Iehova be Gwauhamata Taravatudia Ia Karaia Diravana
“Nega be ia mai noho, lau ese Israela bona Iuda danu gwauhamata taravatu matamatana do lau karaia.”—IEREMIA 31:31.
1, 2. (a) Lagani 33 C.E., Nisan 14 hanuaboina ai, Iesu ese edena hebou ta ia hamatamaia? (b) Iesu ese ena mase bona edena gwauhamata taravatuna ia gwauraia hebou?
LAGANI 33 C.E., Nisan 14 hanuaboina ai, Iesu be ena aposetolo taudia 12 ida Pasova idia karaia. Ia diba unai be edia aniani hebou negana ginigabena bona kahirakahira ena inai taudia ese ia do idia alaia. Iesu be unai nega ia gaukaralaia mai anina bada gaudia momo ia herevalaia ena hahediba bona tura korikori taudia dekenai.—Ioane 13:1–17:26.
2 Unai neganai, Iuda Iskariote ia siaia lao murinai, Iesu ese Keristani taudia dekenai hahegani ia henia, lagani ta ta ibounai do idia karaia hebouna tamona—iena mase ena Memorial—ia haginia. Unai sivarai ia gwau: “Idia aniani lalonai, Iesu ese paraoa ia abia, ia hanamoa, ia makohia, ena diba tahua taudia dekenai ia henia, ia gwau, ‘Umui abia, umui ania, lauegu tauanina be inai.’ Ma kapusi ta ia abia, ia hanamoa, ia henia idia dekenai, ia gwau, ‘Umui ibounai umui inua. Inai be lauegu rarana, maino karaia [“gwauhamata taravatuna,” NW] ena rara, taunimanima momo totona do ia bubua, dika gwauatao totona.’ ” (Mataio 26:26-28) Iesu murinai idia raka taudia be auka lasi, hemataurai dalana ai ena mase do idia laloatao. Bona Iesu be ena mase bona gwauhamata taravatu ta ia gwauraia hebou. Luka ese ena sivarai dekenai ia gwauraia “gwauhamata matamatana.”—Luka 22:20.
3. Gwauhamata matamatana ita kikilaia neganai, dahaka henanadai idia noho?
3 Gwauhamata matamatana be dahaka? Bema gwauhamata matamatana ia noho, ena anina be gwauhamata gunana ta ia noho danu, a? Gwauhamata taravatudia ma haida be mai anina bada unai gwauhamata matamatana dekenai, a? Unai be mai anina bada henanadai, badina be Iesu ia gwau unai gwauhamata taravatuna ena rara do ia bubua “dika gwauatao totona.” Ita ibounai be unai bamona gwauatao karana ita abia be gau badana.—Roma 3:23.
Aberahamo ida Ia Karaia Gwauhamata Taravatuna
4. Dahaka idaunegai gwauhamatana ese ita ia durua gwauhamata matamatana ita lalo-pararalaia totona?
4 Unai gwauhamata matamatana ita lalo-pararalaia totona, namona be lagani 2,000 idia do noho ela bona Iesu ena haroro gaukara be tanobada dekenai do ia hamatamaia negana ai ita lao. Tera bona ena ruma bese taudia—Aberamo (gabeai, Aberahamo) bona Aberamo ena adavana, Sarai (gabeai, Sara)—be Kaldea taudia edia gabu namona Uru idia rakatania bona idia raka lao Harana dekenai, Mesopotamia ena not kahana ai. Unuseniai idia noho ela bona Tera ia mase. Bena Iehova ena hahegani dainai, Aberahamo, mauri lagani 75 tauna unai, ese Euperate Sinavaina ia hanaia bona ia lao sautwest, Kanana tanona ai, bona unuseniai loaloa momo bona palai rumadia dekenai ia noho maurina ia abia. (Genese 11:31–12:1, 4, 5; Kara 7:2-5) Unai be lagani 1943 B.C.E. ai. Aberahamo be Harana dekenai ia do noho neganai, Iehova ia gwau ia dekenai: “Lau be oi dekenai tubuna momo do lau henia, dohore idia be bese bada herea. Oi do lau hanamoa, bona oiemu ladana do lau habadaia, vadaeni taunimanima ese namo bada do idia davaria oi dekena amo. Oi idia hanamoa taudia be lauegu hanamoa do idia davaria, to oi idia hadikaia taudia be dohore lau hadikaia. Tanobada ena bese ibounai, be oi dainai namo bada do idia davaria.” Gabeai, Aberahamo be Kanana tanona dekenai ia hanaia lao murinai, Iehova ma ia gwau: “Inai tano be oiemu tubuna [“garana,” NW] dekenai do lau henia.”—Genese 12:2, 3, 7.
