Naḥmanides—Keristani Tomadiho Ia Hakoikoia, A?
MIDDLE Ages negana. Unai oi duahia neganai dahaka oi laloa? Kruseid, Inkwisisen, eiava hisihisi bada, a? Ena be unai neganai tomadiho idaudia edia lalohadai idia kamonai lasi, lagani 1263 ai, Iuda bona Keristani tomadiho huanai hepapahuahu ta ia vara. Europe ena histori lalonai unai be mai anina bada gauna. Daika daika idia hepapahuahu? Dahaka gaudia idia hepapahualaia? Hari, unai ese ita be edena bamona ia durua diba tomadiho momokanina ita dibaia totona?
Dahaka ese Unai Hepapahuahu Ia Havaraia?
Unai nega lalonai, Roman Katolik Dubu ese sibona ia gwauraia ia be tomadiho momokanina. To, Iuda taudia be idia do hereva noho idia be Dirava ese ia abia hidi besena. Katolik dubu ese Iuda taudia ia veridia lasi dainai idia badu bona nega momo heatu bona dagedage idia vara. Kruseid laganidia lalonai Iuda taudia vairadiai dala rua idia atoa, bapatiso eiava mase; tausen momo be idia aladia mase eiava au dekenai idia gabudia mase. Tano momo dekenai dubu ese taunimanima ia hagoadadia Iuda taudia do idia kara dika henidia bona unai kara ia bada.
To, lagani 1100 ia lao 1299 lalonai Katolik tanona Spain dekenai lalohadai idauna ia noho. Iuda taudia be edia tomadiho idia badinaia diba bema Keristani tomadiho idia hadikaia lasi, bona king ena henunai mai anina bada dagi idia henidia. To lagani 100 bamona murinai, Dominican pris taudia ese dala idia karaia Iuda taudia edia siahu idia hamaragia bona Katolik taudia ai do idia halaodia. Dominican pris taudia ese Aragon ena King James Ginigunana idia doria dala ia hegaegaelaia hepapahuahu ta idia karaia totona. Unai hepapahuahu ena badina be idia ura idia hamomokania Iuda tomadiho be anina lasi, unai dainai Iuda taudia ibounai be Katolik taudia ai do idia lao.
Unai be Iuda bona Keristani tomadiho edia hepapahuahu ginigunana lasi. Lagani 1240 ai, Paris, France dekenai, hepapahuahu ta idia karaia. Unai hepapahuahu idia karaia badina idia ura Iuda taudia edia buka helagana, Talmud idia tahua. To, idia hepapahuahu Iuda taudia idia taravatudia do idia hereva lasi. Dubu ese unai hepapahuahu dekenai ia kwalimu herevana ia halasia murinai, ariara dekenai Talmud bukadia momo herea idia gabudia.
To Aragon ena King James Ginigunana be ia ura lasi unai bamona koikoi kota ia karaia. Dominican taudia be unai idia diba neganai ma dala ta idia tahua. Hyam Maccoby ena buka ladana Judaism on Trial lalonai ia gwau, Iuda taudia idia boiria hari hereva idia hepapahuahulaia totona, “koikoi dalanai idia kara namo henidia bona edia lalona idia veria edia hereva namodia amo bona Paris dekenai idia kota henidia bamona do idia kara henidia lasi.” Dominican taudia ese Pablo Christiani idia abia hidi edia gwaukau tauna badana, ia be Iuda tauna, Katolik dubu dekenai ia vareai bona Dominican pris ai ia lao tauna. Dominican taudia idia abia dae momokani Pablo Christiani ena diba Talmud bona rabi edia toretore dekenai idia gaukaralaia ese idia do ia durua unai hepapahuahu dekenai idia kwalimu totona.
Dahaka Dainai Naḥmanides Idia Abia Hidi?
