Nega ta Lasi Iehova ese Ai Ia Rakatania
NASHO DORI ESE INAI SIVARAI IA GWAURAIA
Mbreshtan be hanua maragina ta, Albania ena saut kahana ena ororo ai, Greece kahirakahira dekenai. Lau be unuseniai lau vara, lagani 1907 ai. Lauegu lagani be ima neganai, Greek gado sikulina lau lao henia matamaia, to Tanobada Ibounai Tuarina Ginigunana negana lalonai, Italy ena tuari taudia be Albania ai idia vareai neganai, lau sikuli diba lasi. Tuari murinai, lau sikuli lou, to Albania gadona ai lau sikuli.
ENA be egu tamana bona sinana be dubu idia lao henia loulou lasi, to Albania ena Otodoks Tomadiho Oreana ena kara idia badinaia. Egu tamana ena vavana be pris tauna ta Mbreshtan ai, unai dainai lau be dubu lalonai lau gaukara bona unuseniai idia karaia karadia lau itaia. Toana be idia karaia tomadiho karadia be anina lasi, bona edia koikoi dainai lau moale lasi.
Emai hanua taudia edia kara hegeregerena, egu tamana bona sinana ese haneulato ta idia abia hidi, do lau adavaia. Iena ladana be Argjiro, ena hanua Grabova be aiemai hanua kahirakahira, bona lagani 1928 lalonai ai headava, iena lagani be 18 neganai.
Baibel Ena Hereva Momokani Lau Dibaia
Unai nega bamona ai, lauegu kasin ta be United States amo ia mai, vadivadi totona, bona lau ese Otodoks Tomadiho Oreana lau maumauraia ia dekenai. Ia gwau: “America ai, lauegu ruma kahirakahira ai be orea ta ia noho, idia be mai edia dubu lasi, to Baibel idia stadilaia.” Baibel stadilaia to dubu gaukaralaia lasi karana be lau ura henia. Unai dainai lau noia ia ese Baibel bukadia haida be lau dekenai do ia siaia.
Aiemai herevahereva lau laloaboio ela bona lagani ta murinai, ikumi ta be Milwaukee, Wisconsin, amo lau abia neganai. Ia lalonai be buka ta ladana The Harp of God, Albania gado ai, bona Gima Kohorona magasin ta Greek gado ai. Buka lau duahia haraga bona lau itaia dubu momokanina ia gwauraia. Unai hereva lau moalelaia lasi. Sibogu egu lalona ai lau gwau, ‘Lau ura lasi dubu.’ Unai dainai buka lau duahia namonamo lasi.
Lagani 1929 ai, ami lalonai lau vareai bena Albania ena siti badana, Tiranë, dekenai lau idia siaia. Unuseniai Stathi Muçi lau hedavari henia, ia be Greek gado Baibel ia duahia. Lau nanadaia, lau gwau: “Oi lao dubu a?” Ia gwau: “Lasi. Dubu lau rakatania. Lau be International Bible Students taudia ta.” Sunday ai, lau bona ami tauna ma ta be Stathi ida, hebou ta ai lao henia. Unuseniai lau dibaia dubu momokanina be ruma ta lasi bona tomadiho ta lasi, to ia be Keriso ena horoa hesiai taudia. Unai neganai lau ese The Harp of God bukana ena hereva lau lalo-pararalaia.
Nasho Idrizi bona Spiro Vruho be United States ai idia noho neganai Baibel ena hereva momokani idia dibaia, bena lagani 1925 bamona ai Albania idia lou henia neganai, unai hereva idia harorolaia. Lau be Bible Students haida ida, hebou lau lao henidia, Tiranë dekenai. Daudau lasi bena egu lalona ia parara, Iehova ena orea lau davaria vadaeni. Unai dainai, August 4, 1930 ai, sinavai ta lalonai bapatiso lau abia.
