai dikana bona Aristotle ena lalohadai ena siahu ese Baibel ena hereva momokani ida idia hegeregere lalohadaidia maorodia do ia abia dalana be nega momo idia koua. Ena be taunimanima haida ese Maimonides ena gara gabuna ai idia torea herevana—“Mose amo ela bona Moses, ta be Moses hegeregerena lasi”—be idia abia dae lasi, to inai idia dadaraia diba lasi: Ia ese Iuda tomadiho ena dala bona ena anina be dala idauna ai ia gwauraia goevagoeva.
[Footnotes]
a Inai Heberu gado herevadia “Rabbi Moses Ben Maimon” edia leta ginigunadia amo inai ladana “Rambam” idia karaia.
b Mishnah be hahediba taudia edia hereva idauidau; Iuda taudia idia gwau Dirava ese ia gwauraia taravatuna be edia badina. Lagani 200 C.E. vairanai bona murinai, pepa ai idia torea, Talmud ena matamana unai. Hereva ma haida do oi davaria inai buklet lalonai: Will There Ever Be a World Without War? rau 10, Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. ese ia halasia gauna.
c Inai ladana Mishneh Torah be Heberu gado herevana, Deuteronomi 17:18 ai idia torea herevana amo; ena anina be Taravatu torea hanai eiava gwauraia lou.
d Iesu be Dirava ese ia gwauhamatalaia Mesiana hamomokania herevadia ma haida be inai buklet lalonai: Will There Ever Be a World Without War? rau 24-30, Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. ese ia halasia gauna.
[Box on page 23]
MAIMONIDES ENA ABIDADAMA HEREVADIA BADADIA 13e
1. Dirava be gau iboudiai Karaia bona Lohiaia Tauna. Ia sibona ese gau iboudiai ia karaia vadaeni, ia karaia noho, bona do ia karaia.
2. Dirava be tamona. Ma ta ia tamona lasi, Dirava ia tamona hegeregerena.
3. Dirava be mai ena tauanina lasi. Iena oromana ita laloa diba lasi, taunimanima edia oromana ita laloa bamona.
4. Dirava be ginigunana bona ginigabena.
5. Dirava mo sibona guriguri henia be maoro. Ta ese dirava idauna, taunimanima ta, eiava gau ta ia guriguri henia be taravatu.
6. Peroveta taudia edia hereva iboudiai be momokani.
7. Mose ena peroveta herevana be momokani vaitani. Ia ese ia vairanai bona ia murinai idia noho peroveta taudia iboudiai ia hereaia.
8. Torah ibounai, ita dekenai ia noho gauna, be Dirava ese Mose ia henia gauna.
9. Torah be haidaua diba lasi gauna, bona Dirava ese ma ta do ia henia lasi.
10. Dirava ese taunimanima edia kara bona edia lalohadai iboudiai ia diba.
11. Dirava ese Iena taravatu idia badinaia taudia be davana namona ia henidia, bona idia utua taudia be ia panisia.
12. Mesia do ia mai.
13. Mase taudia be do idia mauri lou.
[Footnotes]
e Maimonides ese unai hereva badadia be ena buka ladana Commentary on the Mishnah (Sanhedrin 10:1) lalonai ia gwauraia. Gabeai Iuda tomadiho ese idia abia dae edia hahediba herevadia. Iuda tomadiho ena guriguri bukana ai unai hereva be lata, to ataiai ai torea neganai ai hakwadogidia.
[Picture Credit Line on page21]
Jewish Division / The New York Public Library / Astor, Lenox, and Tilden Foundations