Gima Kohorona INTANET LAIBRI
Gima Kohorona
INTANET LAIBRI
Hiri Motu
  • BAIBEL
  • PABLIKEISEN
  • HEBOUDIA
  • w98 5/15 rau 28-31
  • Talmud be Dahaka?

Oi abia hidi kahana ena vidio ia noho lasi.

Sori, hekwakwanai ia vara vidio ia loud totona.

  • Talmud be Dahaka?
  • 1998 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Sinado maragidia
  • Inai Bamona Atikol
  • Talmud Idia Karaia
  • Talmud Rua Idia Karaia Dalana
  • Talmud ese Dahaka Ia Havaraia?
  • Mishnah Bona Dirava Ena Taravatu Mose Dekenai
    1997 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Uduna amo Idia Gwauraia Taravatuna—Dahaka Dainai Idia Torea?
    1999 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Daika be Ita Gwauraia Rabi Tauna?
    1996 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Karaite Taudia Bona Hereva Momokani Idia Tahua Karana
    1995 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
Ma Haida Itaia
1998 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
w98 5/15 rau 28-31

Talmud be Dahaka?

“Idia karaia vadaeni buka idauidau amo, Talmud be buka idau hereana ta.”​—⁠The Universal Jewish Encyclopedia.

“[Talmud be] taunimanima edia aonega ese ia havaraia gauna hereadaena, unai buka ena hereva dobudia, edia anina bada herea, to ena anina ia hedinarai haraga lasi dalana dainai, lagani 1,500 ia hanaia lalonai, diba bada taudia edia lalona idia hekwarahi bada unai hereva idia lalo-pararalaia totona.”​—⁠Jacob Neusner, diba momo tauna bona buka ia torea Iuda tauna.

“Talmud be [Iuda tomadiho ena] du badana, Iuda taudia edia mauri dalana, lauma dalanai bona idia laloa dalanai, be unai badina latanai.”​—⁠Adin Steinsaltz, Talmud ia diba momo rabi tauna.

TALMUD be lagani handred momo lalodiai Iuda taudia edia lalohadai ia biagua. To, hereva haida be ataiai ai torea hanai hanamoa herevadia hegeregerena lasi, haida idia gwau Talmud be anina bada lasi bukana bona idia gwau “ena hereva edia anina idia hedinarai goevagoeva lasi bona ia be daradara ia havaraia.” Haida ese idia gwauraia dika, idia gwau ia be Diabolo ena buka ta. Pope taudia edia oda dainai, idia taravatua loulou, taunimanima edia amo idia kokia, bona Europe dekenai momo herea idia gabua taunimanima idia haboua ariaradia ai.

Dahaka dainai unai buka ese hepapahuahu momo ia havaraia? Dahaka dainai Iuda taudia edia toretore huanai Talmud be idau? Dahaka dainai idia torea? Edena dala ai Iuda taudia edia tomadiho lalonai ia be mai anina bada gauna ai ia lao? Iuda lasi taudia dekenai ia be mai anina, eiava?

Lagani 70 C.E. ai, Ierusalema ena dubu idia hadikaia ore, bena murina laganidia 150 lalodiai, Israela ena diba momo rabi taudia edia sikuli idauidau be Iuda taudia edia mauri dalana idia gimaia totona heduru gauna matamatana idia tahua goadagoada. Uduna amo idia gwauraia taravatuna lalonai sene karadia idia hepapahuahulaia bena idia haboua. Unai badina latanai, Iuda tomadiho ena hetoana bona taravatu matamatadia idia haginia. Unai dala amo ena be dubu be lasi, to edia mauri dinadia ta ta ai helaga karadia do idia karaia noho diba. Unai tomadiho karaia dalana matamatana be Mishnah ese ia gwauraia, bona lagani 300 C.E. bamona murinai, Judah ha-Nasi ese ia torea.a

Mishnah be Baibel ena hereva amo idia hamomokania toho lasi bukana, ia be buka idauna ta. Gau ta ia herevalaia dalana bona ena Heberu gado ena toretore dalana be idau, Baibel ena amo idia idau. Rabi taudia idia abia hidi gaudia be Mishnah dekenai idia torea hanai, bona unai ese Iuda taudia edia mauri ibounai ia biagua. Momokani, Jacob Neusner ia gwau: “Mishnah be Israela besena ena konstitusen. . . . Taunimanima be ena taravatu idia dadaraia diba lasi bona ia hegeregerena idia mauri be gau badana.”