Gabeai, Mbreshtan lau lou henia, tamaka karaia gaukarana do lau karaia totona. To unai ia hereaia gauna be, Baibel ena hereva momokanidia, lau dibaia vadaeni herevadia, be taunimanima lau hamaorolaia. Lau hamaorodia, lau gwau: “Iesu Keriso be dubu ai idia noho kaivakukudia bamona lasi. Ia be ia mauri!”
Lau Idia Inai Henia, to Lau Haroro
Lagani 1925 ai, Ahmed Bey Zogu ese siahu ia abia, bena lagani 1928 ai, sibona be King Zog Ginigunana ai ia halaoa, bona ia lohia ela bona lagani 1939. Iena minista ta ese gwaumaoro be ai ia henia, aiemai Keristani gaukarana do ai karaia. To, hekwakwanai haida ai davaria. Unai ena badina be minista ma ta, Musa Juka, be pope, Rome ai ia noho tauna, ida ia gaukara hebou. Juka ia hahegani tomadiho toi sibodia do idia abia dae—Muslim, Otodoks, bona Roman Katolik. Pulisi taudia ese emai buka idia abidia toho bona emai haroro gaukarana idia koua toho, to idia kwalimu lasi.
Lagani 1930 murinai, Berat, Albania ena siti badana ta, be nega momo lau vadivadi henia. Unuseni amo Mihal Sveci ese emai haroro gaukarana ia biagua. Ai ese laolao daladia ai karaia, Albania tanona ibounai lalonai do ai haroro totona. Nega ta lau idia siaia, pura rua lalonai taoni ta ladana Shkodër ai do lau haroro totona, bona buka momo be unuseniai lau rakatania. Lagani 1935 ai, ai haida ese basi ta ai rentaia, taoni ta ladana Këlcyrë ai do ai haroro totona. Bena dala ai karaia Albania ena taoni ma haida, Përmet, Leskovik, Ersekë, Korçë, Pogradec, bona Elbasan, do ai lao henidia, haroro totona. Emai laolao be Tiranë dekenai ia doko bona nega korikori ai unuseniai Keriso ena mase laloa lou hebouna ai abia.
Lauma aniani ai abia dainai, lauma dalana ai ai goada noho diba, unai dainai emai mamina be nega ta lasi Iehova ese ai ia rakatania. Lagani 1930 amo ela bona 1939, Gima Kohorona iboudiai Greek gado ai lau abia. Lau tahua karana ma ta be dina dina iboudiai hora tamona bamona lalonai Baibel do lau duahia, bona egu matana idia do dika lasi neganai, lagani 60 bamona ai unai bamona lau karaia. Vanegai sibona Baibel ibounai be Albania gado ai idia halasia, unai dainai lau moale badina be lau maragi neganai Greek gado lau dibaia. Lagani 1939 be do lasi neganai Albania ena Witness taudia ma haida ese Greek gado duahia karana idia dibaia, unai dainai idia danu ese Baibel ibounai idia duahia diba.
Lagani 1938 ai, Argjiro ia bapatiso. Lagani 1939 ai, emai natuna be 7, bona idia amo, madi, toi be maragi neganai idia mase. Unai murinai ma toi ai havaraia.
Hekwarahi Bada, Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana Negana Ai
April 1939 ai, Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana ia do matamaia lasi neganai, Italy ena Fasist tuari taudia ese Albania idia tuari henia. Nega daudau lasi bena Iehova ena Witness taudia edia gaukara idia taravatua, to emai grup maragina, taunimanima 50 bamona, ese Basileia sivaraina ai harorolaia noho. Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana lalonai, aiemai buka bona buklet 15,000 bamona idia abidia bona idia hadikaia ore.
Jani Komino ena ruma dekenai be daiutu badana ta, unuseniai buka ia haboudia. Unai buka be United States ai idia printaia gaudia, unai dainai Italy ena tuari taudia be unai idia dibaia neganai idia badu. Idia gwau: “Umui be hereva koikoi halasia taudia! United States ese Italy ia inai henia!” Idia ese Thomai Cama bona ena tadina, Vasili, gaukara goadagoada taudia, idia dogoatao, bona idia hariharilaia bukadia be Komino amo idia abia be idia dibaia neganai, ia danu idia dogoatao. Nega daudau lasi bena pulisi taudia ese lau idia boiria, lau do idia henanadai henia totona.
