Daika be Ita Gwauraia Rabi Tauna?
LOALOA tauna be peleini idia diho gabuna dekenai nega maorona ai do ia ginidae diba lasi. Pulisi taudia handred momo ese motuka idia hakaua toho, bona Jerusalem ena daladia idia hahonua lalohisihisi taudia 300,000 mai kahana idia naria. Niuspepa ladana The Jerusalem Post ia gwau, “mase tauna idia abia lao lalonai idia raka hebou taudia edia momo be ia mase presiden, king, eiava gavamani ena lohia tauna ta idia abia lao hegeregerena.” Daika be unai bamona idia badinaia dainai Israel ena taoni badana ena motuka heau dalana be hora momo lalonai idia hadikaia? Ia be idia matauraia bada rabi tauna ta. Dahaka dainai Iuda taudia ese rabi tauna ena dagi unai bamona idia matauraia bona idia badinaia? Edena negai unai hereva “rabi” idia gwauraia matamaia? Daika be unai bamona ita gwauraia be maoro?
Mose be Rabi Tauna, A?
Iuda taudia edia tomadiho lalonai idia matauraia bada ladana be Mose, Israela ena Taravatu ia abia tauna. Tomadiho idia goadalaia Iuda taudia ese ia idia gwauraia “Mose ‘emai Rabi.’ ” To, Baibel ese Mose dekenai dagi ladana “Rabi” ia henia lasi. Oibe, unai hereva “rabi” be Heberu Revarevadia lalonai ia hedinarai lasi vaitani. Dahaka ia vara bena Iuda taudia ese Mose unai bamona idia gwauraia matamaia?
Heberu Revarevadia hegeregerena, Taravatu hadibaia bona hahedinaraia ena maduna bona gwaumaoro be Arona ena natudia dekenai idia henia, Levi iduhu ena hahelaga taudia unai. (Levitiko 10:8-11; Deuteronomi 24:8; Malaki 2:7) To, lagani 100 ia lao 199 B.C.E. lalonai, Iuda tomadihona be hunia dalanai ia idau ia lao matamaia, bona unai negana amo Iuda taudia edia lalohadai idia idau momokani.
Daniel Jeremy Silver ese buka ta, A History of Judaism lalonai, unai ia herevalaia ia gwau: “[Unai] neganai, idia be hahelaga taudia lasi taravatu hadibaia taudia bona taravatu idia stadilaia taudia oreana ese hahelaga taudia sibona be Torah [Mose ena Taravatu] idia hadibaia ena maoro idia hepapahuahulaia matamaia. Iboudiai idia abia dae hahelaga taudia be mai anina bada Dubu Helaga ena gaukara lalodiai, to dahaka dainai edia hereva be mai ena siahu bada Torah idia hahedinaraia neganai?” Hahelaga taudia edia siahu idia hepapahuahulaia matamaia taudia be daidia? Idia be orea matamatana ta Iuda tomadihona lalonai, idia be Farisea taudia. Silver be ma ia gwau: “Farisea taudia edia sikuli dekenai taunimanima idia abia hidi be unai tatau edia diba dainai, edia iduhu [hahelaga taudia edia bese] dainai lasi, bona idia ese tomadiho gunalaia taudia lalonai Iuda taudia edia orea matamatana idia mailaia.”
Aposetolo taudia edia nega ia matamaia neganai, unai Farisea taudia edia sikuli idia haorea taudia be Iuda taravatu ena hadibaia taudia, eiava biaguna taudia idia gwauraia. Iuda taudia ma haida be edia hemataurai idia hahedinaraia totona, ladana “egu hadibaia tauna,” eiava “egu biaguna” idia hatoa, Heberu gado ai unai be rabi.
Unai dagi ladana ena siahu idia habadaia totona, Iuda taudia edia histori lalonai hadibaia tauna badana idia gwauraia tauna, Mose dekenai, unai ladana idia henia. Unai ese hahelaga taudia edia siahu ia hamaragia bona Farisea hakaua taudia edia siahu ia habadaia. Unai hegeregerena, lagani 1,500 idia ore Mose ena mase murinai, ia dekenai “Rabi” ena dagi ladana idia henia.