5 Aberahamo ia abia gwauhamata be mai anina bada Iehova ena gwauhamata ma ta dekenai. Momokani, ia dainai taunimanima edia sivarai dekenai Aberahamo be tau badana, ia be peroveta ginigunana ena hagugurua matamaia tauna. Adamu bona Heva be Eden ena uma gabuna dekenai kara dika idia karaia murinai, Iehova ese idia ruaosi ia hahemaoro henia, bona nega tamona ai, Satani, Heva ia koia tauna dekenai, ia gwau: “Bona lau ese badu oi bona hahine ihuanai do lau atoa bona oiemu garana bona iena garana ihuanai. Ia ese emu kwarana do ia haberoa bona oi ese iena aena geduna do oi haberoa.” (Genese 3:15, NW) Iehova ese Aberahamo ida ia karaia gwauhamata taravatuna ia hahedinaraia Satani ena gaukara do ia haorea Garana be unai iduhu kwarana tauna ena bese amo do ia mai.
6. (a) Iehova ena gwauhamata Aberahamo dekenai be daika amo do ia hagugurua? (b) Aberahamo gwauhamatana be dahaka?
6 Badina Iehova ena gwauhamata dekenai garana ia herevalaia, namona be Aberahamo be natuna mero ia abia bona ia amo unai Garana do ia vara. To ia bona Sara idia buruka vadaeni bona idia be mai edia natudia lasi. Vadaeni, Iehova ese idia ia hanamoa, hoa karana amo edia tauanina ia hagoadaia, bona Sara be Aberahamo ena natuna mero, Isako, ia havaraia, unai dainai garana gwauhamatana ena anina ia guguru noho. (Genese 17:15-17; 21:1-7) Lagani momo murinai, Iehova ese Aberahamo ena abidadama ia tohoa—ia tohoa gauna badana be ia lalokau henia natuna merona Isako be do ia bouboulaia eiava. Unai neganai, Iehova ese ena gwauhamata Aberahamo dekenai ia gwauraia lou, ia gwau: “Lau gwauhamata inai, tubudia momo oi dekenai do lau henia, edia momo be guba dekenai noho hisiu, bona kone dekenai noho miri bamona. Oiemu tubuna taudia ese idia dekenai idia tuari taudia edia hanua ibounai do idia abia. Tanobada besedia ibounai ese lau dekenai do idia noinoi, idia do lau hanamoa, oiemu tubuna lau hanamodia vadaeni hegeregerena. Inai bamona do idia noinoi, badina be oi ese lauegu oda oi kamonai henia dainai.” (Genese 22:15-18) Taunimanima ese unai gwauhamata idia gwauraia Aberahamo gwauhamatana, bona gabeai ia vara gwauhamata matamatana ese nega momo unai gwauhamata ia herevalaia.