To dahaka do ia vara bema haida idia laloa diba momo rabi taudia edia hereva Mishnah dekenai be Baibel ena hereva hegeregerena lasi? Namona be rabi taudia idia hahedinaraia Tannaim taudia (uduna amo idia gwauraia taravatudia idia hadibaia taudia) edia hahediba herevadia Mishnah dekenai be Heberu Revarevadia edia hereva hegeregerena. Idia laloa hereva ma haida be gau badana. Idia laloa namona be Mishnah ena anina idia hahedinaraia bona idia hamomokania ia be Sinai dekenai Mose ia abia Taravatu hegeregerena. Rabi taudia idia laloa gau badana be idia hamomokania uduna amo idia gwauraia taravatudia bona idia torea taravatudia be anina tamona bona badina tamona. Vadaeni, Mishnah be Iuda tomadiho karaia dalana ia abia hidi bukana lasi, to ia be tomadiho herevalaia bona hepapahuahulaia ena badina matamatana ai ia lao.

Talmud Idia Karaia

Unai gaukara matamata idia hamatamaia rabi taudia idia gwauraia Amoraim​—⁠Mishnah ena “anina idia hahanaia taudia,” eiava “anina idia gwauraia hedinarai taudia.” Sikuli ta ta iboudiai be mai edia dagi bada rabi tauna ta. Lagani ibounai lalonai, diba momo taudia bona stiuden taudia edia grup maragina be Mishnah idia herevalaia. To lagani ta ta ai, hebou negadia badadia be rua, Adar bona Elul huadia lalonai, uma gaukara be bada lasi bona taunimanima handred eiava tausen ma haida idia lao diba negadia.

Adin Steinsaltz ia gwau: “Sikuli ena tau badana ese unai hebou ia biagua, sea ta eiava geda namona ta dekenai ia helai. Ia vairanai idia helai taudia be diba momo taudia badadia, reana idia be iena dagi tamona taudia eiava stiuden namodia, bona idia murinai be diba taudia oreadia idia helai. . . . Edia helai gabudia idia abia edia dagi [ena bada] hegeregerena.” Mishnah ena kahana ta idia duahia. Bena Tannaim ese idia haboua to Mishnah dekenai idia torea lasi herevadia ma haida ida do idia hahegeregerea. Bena unai hereva ena kahana ta ta edia anina tahua negana do ia matamaia. Henanadai do idia henia, bona hereva haida edia anina idia idau ena badina idia tahua, hahediba herevadia idia tamona dalana idia davaria totona. Rabi taudia edia hahediba herevadia idia hamomokania siridia be Heberu Revarevadia amo idia tahua.

Ena be unai herevahereva negadia dekenai biagua daladia idia atoa, to nega haida idia badu bona idia heai. Diba momo tauna ta ena hereva idia torea hanai Talmud bukana lalonai, ia gwau hepapahuahulaia negana ta ai “lahi kimoremore” be rabi taudia edia uduna amo idia roho lao roho mai bamona. (Hullin 137b, Babulonia Talmud) Steinsaltz ese edia karaia dalana ia herevalaia, ia gwau: “Sikuli biagua tauna, eiava hereva ia henia diba momo tauna, ese hekwakwanai haida be iena diba amo do ia gwauraia hedinarai. Idia helai taudia huanai, diba momo taudia ese nega momo ia dekenai henanadai idauidau be idia diba herevadia ma haida hegeregerena, o rabi taudia ma haida edia lalohadai, eiava idia sibodia idia laloa namonamo herevadia do idia henia. Nega haida unai hepapahuahu negana ena lata be kwadogi herea, bona henanadai tamona ena haere tamona sibona idia tahua. Nega haida, diba momo taudia ma haida ese hanamoa dalana idauna ta do idia gwauraia bena hepapahuahu badana do ia matamaia.” Idia noho taudia iboudiai idia hereva diba. Idia hamaoromaoroa herevadia do idia siaia lao ma sikuli haida dekenai, diba momo taudia ma haida ese idia riviulaia totona.