Biaguna Ena Kara Tohotohoa
Ena be nega haida taunimanima ese unai hereva “rabi” (“egu biaguna”) be idia matauraia hadibaia taudia ma haida dekenai idia hatoa, to nega momo unai hereva be Farisea orea ena hadibaia taudia badadia, “diba momo taudia” dekenai idia hatoa. Lagani 70 C.E. ai, dubu helagana idia hadikaia ore neganai hahelaga taudia edia siahu ia ore danu, bona nega tamona Farisea orea ena rabi taudia be Iuda tomadiho ena biagua taudia badadia ai idia lao. Ta ese edia dagi ia hepapahuahulaia lasi, unai amo rabi oreana diba momo taudia badinaia karana ia vara.
Profesa Dov Zlotnick ese unai aposetolo taudia edia negai ia vara haidaua karana ia herevalaia, ia gwau: “Unai Diba Momo Taudia idia badinaia karana ena bada ese Torah idia stadilaia ena bada ia hanaia.” Iuda aonega tauna Jacob Neusner be ma ia gwau: “ ‘Diba momo taudia edia hahediba tauna’ be rabi ia badinaia stiuden tauna ta. Unai bamona ia karaia badina ia ura ‘Torah’ ia dibaia. . . . Torah dekenai diba ia abia be taravatu amo lasi, to unai diba momo taudia edia noho dalana bona edia kara amo taravatu idia hahedinaraia ia itaia amo. Idia ese taravatu idia hadibaia edia hereva amo sibona lasi to edia kara amo danu.”
Talmud ia stadilaia tauna Adin Steinsaltz ese unai ia hamomokania, ia torea ia gwau: “Unai diba momo taudia sibona idia gwau, ‘diba momo taudia edia herevahereva, edia hevaseha herevadia, eiava edia hereva ma haida be taunimanima ese idia stadilaia be namo.’ ” Unai kara ena bada be edena bamona? Steinsaltz ia gwau: “Hahediba tauna ta ena kara ese unai ia haheitalaia, idia gwau ia ese ena hadibaia tauna badana ena bedi henunai ia hunia, iena hahine ia kara henia dalana ia diba totona. Iena kara idia nanadailaia neganai, unai hahediba tauna matamatana ia haere: ‘Ia be Torah ena kara ta, bona ita stadilaia be namo,’ rabi taudia bona stiuden taudia ese unai lalohadai idia abia dae.”
Badina taunimanima ese rabi taudia idia laloa bada bona Torah idia laloa bada lasi—rabi ena kara amo Torah idia dibaia—dainai, aposetolo taudia ena nega amo Iuda tomadihona be rabi taudia laloa bada tomadihona. Ta ese Dirava kahirakahira ia lao be lauma helaga amo idia torea Herevana dainai lasi, to haheitalai tauna, biaguna, rabi tauna dainai. Unai dainai, lauma helaga amo idia torea Revarevadia idia laloa maragi bona unai rabi taudia idia hadibaia taravatudia bona karadia idia laloa bada. Unai nega amo, Iuda taudia edia buka, hegeregere Talmud, ese rabi taudia edia herevahereva, idia dekenai idia vara gaudia, bona edia kara idia hahedinaraia bada, Dirava ia hereva gaudia idia hahedinaraia maragi.
Rabi Taudia Nega Idauidau Lalodiai
Ena be gunaguna rabi taudia edia siahu be bada, to edia tomadiho karadia dainai moni idia abia lasi. Buka ta, Encyclopaedia Judaica, ia gwau: “Talmud ena rabi tauna be . . . hari inai negai unai dagi ladana idia abia taudia amo ia idau momokani. Talmud ena rabi tauna be Baibel bona Uduna Amo Idia Gwauraia Taravatuna ia hadibaia bona herevalaia tauna, bona nega momo ia be mai ena moni gaukara ta. To Middle Ages lalonai rabi taudia be . . . Iuda taudia edia kongregesen eiava bese maragina edia hadibaia taudia, haroro taudia, bona lauma biagudia ai idia lao.”
