Epafrodito—Filipi Taudia ese Idia Siaia Tauna
PAULO be Filipi taudia dekenai inai bamona ia torea: “Ia do umui abia dae, Lohiabada ena ladana dekenai, mai emui moale bada danu. Bona iena kara bamona idia karaia taudia ibounai do umui matauraia.” Reana ita moale bema Keristani naria tauna ese unai bamona ita ia herevalaia. (Filipi 2:29) To Paulo be daika ia herevalaia? Bona unai tau be dahaka ia karaia dainai, unai bamona hanamoa herevadia ia abia be namo?
Henanadai ginigunana ena haere be Epafrodito. Henanadai iharuana ena haere ita abia totona, namona be idia vara gaudia ita lalohadailaia, idia dainai Paulo ese unai hereva ia torea.
Lagani 58 C.E. bamona ai, Filipi taudia idia kamonai Ierusalema dekenai, Dubu Helaga dekena amo Paulo idia veria lao murimuri ai bona badu taudia ese idia dadabaia, tuari taudia ese idia dogoatao, bona idia diba lasi dahaka do idia karaia murinai, mai ena kwatua auri ida Roma dekenai idia siaia lao. (Kara 21:27-33; 24:27; 27:1) Iena namo idia laloa bada dainai, reana idia laloa dahaka idia karaia diba ia totona. Edia kohu be bada lasi bona Paulo amo daudau herea idia noho dainai, dala momo dekenai idia durua diba lasi. To, Filipi taudia ese Paulo idia laloa bada dainai guna ena hesiai gaukara idia durua, bona unai hemami ia do noho; hari idia laloa bada badina Paulo ena noho ia dika.—2 Korinto 8:1-4; Filipi 4:16.
Reana Filipi taudia idia laloa ta be mai ena harihari gauna ida Paulo ia vadivadi henia be namo bona ena dabu gaudia dekenai ia durua. To ia lao tauna be nega daudau lalonai do ia laolao bona do ia hesiku, bona Paulo ia durua dainai dika ia davaria diba! Joachim Gnilka ia gwau: “Dibura dekenai ia noho tauna vadivadi henia totona ta do ia lalo-goada, bona ma danu, bena ‘kerere’ idia gwauraia hedinarai namonamo lasi neganai ia vadivadi henia tauna ese lalo-goada bada do ia hahedinaraia.” Toretore tauna Brian Rapske ia gwau: “Dika ia havaraia diba gauna ma ta be bema ta ese dibura tauna ia tura henia eiava iena lalohadai ia abia dae. . . . Laloa namonamo lasi herevana ta o kara ta dainai dibura tauna sibona lasi to iena durua tauna danu idia hamasea diba.” Filipi taudia be daika idia siaia diba?
Ita diba unai bamona laolao idia lalo-hekwarahilaia bona idia daradara idia karaia diba eiava lasi, to Epafrodito (ita laloa lasi ia bona Kolose tauna, Epafra be tau tamona) ia ura unai gaukara aukana ia karaia. Iena ladana lalonai, Aphrodite ena ladana ia noho, unai amo ita gwau diba reana ia be Keristani tauna ai ia lao Idau Bese tauna ta—Greek edia lalokau bona natuna havaraia dirava hahinena idia badinaia tama bona sina edia natuna mero. Paulo be Filipi taudia edia kara namona dainai ena tanikiu hereva ia torea neganai, Epafrodito be ‘lau dekenai umui siaia, lau do ia durua’ tauna ia gwauraia be maoro.—Filipi 2:25.
Baibel be Epafrodito ia herevalaia ese ita ia hadibaia ena be Epafrodito be unai dala namona ai ia ura Paulo bona ena kongregesen ia durua, to iena hekwakwanai be iseda hekwakwanai hegeregeredia. Namona be iena haheitalai ita laloa.
“Lau Do Ia Durua”
Gau iboudiai ita diba lasi, to ita laloa diba reana Epafrodito be Roma dekenai ia ginidae neganai, iena laolao dainai ia hesiku bada. Reana ia be Via Egnatia amo ia lao, unai be Roma taudia edia dala Makedonia tanona ai ia hanaia lao. Reana ia ese Adriatic davara ia hanaia bona Italy ena “aena geduna” dekenai ia lao bona unai murinai Appian Way amo ia lao ela bona Roma dekenai. Unai laolao be hua tamona mai kahana bamona (kilomita 1,200) bona ia dainai ia hesiku.—Rau 29 ai ia noho mauana oi itaia.
Epafrodito ese unai laolao ia hamatamaia neganai, ena mamina be edena bamona? Ia be Paulo dekenai idia siaia “durua gauna”, eiava lei·tour·giʹa, ia karaia totona. (Filipi 2:30) Guna, tano tauna ese Gavamani ena gaukara ta be volantia dalanai ia karaia neganai, unai Greek herevana idia gaukaralaia. Gabeai, ena anina be Gavamani ese taravatu ia atoa dainai unai gaukara idia karaia diba taudia ese idia karaia gaukarana. Diba tauna ta ese unai hereva be Greek Revarevadia lalonai idia gaukaralaia dalana be inai bamona ia gwauraia: “Keristani tauna be Dirava bona taunimanima totona ia gaukara ena badina ginigunana be, mai ena kudouna ibounai ida ia ura ia karaia, bona badina iharuana be, maduna ia abia dainai, badina Keriso ena lalokau ese ia doria dainai.” Momokani, Epafrodito ese lalohadai maorona bona namona ia hahedinaraia!