To, unai herevahereva negadia be taravatu idauidau hepapahuahulaia negadia sibona lasi. Iuda taudia edia tomadiho taravatudia bona hakaua herevadia idia gwauraia Halakah. Unai hereva idia abia Heberu gado amo, ena anina be “idia lao” bona ‘edena mauri dalana idia badina be namo’ ia hahedinaraia. Gau idauidau ma haida​—⁠rabi taudia bona Baibel lalonai ia gwauraia taudia edia sivarai, aonega herevadia, edia hahediba herevadia bona edia lalohadai​—⁠idia gwauraia Haggadah, Heberu gado ai ena anina be “ia hamaoroa.” Rabi taudia ese edia hepapahuahu lalonai Halakah bona Haggadah herevadia idia gaukaralaia hebou.

Morris Adler ena buka The World of the Talmud lalonai, ia gwau: “Aonega tisa tauna ese taravatu hepapahuahulaia negana latana do ia utua bona ia auka lasi bona taunimanima ia hagoadaia sivaraina ta do ia gwauraia. . . . Unai dainai sene taudia edia sivarai bona histori, saiens bona gori sivaraidia, Baibel ena anina gwauraia hedinaraia herevadia, Baibel ia gwauraia tauna ta ena histori, sivarai namodia bona tomadiho herevadia idia hatamonaia, bona unai bamona sikuli edia dala idia diba lasi taudia dekenai, ena toana be hereva momo idia haboua kava sibona.” Unai sikuli ena diba momo taudia dekenai, unai sivarai idaudia iboudiai be mai badina, bona idia herevalaia gauna dekenai idia be mai anina bada. Halakah bona Haggadah be biriki bamona, rabi sikuli taudia idia gaukaralaia orea matamatana idia haginia totona.

Talmud Rua Idia Karaia Dalana

Gabeai, Palestine ena rabi sikuli badana ena gabu idia haidaua, idia lao Tiberias dekenai. Mai anina bada sikuli ma haida idia noho Sepphoris, Caesarea, bona Lydda dekenai. To moni hekwakwanai idia bada idia lao, gavamani idia manoka, bona sibodia idia gwauraia Keristani taudia edia dagedage bona doria karadia dainai, momo be Ist dekenai, Iuda taudia momo herea idia noho vadaeni gabuna​—⁠Babulonia​—⁠dekenai idia lao.

Lagani handred momo lalodiai, stiuden taudia be Babulonia amo idia aru lao Palestine edia sikuli dekenai, dagi bada rabi taudia henunai do idia stadi totona. Stiuden ta be Abba ben bo, ena ladana ma ta idia hatoa Abba Arika​—⁠Abba, tau latana​—⁠to gabeai idia gwauraia Rab sibona. Judah ha-Nasi henunai ia stadi bena lagani 219 C.E. bamona ai Babulonia dekenai ia giroa lao dainai, Iuda taudia edia orea Babulonia dekenai be lauma dalanai mai anina bada gabuna ai ia lao. Rab be Sura dekenai sikuli ta ia haginia, unuseniai Iuda taudia momo idia noho to diba momo taudia be momo lasi. Iena ladana namona ese stiuden taudia 1,200 ia veria ena sikuli dekenai, bona ma tausen haida be Iuda taudia edia hua rua, Adar bona Elul, lalonai idia lao danu. Rab ena nega lalonai ia noho ladana bada tauna ma ta, Samuel, ese Nehardea dekenai sikuli ta ia haginia. Taunimanima ese sikuli badadia ma haida idia haginia Pumbeditha bona Mehoza dekenai.