Rabi taudia ese edia dagi be moni gaukara ai idia halaoa matamaia neganai, haida idia dadaraia toho. Maimonides, lagani 1200 C.E. vairanai ia noho doketa gaukarana ia karaia, momo idia diba rabi tauna, ese unai rabi taudia dainai hereva aukadia ia henidia. “[Idia] ese dala idia karaia taunimanima ta ta bona hanua taudia ibounai ese moni do idia henia, bona edia hereva dainai taunimanima idia laloa namonamo lasi, idia laloa diba momo taudia, aonega taudia, bona Torah idia stadilaia taudia dekenai heduru [moni] do idia henia be maoro, taravatu ta hegeregerena, unai dainai edia Torah be edia moni gaukara. To unai ibounai be kerere. Torah lalonai eiava diba momo taudia edia hereva lalonai, gau ta lasi ese unai kara ena maoro ia hamomokania.” (Commentary on the Mishnah, Avot 4:5) To gabeai idia mai rabi taudia edia uru ese Maimonides ena badu herevadia idia laloa lasi.
Hari inai negai, Iuda tomadiho be ia parara, reform, conservative, bona orthodox abidadama dekenai. Iuda taudia momo ese gau idauidau idia laloa guna, tomadiho lalohadai bona kara idia laloa gabeai. Unai dainai, rabi ena dagi siahuna ia maragi ia lao. Nega momo rabi be kongregesen ena kwara dagina ia dogoatao tauna, bona ia ese iena orea taudia moni dainai ia hadibaia bona ia sisiba henia. To, ultraorthodox Hasidic oreadia lalonai, rabi be biaguna bona haheitalai tauna ena lalohadai idia habadaia.
Edward Hoffman ese ena buka lalonai, Hasidic Chabad-Lubavitch oreana ia herevalaia, mani oi laloa ia gwau: “Hasidic taudia gunadia idia hereva goadagoada idia gwau uru iboudiai lalonai Iuda hakaua tauna tamona, zaddik [kara maoromaoro tauna] ia noho, ia be ‘Mose’ ta iena nega lalonai, ena diba bona badinaia karana be ta ese ia hanaia diba lasi. Edia Rebbe [“rabi” Yiddish gado dekenai] be helaga herea dainai, Hasidic orea iboudiai idia laloa ia ese Siahu Ibounai Diravana ena oda herevadia ia haidaua diba danu. Idia vara gaudia edia anina ia gwauraia hedinarai sibona dainai idia matauraia lasi, to idia laloa iena mauri dalana (hegeregere ‘iena tamaka varodia ia kwatua dalana’) ese taunimanima ena mauri ia abia isi bona Dirava dekenai ia lao dalana ena hunia gaudia ia hahedinaraia.”
‘Umui Do Idia Gwauraia Lasi Rabi’
Iesu be aposetolo taudia edia negai ia noho Iuda tauna, ia ese Keristani tomadiho momokanina ia haginia, unai neganai Farisea taudia edia lalohadai rabi dagina dekenai be Iuda tomadiho ia koua matamaia. Ia be Farisea tauna lasi, bona edia sikuli dekenai diba ia abia lasi, to taunimanima ese ia idia gwauraia Rabi.—Mareko 9:5; Ioane 1:38; 3:2.
Iuda tomadiho ena rabi taudia ia gwauraia dika neganai, Iesu ia gwau: “Taravatu hadibaia taudia bona Farisea taudia be Mose ena taravatu anina idia gwauraia noho. Idia ura aria neganai be gabu namo herea dekenai idia helai, bona dubu dekenai helai gaudia namodia sibona dekenai do idia helai. Idia ura danu hoihoi gabu dekenai taunimanima ese do idia hanamodia, idia be ‘Hadibaia Taudia’ [“Rabi,” NW] do idia gwauraia. To taunimanima ese umui do idia gwauraia lasi ‘Hadibaia Tauna’ [“Rabi,” NW]. Badina be umui emui Hadibaia Tauna be tamona sibona, bona umui ibounai be tadikaka.”—Mataio 23:2, 6-8.
Iesu ese Iuda tomadiho lalonai haroro taudia bona tomadiho oreana taudia oredia idia parara karana ia sisibalaia. Tatau haida edia ladana abia isi karana ia gwauraia dika. Mai gari lasi ida ia gwau: “Emui Hadibaia Tauna be tamona sibona.” Unai Tau Tamona be daika?