Idia henanadai, idia gwau: “Inai tatau oi diba a?”
Lau gwau: “Oibe.”
“Idia ida oi gaukara a?”
Lau gwau: “Oibe. Ai be Iehova ena Witness taudia. Ai ese gavamani ai inai henidia lasi. Ai be unai kara amo ai gini siri.”
“Inai buka oi hariharilaidia a?”
Lau gwau oibe neganai, lau idia han-kap, bena July 6, 1940 ai, dibura rumana ai lau idia koua. Egu hanua taudia ima—Josef Kaci, Llukan Barko, Jani Komino, Thomai Cama, bona ena tadina, Vasili—be dibura rumana ai idia noho danu. Dibura rumana lalonai ai noho neganai, Witness taudia ma toi ai davaria—Gori Naçi, Nikodhim Shyti, bona Leonidas Pope. Ai 9-osi ese sel maragina tamona ai noholaia, ena lata be mita 3.7 bona ena lababa be mita 1.8!
Dina haida murinai, seini amo ai idia kwatua hebou bena siti ta ladana Përmet dekenai ai idia laohaia. Hua toi murinai, Tiranë ena dibura rumana dekenai ai idia laohaia, bena hua 8 lalodiai unuseniai ai idia koua, to kota ginigunana idia karaia lasi.
Gabeai, ami ena kota taudia vairadiai ai hedinarai. Idia gwau Tadikaka Shyti bona lau be hua 27 dibura rumana ai do ai noho, bona Tadikaka Komino be hua 24 do ia noho, to oredia be hua 10 murinai idia ruhaia. Ai idia laohaia Gjirokastër ena dibura rumana dekenai, bena unuseniai Tadikaka Gole Flloko ena heduru dainai, lagani 1943 ai, ai idia ruhaia. Unai murinai lauegu ruma besena be siti ta ladana Përmet dekenai ai noho; unuseniai lau be kongregesen maragina naria tauna ai lau lao.
Ena be aiemai gaukara idia taravatua bona Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana be ai badibadinai tanodia ai idia tuarilaia, to dala ai tahua goadagoada aiemai gaukara, Basileia sivaraina harorolaia gaukarana, do ai karaia noho. (Mataio 24:14) Lagani 1944 ai, Witness taudia 15 be dibura rumana ai idia noho. To, unai hekwarahi negadiai, mamina ai abia lasi Iehova ese ai ia rakatania.
Gini Siri Karana Dainai Hetoho Ai Davaria
Ena be tuari be lagani 1945 ai ia doko, to emai hekwarahi idauidau idia do noho bona idia dika idia lao. December 2, 1946 ena eleksen totona, gavamani ese taunimanima iboudiai ia hagania do idia vouti karaia. Ia vouti lasi tauna idia gwauraia Gavamani ena inai tauna. Emai kongregesen taudia Përmet ai idia henanadai, idia gwau, “Dahaka do ita karaia be namo?”
Lau gwau: “Bema Iehova umui abidadama henia, lau umui nanadaia lasi dahaka do umui karaia be namo. Umui diba vadaeni Iehova ena orea taudia be unai kara amo idia gini siri. Idia be tanobada ena lasi.”—Ioane 17:16.
Eleksen dinana ia ginidae, bena gavamani taudia be aiemai ruma dekenai idia mai. Matamanai idia hereva manoka, idia gwau, “Kofi ita inua bona ita herevahereva be namo. Umui diba inai dina be dahaka, a?”
Lau gwau: “Oibe, hari dina be eleksen dinana.”
Opesa ta ia gwau: “Namona be umui lao haraga, nega do ia ore bena do umui vouti lasi garina.”
Lau gwau: “Lasi, do lau lao lasi. Ai be Iehova totona ai vouti.”