7. Edena dala ai Aberahamo ena garana idia momo idia lao, bona dahaka dainai Aigupito dekenai idia noho?
7 Gabeai, Isako ese hekapa memero, Esau bona Iakobo, ia abia. Iehova ese Iakobo ia abia hidi, Gwauhamata Garana be ena bese amo do ia vara. (Genese 28:10-15; Roma 9:10-13) Iakobo be mai ena natudia memero 12. Ia hedinarai goevagoeva, hari be Aberahamo ena garana do idia momo idia lao matamaia negana. Iakobo ena natudia memero be lo taudia bona idia momo be mai edia ruma bese neganai, hitolo bada herea dainai Aigupito dekenai idia lao. Unuseniai, Dirava ena hakaua dainai, Iakobo ena natuna merona Iosepa ese edia dala ia lailaia. (Genese 45:5-13; 46:26, 27) Lagani haida murinai, Kanana dekenai ia vara hitolo bada negana ia ore. To Iakobo ena ruma bese taudia be Aigupito dekenai idia do noho—matamanai, idia be vadivadi taudia, to gabeai idia be hesiai taudia. Lagani 1513 B.C.E. ai, Aberahamo be Euperate Sinavai ia hanaia bona lagani 430 idia ore vadaeni neganai, Mose ese Iakobo ena bese taudia be Aigupito amo ia hakaua oho bona ia ruhaia. (Esodo 1:8-14; 12:40, 41; Galatia 3:16, 17) Unai neganai Iehova ese ena gwauhamata taravatuna Aberahamo ida be dala badana ai do ia laloa matamaia.—Esodo 2:24; 6:2-5.
“Gwauhamata Gunana”
8. Sinai dekenai, Iehova ese dahaka ia karaia Iakobo ena natudia ida, bona unai ena anina Aberahamo ia abia gwauhamata taravatuna dekenai be dahaka?
8 Iakobo bona ena natudia memero be Aigupito dekenai idia lao neganai, idia be ruma bese badana ta, to edia bese taudia be Aigupito idia rakatania neganai, idia be iduhu idauidau badadia vadaeni. (Esodo 1:5-7; 12:37, 38) Iehova ese Kanana dekenai idia ia do abia lao lasi neganai, idia ia hakaua lao saut kahana ai, Arabia dekenai ia noho Horeb Ororona (eiava, Sinai) vairanai. Unuseniai gwauhamata taravatuna ia karaia idia ida. Unai be gabeai idia gwauraia “gwauhamata gunana,” badina “gwauhamata matamatana” ida idia hahegeregerea. (2 Korinto 3:14, NW) Unai gwauhamata gunana amo, Iehova ese Aberahamo ida ia karaia gwauhamata taravatuna be laulau dalanai ia hagugurua.
9 Iehova ese Israela besena dekenai unai gwauhamata ena taravatu ia gwauraia hedinarai, ia gwau: “Bema lauegu hereva do umui kamonai henia, bona lauegu taravatu do umui badinaia neganai, umui be lauegu bese korikori do umui lao. Tanobada besedia ibounai be lauegu, to bese ibounai edia huanai umui be lauegu abia hidi besena. Lauegu helaga taudia [“edia basileia,” NW] do lau halaoa umui, bese helagana do umui lao.” (Esodo 19:5, 6) Iehova ena gwauhamata be Aberahamo ena garana be (1) bese badana ta ai do idia lao, (2) edia inai henia taudia do idia halusia, (3) Kanana ena tano do idia abia edia ahuna, bona (4) tanobada besedia hanamoa dalana ai do idia lao. Hari ia hahedinaraia Israela, ia abia hidi taudia, iena ‘helaga taudia edia basileia do ia halaoa, bona bese helagana do idia lao’ taudia unai, ese unai hahenamo do idia abia, bema ena hahegani idia badinaia. Israela taudia idia gwau unai gwauhamata taravatuna idia abia dae, a? Iboudiai be mai lalo-tamona ida idia gwau: “Ai be Lohiabada ena hereva ibounai do ai karaia.”—Esodo 19:8.