Mose, ‘Lohiabada ida ia herevahereva’ tauna bona diba momo taudia danu idia gwauraia “emai Rabi” tauna, be goevadae lasi tauna. Ia danu be kara dika ia karaia. (Deuteronomi 32:48-51; 34:10; Hadibaia Tauna 7:20) Iehova ia gwau lasi Mose be haheitalai hereadaena, to ia gwau: “Lau ese edia bese huanai dekena amo peroveta tauna ta do lau abia hidi, oi hegeregere, bona lauegu hereva be iena uduna dekenai do lau gwauraia. Bona lauegu oda hereva ibounai be ia ese taunimanima dekenai do ia hamaoroa. Inai peroveta tauna be lauegu ladana dekenai do ia hereva, bona daika ese unai hereva ia abia dae lasi, lau ese davana do lau henia.”—Deuteronomi 18:18, 19.
Baibel ena peroveta herevadia idia hamomokania unai hereva be Iesu, Mesiaa dekenai idia guguru. Iesu be Mose “hegeregere” sibona lasi; ia ese Mose ia hanaia. (Heberu 3:1-3) Baibel ena hereva ia hahedinaraia Iesu be tau goevadaena ia vara, bona Mose bamona lasi ia be ‘kara dika lasi’ ida Dirava ia hesiai henia.—Heberu 4:15.
Haheitalai Tauna Murinai Oi Raka
Rabi taudia edia kara iboudiai bona edia hereva idia stadilaia goadagoada karana ese Iuda taudia ia abidia lao lasi Dirava kahirakahira dekenai. Reana goevadae lasi tauna be abidadama ena haheitalai namona, to bema iena kara iboudiai ita tohotohoa, iena kara namodia sibona lasi to ena kara dika bona goevadae lasi karadia danu do ita tohotohoa. Unai neganai, Dirava ese ia karaia gauna ita hahelagaia to Havaraia Tauna ita hahelagaia lasi.—Roma 1:25.
To Iehova ese Haheitalai Tauna ia henia taunimanima dekenai. Baibel ena hereva hegeregerena, tanobada dekenai ia do mai lasi neganai Iesu ia mauri vadaeni. Oibe, ia be “Dirava ena toana hegeregerena. Ia be vara guna Natuna, ia be Dirava ese ia karaia gaudia ibounai edia biaguna” idia gwauraia. (Kolose 1:15) Lagani tausen momo lalodiai, Dirava ena “gaukara karaia tauna bamona” guba dekenai hesiai gaukara ia karaia dainai, Iesu be tau hereadaena ita ia durua Iehova do ita diba totona.—Aonega Herevadia 8:22-30; Ioane 14:9, 10.
Unai dainai Petero ia hereva diba, ia gwau: “Badina be Keriso ese umui dainai hisihisi ia abia. Vadaeni iena kara toana umui dekenai ia hedinaraia, iena murinai do umui raka totona. Iena aena gabudia dekenai do umui raka.” (1 Petero 2:21) Aposetolo Paulo ese Keristani taudia ia hagoadaia “iseda matana be Iesu dekenai do ita negea lao. Ia ese iseda abidadama ia havaraia, bona ia ese iseda abidadama do ia durua, ela bona dokona.” Ia hadibaia namonamo danu “ia ese Dirava ena aonega ibounai bona diba ibounai, hunia gaudia, ia kehoa noho.” (Heberu 12:2; Kolose 2:3) Ma tau ta—Mose o diba momo rabi taudia ta—be hegeregere lasi unai bamona ita hanamoa totona. Bema tau ta murinai do ita raka, unai tauna be Iesu. Dirava ena hesiai taudia be dagi ladadia, rabi bamona idia atoa lasi, hari inai negai rabi ena anina ita laloa neganai unai be maoro, to bema tau ta ita gwauraia Rabi be maoro, unai tauna be Iesu.
[Footnotes]
a Iesu be idia gwauhamatalaia Mesiana hamomokania herevadia ma haida oi diba totona, buklet Will There Ever Be a World Without War?, rau 24-30 oi itaia, Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. ese ia halasia.
[Picture Credit Line on Page 28]
© Brian Hendler 1995. All Rights Reserved