Unai neganai stiuden taudia be Palestine dekenai idia lao lasi, badina diba momo taudia henunai idia stadi diba Babulonia dekenai. Mishnah bukana idia torea neganai, unai ese dala ia kehoa Babulonia be sibona ena sikuli dalana ia karaia totona. Ena be Palestine dekenai edia stadi karadia bona daladia be idau bona Babulonia dekenai edia stadi karadia bona daladia be idau, to nega momo idia vadivadi heheni bona edia tisa taudia idia siaia lao siaia mai dainai, idia lalo-tamona noho.

Lagani 375 ia lao 425 C.E. bamona lalonai, Iuda taudia edia noho Palestine dekenai be ia auka. Sibona idia gwauraia Keristani taudia edia siahu ia bada ia lao, bona Iuda taudia dekenai taravatu idia atoa bona idia dagedage henia, bena lagani 425 C.E. bamona ai, Iuda Kaunsolo bona Nasi tauna (iduhu kwarana tauna) ena dagi idia haorea. Unai dainai Palestine Amoraim taudia ese rabi edia sikuli dekenai idia hepapahuahulaia gaudia edia hereva badadia be buka tamona lalonai idia haboua, unai hereva do idia haboioa garina. Unai buka, lagani 375 C.E. bamona murinai idia haboua haraga bukana, idia gwauraia Palestine Talmud.b

Palestine ena sikuli idia diho neganai, Babulonia Amoraim taudia edia diba be idia habadaia momokani. Abaye bona Raba ese lalohadailaia daladia aukadia bona namodia idia havaraia, bona gabeai taunimanima momo be edia karaia dalana idia tohotohoa Talmud hepapahuahulaia totona. Unai murinai, Ashi, Sura ena sikuli biagua tauna (lagani 371-​427 C.E.), ese edia hereva bona idia hepapahuahulaia gaudia edia hereva badadia ia haboua bona torea. Steinsaltz ia gwau, unai ia karaia badina “edia uduna amo idia gwauraia herevadia idia haboua namonamo lasi bona idia be momo herea dainai, ia gari do idia haboioa.”

Unai hereva momo herea momokani be tau tamona ese ia haboua bona torea diba lasi, reana uru ta ena nega lalonai do idia karaia diba lasi. Babulonia dekenai Amoraim taudia edia nega be lagani 400 C.E. murinai ia ore, to Babulonia Talmud torea gaukarana idia karaia noho ela bona lagani 500 C.E. murinai. Grup ta, idia gwauraia Saboraim, Aramia gado dekenai ena anina be “anina gwauraia hedinarai taudia,” eiava “mai edia lalohadai taudia,” ese idia karaia noho. Unai hereva haboua taudia be idia do hamomokania lasi herevadia tausen tausen momo bona lagani handred momo lalonai rabi taudia idia hepapahuahulaia herevadia idia haboua, bona Babulonia Talmud ena toana bona hereva dalana idia karaia, guna Iuda taudia idia torea herevadia amo ia idau momokani.

Talmud ese Dahaka Ia Havaraia?

Talmud rabi taudia idia ura idia hamomokania toho Mishnah bona Heberu Revarevadia edia badina be tamona. Dahaka dainai? Jacob Neusner ia gwau: “Idia gwau idia ura taunimanima be Mishnah idia abia dae. To edia ura gauna momokanina be, diba momo taudia edia siahu idia abia dae.” Unai siahu idia hamomokania totona, Mishnah ena sentens ta ta, nega haida ena hereva ta ta iboudiai idia tahua, hepapahuahulaia, gwauraia hedinaraia bona dala ta ai edia anina idia hatamonaia. Neusner ia gwau unai dala amo rabi taudia be “Mishnah ena hereva ena anina idia haidaua.” Ena be idia ura unai buka idia hamomokania bena taunimanima ese do idia abia dae, to Mishnah idia hepapahuahulaia loulou. Unai idia karaia dainai, buka idia karaia loulou bona ena anina idia haidaua loulou.