10. Edena dala ai Iehova ese bese tamona lalonai Israela taudia ia haboua, bona ia ura dahaka do idia karaia?
10 Unai dainai, Iehova ese bese tamona lalonai Israela taudia ia haboua. Ia ese tomadiho taravatudia bona mauri taravatudia ia henia idia dekenai. Ia ese palai dubu (gabeai, Ierusalema dekenai dubu helagana ta) ia henia bona hahelaga taudia oreana ia henia, palai dubu ena hesiai gaukara helagana idia karaia totona. Unai gwauhamata taravatuna idia abia dae ena anina be Iehova ena hahegani do idia kamonai henia, bona ia sibona do idia tomadiho henia. Unai gwauhamata taravatuna lalonai Taravatu 10 be mai anina bada taravatudia, bona edia taravatu ginigunana be inai: “Lau inai Lohiabada, umui emui Dirava, Aigupito taudia edia tano bona edia hesiai gaukara dekena amo umui lau hakaua vadaeni. Idau dirava ta do umui abia lasi lauegu vairana dekenai.”—Esodo 20:2, 3.
Taravatu Gwauhamatana amo Idia Vara Hahenamo
11, 12. Edena dala idauidau ai gwauhamata gunana ena hereva be Israela dekenai idia guguru?
11 Taravatu ena gwauhamata be Israela dekenai idia guguru, a? Israela be “bese helagana” ai ia lao, a? Israela taudia be Adamu amo idia mai dainai, idia be kara dika taudia. (Roma 5:12) To, Taravatu henunai, boubou idia henia edia kara dika koua totona. Iehova ese Kara Dika ena Davana Karaia Dinana ai idia bouboulaia gaudia ia herevalaia neganai, ia gwau: “Unai dina dekenai be hahelagaia tauna ta ese idia edia kara dika ibounai edia davana do ia karaia, Lohiabada ena vairanai do idia goeva totona.” (Levitiko 16:30) Unai dainai, Iehova idia kamonai henia neganai, Israela be bese helagana, Iehova ena hesiai gaukara totona idia goeva. To Taravatu idia badinaia bona hanaihanai boubou idia karaia sibona dainai do idia goeva noho.
12 Israela be ‘hahelaga taudia edia basileia’ ai ia lao, a? Unai gwauhamata ia abia negana amo, ia be basileia ta, bona Iehova be ena guba Pavapavana. (Isaia 33:22) Danu, Taravatu gwauhamatana ese dala ia karaia taunimanima amo king ta do idia abia diba, unai dainai gabeai Ierusalema dekenai idia lohia king taudia be Iehova ena lohia dalana idia laulaulaia. (Deuteronomi 17:14-18) To Israela be hahelaga taudia edia basileiana ta, a? Ia be mai ena hahelaga taudia oreana bona palai dubu dekenai idia be hesiai gaukara helagana idia karaia. Edia palai dubuna (gabeai, dubu helagana) be tomadiho goevana gunalaia gabuna Israela taudia totona bona Israela lasi taudia totona danu. Bona Israela besena be Dirava ia gaukaralaia dalana tamona, taunimanima dekenai hereva momokani ia hahedinaraia totona. (2 Sivarai 6:32, 33; Roma 3:1, 2) Abidadama Israela taudia ibounai, Levi hahelaga taudia sibodia lasi, be Iehova ena “hereva hamomokania taudia.” Israela be Iehova ena “hesiai gaukara” idia karaia besena, iena “ladana do idia hanamoa” totona ia havaraia. (Isaia 43:10, 21) Idia manau idau hanua taudia momo be Iehova ena siahu, ena taunimanima totona ia gaukaralaia siahuna, idia itaia dainai ena tomadiho goevana idia ura henia. Idia be Iuda tomadiho idia abia dae taudia ai idia lao. (Iosua 2:9-13) To iduhu tamona taudia sibona be horoa hahelaga taudia edia gaukara idia karaia.
Iuda Tomadiho Idia Abia Dae Taudia Israela Dekenai
13, 14. (a) Dahaka dainai ita gwau diba Iuda tomadiho idia abia dae taudia be Taravatu gwauhamatana lalonai lasi? (b) Edena dala ai Iuda tomadiho idia abia dae taudia be Taravatu gwauhamatana henunai idia noho?