Spain dekenai tau tamona sibona ia noho lauma dalanai ia hegeregere unai hepapahuahu lalonai Iuda taudia edia gwaukau tauna ai do ia lao—ia be Moses ben Naḥman, eiava Naḥmanides.a Naḥmanides be lagani 1194 ai ia vara Gerona siti dekenai, ena lagani be 16 neganai iena diba be bada herea Baibel bona Talmud bukadia dekenai. Ena lagani be 30 neganai, ia ese Talmud ena hereva anidia ia torea hedinarai, bona daudau lasi murinai ia be Maimonides ese ia torea herevadia dainai Iuda taudia idia parara hepapahuahuna ena hekwakwanai ia hamaoromaoroa tauna badana.b Naḥmanides ena nega lalonai ia be Baibel bona Talmud ia diba momo Iuda tauna, bona Iuda tomadiho habadaia karana dekenai reana ia be Maimonides ena murinai.
Naḥmanides be mai ena siahu Catalonia dekenai idia noho Iuda taudia dekenai, bona King James Ginigunana danu be Gavamani gaudia haida dekenai Naḥmanides amo sisiba ia abia. Iena lalohadai maoromaoro daladia be Iuda taudia bona Idau Bese taudia ese idia matauraia. Dominican taudia idia diba Iuda taudia idia hahemaraidia momokani totona, ia, edia rabi badana, ida do idia hepapahuahu.
Naḥmanides ia ura lasi hepapahuahu lalonai ia vareai, badina ia diba Dominican taudia be iena hereva do idia kamonai lasi. Ia be edia henanadai do ia haere henidia to ia ese henanadai do ia nanadaia lasi. To, ia ese king ena noinoi ia abia dae, bona ia henanadai bema gwaumaoro do idia henia mai ura kwalimu ida do ia hereva totona. King James Ginigunana ese gwaumaoro ia henia. Unai ese ia hahedinaraia king ese Naḥmanides ia matauraia bada, badina mai ura kwalimu ida do ia hereva gwaumaorona be guna ta idia henia lasi bona Middle Ages lalonai idia karaia lasi. To, Naḥmanides be ia do gari noho. Bema idia laloa hepapahuahu lalonai ia be mai badu bada ida ia hereva, unai ese dika bada do ia havaraia ia bona Iuda taudia dekenai. Dagedage ia vara diba.
Naḥmanides Bona Pablo Christiani Idia Hepapahuahu
Idia hepapahuahu gabuna be king ena ruma, Barcelona dekenai. Unai hepapahuahu be dina hani lalonai idia karaia—July 20, 23, 26, bona 27, lagani 1263 ai. King ese unai dina ta ta edia hepapahuahu ia naria, Dubu bona Gavamani taudia badadia idauidau, bona unai gabu dekenai idia noho Iuda taudia danu idia lao.
Dubu be unai hepapahuahu ena dokona idia laloa bada lasi. Idia torea herevana lalonai, Dominican taudia idia gwau unai hepapahuahu ena badina be ‘edia tomadiho do idia hepapahuahulaia totona lasi, hegeregere idia daradaralaia dainai bamona, lasi to idia ura Iuda taudia edia lalohadai kereredia idia hamaoromaoroa bona Iuda taudia edia abidadama goadana do idia hadikaia.’
Ena be Naḥmanides ena lagani be 70, anina bada gaudia sibona ia herevalaidia amo iena lalohadai goevagoeva karana ia hahedinaraia. Inai hereva amo ia hamatamaia, ia gwau: “[Guna] Iuda taudia bona idau bese taudia edia hepapahuahu lalodiai tomadiho dala idauidau idia herevalaidia, unai gaudia dekenai abidadama ena badina korikori idia noho lasi. To, inai kota dekenai, lau ura inai hepapahuahu ia vara ena badina herevadia sibona do lau herevalaidia.” Unai neganai do idia hepapahuahulaia herevadia idia abia hidi; idia be Mesia be ia mai vadaeni eiava, ia be Dirava o taunimanima ta, bona Iuda taudia o Keristani taudia be taravatu momokanina idia abia idia hepapahuahulaia.