‘Iena Mauri Ia Negea Gwauraia’
Paulo ese laki gadara ena hereva ta ia gaukaralaia bona ia gwau Epafrodito ese ‘ena mauri ia negea gwauraia [pa·ra·bo·leu·saʹme·nos],’ ena anina be Keriso ena hesiai gaukara totona ena mauri be “laki gadara” dekenai ia atoa bamona. (Filipi 2:30) Ita laloa lasi Epafrodito be kara kava ta ia karaia; to ita lalo-parara iena gaukara helagana ia hagugurua totona dika ia davaria diba. Reana ia ese unai durua laolaona be lagani ena keru bona medu negana ai ia karaia, a? Mai ena haheauka ida ena laolao ia hagugurua toho, ena be dala dekenai ia gorere, a? Unai ita diba lasi, to ita diba Epafrodito be “gorere ia davaria, bona kahirakahira ia mase.” Reana guna palani idia karaia, nega sisina daudau lalonai do ia noho Paulo ia hesiai henia totona, bona unai dainai Paulo ia ura Epafrodito ia giroa haraga ena badina ia gwauraia.—Filipi 2:27.
To, Epafrodito be gari lasi tauna bona mai ena ura ida sibona ia henia dabu taudia ia durua totona.
Sibona ita nanadaia diba, ‘Do lau hekwarahi bada, edia mauri idia auka tadikaka lau durua totona, a?’ Keristani taudia dekenai dala tamona sibona ia noho, mai edia ura ida heduru idia henia, dala ma ta be lasi. Iesu ia gwau: “Taravatu matamatana lau henia umui dekenai, inai bamona: Umui ta ta dekenai umui lalokau henia. Lau ese umui dekenai lau lalokau henia hegeregerena, umui danu ta ta dekenai umui lalokau henia.” (Ioane 13:34) Epafrodito ese ena gaukara ia karaia “ela bona kahirakahira ia mase gwauraia.” Paulo ese Filipi taudia ia hagoadaia idia be “lalohadai” maorona do idia abia, Epafrodito ese ia haheitalaia gauna unai. (Filipi 2:5, 8, 30, Kingdom Interlinear) Ita danu be unai bamona ita karaia, a?
Ena be unai ia karaia, to Epafrodito ia lalo-metau bada. Badina be dahaka?
Ena Lalo-Metau Badana
Mani oi laloa oi be Epafrodito. Paulo ia gwau: “Badina be ia ese umui ia laloa bada, bona iena lalona ia hekwarahi [“ia lalo-metau,” NW] bada noho, iena gorere sivaraina umui kamonai dainai.” (Filipi 2:26) Epafrodito ia diba ena kongregesen tadikaka idia kamonai ia gorere bona ia ese edia ura hegeregerena Paulo ia durua diba lasi. Oibe, toana be Epafrodito ese Paulo ena hekwarahi ia habadaia. Doketa tauna Luka, Paulo ena turana, ese ena maduna ma haida ia rakatania, Epafrodito ia naria dainai, a?—Filipi 2:27, 28; Kolose 4:14.
Toana be unai gaudia dainai, Epafrodito ia lalo-metau bada. Reana ia laloa ena kongregesen tadikaka idia laloa ia be gaukara hagugurua diba lasi tauna. Reana ena mamina ia dika bona idia ia “laloa bada” badina ia ura ia hamomokania ena gaukara ia rakatania kava lasi. Paulo ese Epafrodito ena mamina ia herevalaia neganai, Greek hereva goadana, a·de·mo·neʹo, “lalo-metau bada” ia gaukaralaia. Diba tauna J. B. Lightfoot ia gwau, unai hereva ese “tauanina ena gorere dainai ia vara daradara, lalo-hekwarahi, bona laloa namonamo lasi karana, eiava lalo-metau dainai daradoko, hemarai bona lalohisihisi karana” ia hahedinaraia. Greek Revarevadia lalonai unai hereva idia gaukaralaia negana ma ta be Getesemane dekenai Iesu ena lalo-metau bada herea idia torea neganai.—Mataio 26:37.
Paulo ia laloa namona be Epafrodito ia siaia lou Filipi taudia dekenai, bona revareva ia siaia danu, unai lalonai idia siaia tauna ia giroa haraga ena badina ia hahedinaraia. Ia gwau: “Lau laloa namona be Epafrodito umui dekenai do lau siaia,” unai amo Paulo ese Epafrodito ia giroa ena maduna ia huaia, unai amo idia laloa diba lasi Epafrodito be ia kwalimu lasi. (Filipi 2:25) To idau, Epafrodito be kahirakahira ia mase, ena gaukara dekenai ia kwalimu totona! Paulo ese idia ia hagoadaia: “Ia do umui abia dae, Lohiabada ena ladana dekenai, mai emui moale bada danu. Bona iena kara bamona idia karaia taudia ibounai do umui matauraia. Badina be Keriso ena gaukara totona Epafrodito kahirakahira ia mase. Iena mauri ia negea gwauraia, lau dekenai durua totona, bona umui karaia diba lasi durua gauna, be ia ese do ia karaia totona.”—Filipi 2:29, 30.