13 Unai Iuda tomadiho idia abia dae taudia edia noho Israela dekenai be edena bamona? Iehova be ena gwauhamata taravatuna ia karaia neganai, ia be Israela taudia sibodia ida ia karaia; unai “orea idauidau taudia momo herea” idia noho, to gwauhamata taravatuna lalonai idia vareai lasi. (Esodo 12:38; 19:3, 7, 8) Israela taudia edia vara guna natudia edia mauri davana karaia totona edia namba idia duahia neganai, Iuda tomadiho idia abia dae taudia edia vara guna natudia idia duahia lasi. (Numera 3:44-51) Lagani momo murinai, Kanana tanona be Israela iduhu ta ta dekenai idia haria neganai, Israela lasi abidadama taudia be kahana ta idia abia lasi. (Genese 12:7; Iosua 13:1-14) Dahaka dainai? Badina be Dirava ese unai Taravatu gwauhamatana be Iuda tomadiho idia abia dae taudia ida ia karaia lasi. To Iuda tomadiho idia abia dae tatau be kopina utua karana idia badinaia unai Taravatu hegeregerena. Iena hahegani idia badinaia, bona ia amo namo idia davaria. Iuda tomadiho idia abia dae taudia bona Israela taudia be Taravatu gwauhamatana henunai idia noho.—Esodo 12:48, 49; Numera 15:14-16; Roma 3:19.
14 Hegeregere, bema Iuda tomadiho ia abia dae tauna be aksiden amo ta ia hamasea, Israela tauna hegeregerena, ia be heau mauri hanua ta dekenai ia lao diba. (Numera 35:15, 22-25; Iosua 20:9) Kara Dika ena Davana Karaia Dinana ai, boubou idia henia “Israela taudia [“edia kongregesen,” NW] ibounai” totona. Iuda tomadiho idia abia dae taudia be unai kongregesen lalonai dainai, unai karadia lalonai idia vareai, bona unai boubou be idia totona danu. (Levitiko 16:7-10, 15, 17, 29; Deuteronomi 23:7, 8) Unai Iuda tomadiho idia abia dae taudia bona Israela taudia be Taravatu henunai idia laloa hebou dainai, Pentekoste 33 C.E. ai, “Basileia ena ki” ginigunana be Iuda taudia totona idia gaukaralaia neganai, Iuda tomadiho idia abia dae taudia ia hanamoa danu. Unai dainai, “Nikolao, ia be Antioka tauna,” be Keristani tauna ai ia lao bona ia be Ierusalema kongregesen durua totona idia abia hidi “tatau 7 . . . ladana namo taudia” huanai ia noho.—Mataio 16:19; Kara 2:5-10; 6:3-6; 8:26-39.
Iehova be Aberahamo Ena Garana Ia Hanamoa
15, 16. Edena dala ai Iehova ese Aberahamo ida ia karaia gwauhamata taravatuna be Taravatu gwauhamatana henunai ia guguru?
15 Aberahamo ena tubudia be Taravatu henunai, bese tamona ai idia noho neganai, Iehova ese idia ia hanamoa, edia iduhu kwarana tauna dekenai ia henia gwauhamata hegeregerena. Lagani 1473 B.C.E. ai, Mose ena gabu ia abia tauna, Iosua, ese Israela besena ia hakaua lao Kanana tanona ai. Gabeai unai tanona idia haria iduhu ta ta dekenai, bona unai kara ese Iehova ena gwauhamata, Aberahamo ena garana ese unai tano do idia abia gwauhamatana, ia hagugurua. Israela besena be Iehova idia abidadama henia neganai, Iehova ese ena gwauhamata, edia inai taudia do idia halusia gwauhamatana, ia hagugurua. Unai be momokani King Davida ena lohia negana ai. Davida ena natuna Solomona ena nega ai, Aberahamo gwauhamatana ena kahana ihatoina ia guguru. “Iuda taudia bona Israela taudia be momo herea, kone ena miri bamona, idia aniani, idia inuinu, bona idia moale noho.”—1 King Taudia 4:20.