Pablo Christiani ena hereva ia hamatamaia neganai ia gwau, Talmud amo do ia hamomokania Mesia be ia mai vadaeni. Naḥmanides ia haere ia gwau bema unai be momokani, dahaka dainai Talmud idia abia dae rabi taudia be Iesu idia abia dae lasi? Iena hereva ia hamomokania totona, Christiani be Baibel ia gaukaralaia lasi to hanaihanai rabi taudia edia lalo-parara lasi herevadia ia gaukaralaia. Ena hereva ta ta dekenai Naḥmanides ia haere bona ia hahedinaraia unai hereva edia anina idia hagagevaia. Ia hedinarai goevagoeva Naḥmanides be ia hegeregere vaitani unai toretore ia hepapahuahulaidia totona badina ena mauri ibounai lalonai ia stadilaidia. Christiani be Baibel siri ia gaukaralaidia neganai danu, ia herevalaidia gaudia be Naḥmanides ese ia haerelaidia diba.
Ena be Naḥmanides be henanadai ia haerelaidia sibona, ia ese hepapahuahu herevana mai siahuna ia henia, bona ia hahedinaraia dahaka dainai Katolik Dubu ena lalohadai be Iuda taudia bona laloa maoromaoro taudia ese idia abia dae diba lasi. Toi Tamona hahediba herevana ia herevalaia neganai, ia gwau: “Iuda tauna eiava tau ta ena lalona ese do ia abia dae lasi tanobada bona guba ia Havaraia Tauna . . . be Iuda hahine ta ena bogana amo ia vara . . . bona gabeai iena inai taudia edia imana dekenai do idia atoa bona idia . . . ese idia hamasea.” Naḥmanides be maoromaoro ia gwau: “Oi abia dae herevana—bona ia be emu abidadama ena badina—be [laloa maoromaoro] tauna ese do ia abia dae lasi.”
Iuda taudia ese idia abia dae lasi Iesu be Mesia ena badina ia herevalaia neganai, Naḥmanides be Katolik dubu ese rara bada ia bubua karana ia gwauraia. Ia gwau: “Peroveta taudia idia gwau Mesia ena nega lalonai, . . . edia io ena auri danu do idia botaia palaka, au rigi utua kaia do idia halaoa. Bese ta ese bese ta dekenai do ia tuari henia lou lasi, bona tuari dalana be do idia hadibaia lou lasi. Nasareta tauna ena nega amo ema bona hari tanobada hegegemadai be ala-ala bona henaohenao amo ia honudae. [Oibe], Keristani taudia ese rara bada idia bubua bona matabodaga mauri idia noholaia, bese ma haida be unai bamona lasi. Egu lohia e, do ia auka momokani oi dekenai bona emu tuari taudia dekenai bema idia be tuari dalana . . . do idia dibaia lou lasi.”—Isaia 2:4.
Dina ihahanina ia ore murinai, king ese unai hepapahuahu ia hadokoa. Naḥmanides dekenai ia gwau: “Egu mauri lalonai lau ese mai ena lalohadai kererena tauna ta be mai aonega ida ia hepapahuahu namo herea, oi ese oi karaia bamona, be lau itaia lasi.” Iena gwauhamata hegeregerena, Aragon ena King James Ginigunana ese Naḥmanides dekenai gwaumaoro ia henia mai ura kwalimu ida do ia hereva bona ia naria, bena harihari moni 300 dinar ia henia bona ena hanua dekenai ia siaia lao. Gerona ena bisop ia noinoi dainai, Naḥmanides ese unai hepapahuahu ena ripoti ia torea.
Unai hepapahuahu dekenai ia kwalimu kahana idia gwauraia hedinaraia neganai, Dominican taudia be idia badu. Gabeai idia ese Naḥmanides idia samania dubu ia gwauraia dika dainai, bona unai hepapahuahu ena ripoti idia gaukaralaia idia hamomokania totona. King ese Naḥmanides ia kara namo henia dainai, Dominican taudia idia moale lasi bona Pope Clement IV dekenai idia samani. Ena be iena mauri lagani be 70 mai kahana, Naḥmanides be Spain amo idia lulua.c
Hereva Momokani be Edeseniai?