“Vadaeni, umui mai bona oposisen totona umui vouti.”
Lau hamaorodia Iehova ena Witness taudia be unai kara amo idia gini siri vaitani. Taunimanima momo ese emai kara idia dibaia neganai, ai idia hahekwarahia bada. Ai idia hagania emai hebou do ai karadia lasi, unai dainai ai hebou hehuni matamaia.
Emai Hanua Ai Lou Henia
Lagani 1947 ai, lau bona egu famili be Mbreshtan ai lou henia. Nega daudau lasi, bena December huana ai, adorahi parakana ta ai, Sigurimi (gaukara hehuni pulisi taudia) edia opesi dekenai lau idia boiria mai. Opesa ta ia henanadai, ia gwau: “Oi diba dahaka dainai oi lau boiria mai, a?”
Lau gwau: “Lau laloa badina be ta ese lau ia samania dainai. To Baibel ia gwau tanobada ese ai do ia inai henia, unai dainai unai kara lau hoalaia lasi.”—Ioane 15:18, 19.
Ia hereva mai ena badu ida, ia gwau: “Baibel oi herevalaia lasi lau dekenai. Oi do lau dadabaia dikadika.”
Opesa bona ena gaukara taudia idia raka oho, to lau idia hamaoroa murimuri ena paraka lalonai do lau gini. Nega sisina murinai lau ia boiria lou opesi ai do lau vareai, bena lau ia hagania emai ruma ai hebou do ai karaia lasi. Ia henanadai, ia gwau: “Hida be emu hanua ai idia noho?”
Lau gwau: “Taunimanima 120.”
“Idia be edena tomadiho taudia?”
“Albania ena Otodoks.”
“Bona oi?”
“Lau be Iehova ena Witness taudia ta.”
“Taunimanima 120 ese dala ta idia badinaia bona oi be dala idauna ta oi badinaia, a?” Bena lau ia hagania dubu lalonai kandolo do lau gabudia. Lau hamaoroa do lau karaia lasi, bena au amo lau ia dadabaia matamaia. Hanuaboi momokani, 1:00 a.m. bamona ai, lau ia ruhaia.
Buka Bona Magasin Idia Koua
Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana ia doko murinai, Gima Kohorona be pos opesi amo ai abia lou matamaia, to gabeai ai abidia lou lasi. Bena, 10 okoloka hanuaboi ta ai, idia kara hehuni pulisi taudia ese lau idia boiria. Lau idia hamaoroa, idia gwau: “Magasin ta Greek gado ai ia ginidae, bona ai ura oi mai bona ena anina oi gwauraia hedinarai ai dekenai.”
Lau gwau: “Greek gado lau diba namonamo lasi. Egu dekena tauna ia diba namonamo. Reana ia ese umui ia durua diba.”
“Lasi, ai ura oi ese oi gwauraia hedinarai.” Opesa ta ese Gima Kohorona haida Greek gado ai ia veria lasi neganai, unai bamona ia hereva.
Lau gwau: “O, idia be lauegu! Momokani, lau ese lau gwauraidia diba. Inai magasin be Brooklyn, New York, amo idia mai. Iehova ena Witness taudia edia hedikwota be unuseniai. Lau be Iehova ena Witness taudia ta. To toana be adres kererena idia torea. Inai magasin be lau dekenai idia siaia be maoro, oi dekenai lasi.”
Magasin be lau idia henia lasi, bona unai nega amo ela bona lagani 1991, lagani 40 mai kahana lalodiai, Baibel bukadia bona magasinidia be Albania dekenai ai abia lasi. Unai lagani iboudiai lalodiai, ai haroro noho, to emai Baibel sibodia ai gaukaralaia. Lagani 1949 ai, Witness taudia 20 bamona be dibura rumana ai idia noho; haida edia dibura negana be lagani ima.