Buka matamata​—⁠Talmud​—⁠be rabi taudia edia ura ia hagugurua. Idia ese ena anina herevalaia daladia dekenai taravatu idia atoa, unai dainai taunimanima idia hadibaia rabi taudia edia laloa dalana hegeregerena do idia laloa. Rabi taudia idia laloa edia stadi dalana bona ena anina idia tahua dalana be Dirava ena lalona ia hahedinaraia. Talmud stadilaia karana be tomadiho karana ta ai ia lao​—⁠bona idia laloa lalona idia gaukaralaia be Dirava tohotohoa karana. Uru momo herea ese Talmud do idia stadilaia unai dala tamona amo. Unai amo dahaka ia vara? Histori torea tauna Cecil Roth ia gwau: “Talmud . . . dainai [Iuda taudia] be taunimanima ma haida amo idia idau, bona idia ura lasi edia bese ena dala idia haidaua to edia bese lalonai idia tamona. Ena hereva be edia laloa dalana ia hagoadaia, bona idia dekenai . . . diba haraga goadana ia henia. . . . Lagani 500 bona 1500 C.E. padadiai dagedage ia davaria Iuda tauna be Talmud ia duahia neganai, unai dagedage amo ia heau mauri bamona . . . Unai buka be ena noho gabuna ai ia lao bamona, iena tano ia haboioa neganai, unai buka ia abia lao diba.”

Rabi taudia edia laloa dalana be ma haida dekenai ia hadibaia dainai, ia hahedinaraia Talmud bukana be mai ena siahu. To henanadai ta taunimanima ibounai totona​—⁠Iuda taudia bona Iuda Lasi taudia totona​—⁠be inai, Talmud ese Dirava ena lalona ia hahedinaraia momokani, a?​—⁠1 Korinto 2:​11-​16.

[Footnotes]

a Bema Mishnah ia vara dalana bona ia lalonai idia noho herevadia ma haida oi ura diba, namona be Gima Kohorona, November 15, 1997, ena hereva “Mishnah Bona Dirava Ena Taravatu Mose Dekenai” oi itaia.

b Palestine Talmud be nega momo idia gwauraia Ierusalema Talmud. To unai ladana be maoro lasi, badina Amoraim taudia edia nega ena kahana badana lalonai, Iuda taudia idia taravatua, Ierusalema idia vareai diba lasi.

[Box on page 31]

Talmud Ruaosi​—⁠Edia Idau be Dahaka?

Unai heberu gado herevana “Talmud” ena anina be “stadi” eiava “dibaia.” Palestine bona Babulonia dekenai idia noho Amoraim taudia idia tahua gauna be Mishnah ena kahana ta ta ibounai do idia stadilaia. Talmud ruaosi (Palestine bona Babulonia edia) ese unai idia karaia, to idia ruaosi edia idau be dahaka? Jacob Neusner ia gwau: “Talmud ginigunana ese idia noho herevadia edia kahana ibounai ia tahua namonamo, bona iharuana be hereva edia anina idia maoro eiava lasi ia tahua. Talmud ginigunana be do ia tahua be namo gaudia sibona ia tahua, to iharuana ese unai hetoana ia hanaia momokani.”

Babulonia Talmud idia torea neganai, ena hereva idia tahua goadagoada bona idia sekea namonamo, unai dainai ena rau be momo to ena hereva idia dobu bona gau ta ena kahana ta ta ibounai ia tahua goadagoada danu. Inai hereva “Talmud” idia gwauraia neganai, nega momo taunimanima be Babulonia Talmud idia herevalaia. Unai Talmud be lagani handred momo lalodiai idia stadilaia bona herevalaia momo. Neusner ia laloa Palestine Talmud be “idia torea namonamo bukana,” to Babulonia Talmud be “aonega bada herea taudia idia torea bukana.”

    Hiri Motu Pablikeisen (1987-2025)
    Log aut
    Login
    • Hiri Motu
    • Ta dekenai siaia
    • Preferens
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Gaukaralaia Taravatudia
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Login
    Ta dekenai siaia