Unai hepapahuahu lalonai kahana ta ta ese tomadiho momokanina idia hahedinaraia, a? Ena be kahana ta ese kahana ta edia kerere idia hahedinaraia, to ta ese hereva momokanina ia hahedinaraia goevagoeva lasi. Naḥmanides ese aonega dalanai ia hakoikoia gauna be Keristani tomadiho momokanina lasi, to taunimanima ese idia havaraia hadibaia herevadia, hegeregere Toi Tamona hahediba herevana be Iesu ena nega murinai lagani momo idia ore bena Kerisendom ese idia havaraia. Naḥmanides ese mai gari lasi ida Kerisendom ena matabodaga karadia bona rara bubua karadia ia gwauraia hedinarai gaudia be histori ese ia hamomokania.
Unai dainai, Naḥmanides bona Iuda taudia ma haida be Keristani tomadiho ena kahana totona idia gwauraia herevadia idia abia dae lasi be ita hoalaia lasi. Bona danu, Pablo Christiani ena hepapahuahu herevadia be Heberu Revarevadia edia hereva amo ia haginia lasi to rabi edia lalo-parara lasi toretore latanai ia haginia.
Lasi, Naḥmanides ese Keristani tomadiho momokanina ia hakoikoia lasi. Iena nega ai Iesu ena hahediba herevadia bona ena Mesia dagina hamomokania herevadia edia diari momokanina be hahediba koikoidia ese idia hadiburaia. Unai raka siri taudia edia hahediba koikoi karana be Iesu bona ena aposetolo taudia ese idia perovetalaia.—Mataio 7:21-23; 13:24-30, 37-43; 1 Timoteo 4:1-3; 2 Petero 2:1, 2.
To, hari inai negai, tomadiho momokanina ita dibaia diba. Iesu ese ena murinai idia raka taudia ia gwauraidia, ia gwau: “Edia huahua dekena amo do umui diba idia be namo o dika. . . . Oibe, bona au namona ena huahua be ia namo, to au dikana ena huahua be ia dika.” (Mataio 7:16, 17) Umui ai boiria tomadiho momokanina do umui tahua. Mani Iehova ena Witness taudia oi noidia oi do idia durua Baibel amo do oi tahua totona. Unai amo oi ese Dirava ena gwauhamata ena anina Mesia bona ena lohia dalana dekenai do oi davaria.
[Footnotes]
a Iuda taudia momo ese Naḥmanides idia gwauraia “Ramban,” Heberu gado herevadia “Rabbi Moses Ben Naḥman.” edia leta ginigunadia amo inai ladana idia abia.
b Gima Kohorona March 1, 1995 gauna ena rau 20-23 lalonai hereva ladana “Maimonides Iuda Tomadiho Ena Anina be Dala Idauna ai Ia Gwauraia Goevagoeva Tauna” itaia.
c Lagani 1267 ai, Naḥmanides ese hari idia gwauraia Israel tanona dekenai ia ginidae. Ena lagani dokodia ai gau momo ia karaia. Ia ese Iuda taudia edia oromana ia haginia lou bona Ierusalema dekenai stadi gabuna ta ia haginia. Ia ese Torah, Baibel ena buka ginigunadia 5, edia anina ia torea haorea, bona not kahana ena siti Acre dekenai Iuda taudia gunalaia tauna badana ai ia lao, unuseniai lagani 1270 ai ia mase.
[Picture on page 20]
Naḥmanides ese ena hereva ia gwauraia Barcelona ai
[Picture Credit Line on Page 19]
Illustrations on pages 19-20: Reproduced from Illustrirte Pracht - Bibel/Heilige Schrift des Alten und Neuen Testaments, nach der deutschen Uebersetzung D. Martin Luther’s