Hekwakwanai Idia Momo Daekau
Lagani 1950 murinai, gavamani ia hahegani taunimanima ese pepa haida, idia hahedinaraia idia ese ami idia abidadama henia pepadia, do idia abia loaloa. To Iehova ena Witness taudia ese unai bamona pepadia idia abia loaloa lasi. Unai dainai, Tadikaka Komino bona lau be hua ma rua lalonai dibura rumana dekenai ai noho.
Gavamani ese gwaumaoro ia henia tomadiho oreadia haida do idia noho diba negana lalonai, ai be mai emai ura kwalimu sisina. To lagani 1967 ai, gavamani ese tomadiho oreadia iboudiai ia taravatua, bena ia gwau Albania be Dirava be lasi lalohadaina ia abia dae tanona. Witness taudia ese hebou idia karadia toho, to ia be auka herea. Ai haida ese emai kouti ena lalona kahana ai poketi ta ai turia kau, ia lalonai Baibel maragina do ai hunia totona. Bena uma ta dekenai ai lao, do ai duahia totona.
Witness taudia toi be Tiranë ai idia davaria, bena idia siaidia lao gabu daudauna, leiba kamepa ta dekenai, lagani ima lalodiai do idia gaukara totona. Unai dainai, edia famili edia noho ia auka. Hanua maragidia amo ai mai taudia idia siaia oho lasi, badina be idia laloa ai ese momo ai hakaudia kerere diba lasi. To emai gini siri karana dainai, emai ladana be aniani listana amo idia kokidia. Unai dainai, emai mauri be auka herea. Inai danu, emai natuna ma rua idia mase. To nega ta lasi mamina ai abia Iehova ese ai ia rakatania.
Albania ai taunimanima momo idia gari. Taunimanima iboudiai idia itaia tao, bona bema ta ese lalohadai idauna, ia lohia oreana ena hegeregerena lasi lalohadaina ta, ia gwauraia, idia kara hehuni pulisi taudia ese ripoti ta ai unai idia torea. Unai dainai aiemai haroro gaukarana ena ripoti ai torea neganai, ai naria namonamo. Taravatu dainai, grup maragidia ai, taunimanima rua o toi sibodia ai hebou, lauma dalana ai do ai hagoadaia heheni totona. To, haroro gaukarana ai hadokoa lasi.
Tadikaka bogaragidiai daradara do idia havaraia totona, idia gaukara hehuni pulisi taudia ese hereva ta idia gwauraia loaloa, idia gwau Witness tauna ta mai ena dagi Tiranë dekenai be spai tauna. Unai hereva dainai haida edia abidadama ia maragi ia lao bona emai lalo-tamona ia hadikaia. Ai be mai emai Baibel bukadia matamatadia lasi bona Iehova ena tanobada oreana amo hereva ta ai kamonai lasi dainai, gari ese haida ia guia.
Unai sibona lasi, to gavamani taudia ese inai hereva danu idia gwauraia loaloa: Spiro Vruho, Keristani elda tauna ta Albania dekenai, tadikaka ese idia matauraia bada tauna, be sibona ia hamasea. Idia gwau, “Umui itaia, Vruho danu ia moru vadaeni.” To gabeai ia hedinarai ta ese Vruho ia alaia mase.
Lagani 1975 ai, hua haida lalonai, Argjiro bona lau be emai natuna merona ida ai noho, Tiranë dekenai. Eleksen negana lalonai, gavamani taudia unai siti lalonai ese ai idia hagaria toho, idia gwau: “Bema umui vouti lasi, emui natuna ena gaukara do ai kokia.”
Lau gwau: “Egu natuna be lagani 25 lalodiai iena gaukara ia karaia. Ia bona ena famili sivaraidia ibounai ena rekodi pepadia be umui dekenai idia noho. Lau be lagani 40 mai kahana lalodiai lau vouti lasi. Unai bamona herevana be vaia taunimanima edia rekodi pepadia ai ia noho. Bema ia noho lasi, anina be emui rekodi umui naridia namonamo lasi. Bema emui rekodi ai ia noho, anina be gavamani ena pati umui badinaia lasi, badina be lagani momo lalodiai [egu natuna] ia gaukara, to umui koua lasi.” Gavamani taudia ese unai hereva idia kamonai neganai, idia gwau bema Mbreshtan do ai lou henia, kara ta do idia karaia lasi.