‘Iena Kara Bamona Idia Karaia Taudia Umui Matauraia’
Epafrodito ena lalohadai idia badinaia tatau bona hahine ita laloa bada be namo. Hesiai gaukara idia karaia totona sibona idia henia. Gabu daudau dekenai hesiai gaukara idia karaia totona sibona idia henia taudia, hegeregere misinari taudia, loaloa naria taudia, eiava Watch Tower Society ena brens opesi ta dekenai idia gaukara taudia oi laloa. Reana buruka o gorere dainai guna bamona idia gaukara diba lasi, to lagani momo lalodiai mai abidadama ida hesiai gaukara idia karaia dainai idia ita laloa bada be namo.
To, gorere dainai ta ia lalo-metau diba eiava ena mamina ia dika diba. Ia ura ena gaukara do ia habadaia. Unai be lalo-hekwarahi bada! Ena mauri be unai bamona tauna ese Epafrodito amo diba ia abia diba. Ia be ena kerere dainai ia gorere, a? Lasi momokani! (Genese 3:17-19; Roma 5:12) Epafrodito ia ura Dirava bona ena tadikaka edia hesiai gaukara ia karaia, to gorere ese ia koua.
Paulo ese Epafrodito be ena gorere dainai ia gwau henia lasi, to Filipi taudia ia hamaoroa ia idia hagoadaia. Unai hegeregerena, iseda tadikaka idia lalohisihisi neganai, ita hagoadaia be namo. Nega momo edia hesiai gaukara namona dainai ita hanamoa diba. Paulo ese Epafrodito ia laloa bada bona ia gwauraia namo, ese Epafrodito ia durua bona iena lalohisihisi ia hamaragia. Ita danu ita diba momokani ‘Dirava ena kara be gagevagageva lasi, ia be maoromaoro momokani. Unai dainai ia ese iseda kara namodia do ia laloaboio lasi. Ita ese Dirava ita lalokau henia. Inai lalokau ese laloa namodia ita dekenai ia havaraia, vadaeni ita ese Dirava ena taudia ita durua vadaeni, bona do ita durua noho danu.’—Heberu 6:10.
[Box on page 29]
Laolao Ena Hekwarahi
Hari inai negai, Epafrodito ia karaia bamona, Europe ena siti badana ta amo ta dekenai ita lao neganai, reana ita hekwarahi bada lasi. Peleini amo unai loaloa be hora tamona o rua lalonai ita karaia be auka lasi. To aposetolo taudia edia negai, ia be idau momokani. Unai neganai, gabu ta amo oi loaloa ta dekenai be hekwarahi gauna. Dina tamona dekenai, aena amo ia laolao tauna be kilomita 30 ia lao 35 ia raka diba bona dina ena siahu, medu, bona dika ma haida, “henaoa taudia” danu ese idia hadikaia diba.—2 Korinto 11:26.
Hanuaboi ena noho gabuna bona aniani gaudia be edena bamona?
Histori ia torea tauna, Michelangelo Cagiano de Azevedo, ia gwau Roma ena dala badinai “mansiones, hotel mai edia sitoa, hosi rumadia, bona edia gaukara taudia edia mahuta rumadia idia noho; mansiones rua huanai mutationes, eiava nega sisina noho gabudia, hosi o hosi ia veria gaudia idia senisia bona gau haida idia abia gabudia, idia noho.” Unai gabu be dika bada herea gabudia badina nega momo taunimanima dikadia ese idia noholaia. Nega momo unai ruma naria taudia be edia moni idia habadaia totona, laolao taudia edia kohu idia henaoa bona ariara hahine amo moni idia gogoa danu. Latin gado ai ane ia torea tauna, Juvenal, ia gwau unai bamona laolao taudia edia gabu dekenai ia noho tauna be reana ia davaria ia be “dagedage tauna dikana badinai, bouti ena gabu taudia dikadia, henaohenao taudia, bona idia heau boio hesiai taudia, mase ahuna henia taudia bona mase maua karaia taudia badinai, bedi tamona ai, ia hekure . . . Ibounai be kapusi tamona idia gaukaralaia; ta sibona ia gaukaralaia diba bedi eiava teibolo ia noho lasi.” Idaunegai torea taudia ma haida ese ranu ena miro bona daiutu edia dika idia maumauraia, unai daiutu edia bada be hegeregere lasi, idia miro, idia siahu, bona sei ese idia hadikaia.
[Map/Picture on page 27]
Roma
[Picture]
Roma taudia edia negai ia laolao tauna ta
[Credit Line]
Map: Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.; Traveler: Da originale del Museo della Civiltà Romana, Roma