Senisi Badadia
Lagani 1983 ai, Mbreshtan ai rakatania bena siti ta ladana Laç dekenai ai lao. Bena lagani 1985 ai, Albania ena lohia biaguna tamona be ia mase. Ia be lagani 1946, taunimanima iboudiai idia hagania do idia vouti negana, amo ia lohia. Gabeai, iena laulau, Tiranë ena ariara badana ai ia gini gauna, bona Stalin ena danu, idia kokia.
Aiemai gaukara idia taravatua laganidia 40 mai kahana lalodiai, Witness taudia momo idia hadikaia, bona haida idia alaia mase. Tau ta ese Witness taudia haida dala dekenai ia hamaorodia, ia gwau: “Komiunis taudia edia nega ai, ai ibounai ese Dirava ai rakatania. Iehova ena Witness taudia sibodia ese idia badinaia noho, herevana hetoho bona hekwakwanai idia davaria.”
Taravatu haida idia kokia murinai, taunimanima 9 be June 1991 ai edia Keristani haroro gaukarana ena ripoti idia torea. June 1992 ai, hua ta taravatu idia kokia vaitani murinai, taunimanima 56 ese haroro gaukarana idia karaia. April 1992 ai taunimanima 325 be Keriso ena mase laloa lou hebouna, Memorial, dekenai idia lao dainai, ai moale bada. Unai nega amo haroro taudia edia momo ia daekau 600 mai kahana, bona April 14, 1995 ai, taunimanima 3,491 be Memorial hebouna dekenai idia lao! Vanegai laganidia lalodiai uhau bona ulato momo be aiemai kongregesen lalodiai idia vareai dainai lau moale dikadika.
Lagani momo lalodiai Argjiro ese Iehova ia kamonai henia noho bona lau ia badinaia noho. Lau be dibura rumana ai lau noho negadiai bona haroro totona lau laolao negadiai, ia ese emai natuna ia naridia mai ena maumau ida lasi. Lagani 1993 ai, emai natuna ta bona ena hahine be bapatiso idia abia. Unai ese ai ia hamoalea bada.
Dirava Ena Basileia Sibona Totona
Lau moale badina be lau itaia Albania ai Iehova ena orea taudia be lalo-tamona ai idia noho bona lauma dalana ai idia noho namo herea. Lauegu mamina be tau burukana Simeona ena hegeregerena. Ia be Ierusalema ai ia noho bona ia do mase lasi neganai hahenamo badana ia davaria—idaunegai idia gwauhamatalaia Mesiana ia itaia. (Luka 2:30, 31) Hari inai negai bema ta ese lau ia nanadaia edena gavamani lau ura henia, lau gwau: “Komiunisim lau ura henia lasi bona kapitalisim lau ura henia lasi. Tano be taunimanima edia eiava Gavamani ena be gau badana lasi. Gavamani ese dala idia karadia, daudau hanuadia ai elektrisiti idia atoa, bona maino sisina idia havaraia. To, Iehova ena gavamani, iena guba Basileiana, sibona mo ese hekwakwanai badadia Albania ai bona tanobada orena ai be ia haoredia diba.”
Dirava ena hesiai taudia ese tanobada hegegemadai Dirava ena Basileia idia harorolaia. Unai gaukara be taunimanima edia lasi, to Dirava ena. Ita be iena hesiai taudia. Ena be Albania ai hekwakwanai momo ai davaria bona nega daudau lalonai hereva ta be Iehova ena tanobada oreana amo ai abia lasi, to nega ta lasi Iehova ese ai ia rakatania. Nega ibounai iena lauma be iniseniai ia noho. Emai raka dalana ibounai lalonai ai ia hakaua. Egu mauri lalonai unai lau itaia.