16 To, edena dala ai bese ibounai be Israela, Aberahamo ena garana, amo hahenamo do idia abia? Ai hereva vadaeni hegeregerena, Israela be Iehova ia abia hidi besena, tanobada besedia dekenai idia be iena hereva gwauraia oreana. Israela besena be kahirakahira Kanana tanona ai do idia vareai neganai, Mose ia gwau: “Bese idauidau e, Lohiabada ena bese [danu] do umui [moale hebou].” (Deuteronomi 32:43) Idau bese taudia momo idia kamonai. “Orea idauidau taudia momo herea” be Israela idia bamoa, Aigupito idia rakatania neganai, Iehova ena siahu idia itaia vadaeni tano gagaena dekenai, bona Mose ena boiboi, idia moale totona, idia kamonaia vadaeni. (Esodo 12:37, 38) Gabeai, Moaba hahinena Ruta be Israela tauna Boasi ia adavaia bona Mesia ena tubuna hahinena ta ai ia lao. (Ruta 4:13-22) Keni tauna Iehonadaba bona ena tubudia bona Etiopia tauna Ebede Meleke ese hakaua herevadia maorodia idia badinaia, ena be Israela korikori taudia be abidadama lasi karana idia hahedinaraia. (2 King Taudia 10:15-17; Ieremia 35:1-19; 38:7-13) Parasa Basileiana henunai, idau bese taudia momo herea be Iuda tomadiho idia badinaia matamaia bona Israela besena ida idia ese Israela ena inai taudia idia tuari henia.—Eseta 8:17.
Gwauhamata Matamatana ta Idia Abia be Namo
17. (a) Badina be dahaka Iehova ese Israela ena not basileiana bona saut basileiana ia dadaraia? (b) Dahaka kara dainai Dirava ese Iuda taudia ia dadaraia vaitani?
17 Dirava ena gwauhamata ibounai ia guguru totona, Dirava ena bese ese ia idia kamonai henia noho be gau badana. To unai idia karaia lasi. Momokani, Israela taudia haida edia abidadama be bada herea. (Heberu 11:32–12:1) To, nega momo, unai bese be dirava koikoidia idia tahua, kohu idia ura idia abia dainai. (Ieremia 34:8-16; 44:15-18) Idia haida be Taravatu ena anina idia mogea eiava idia laloa lasi. (Nehemia 5:1-5; Isaia 59:2-8; Malaki 1:12-14) Solomona ia mase murinai, Israela besena ia parara kahana rua dekenai, not basileiana bona saut basileiana. Not basileiana ia gwau-edeede momokani neganai, Iehova ia gwau: “Egu hadibaia hereva umui negea vadaeni. Unai dainai lau ese umui do lau negea, bona emui natuna memero dekenai hahelagaia dagina do lau henia lasi.” (Hosea 4:6) Saut basileiana ia panisi henia auka badina gwauhamata taravatuna idia negea. (Ieremia 5:29-31) Iuda taudia idia abia dae lasi Iesu be Mesia neganai, Iehova ese idia ia dadaraia. (Kara 3:13-15; Roma 9:31–10:4) Vadaeni, Iehova be Aberahamo gwauhamatana ia hagugurua momokani totona, dala matamata ia haginia.—Roma 3:20.
18, 19. Aberahamo gwauhamatana ia hagugurua momokani totona, Iehova ese dahaka dala matamatana ia haginia?
18 Unai dala matamatana be gwauhamata matamatana. Iehova ese unai ia perovetalaia neganai, ia gwau: “ ‘Nega be ia mai noho, lau ese Israela bona Iuda danu gwauhamata taravatu matamatana do lau karaia.’ . . . ‘Gwauhamata taravatu matamatana, Israela taudia danu do lau karaia gauna be inai bamona: Lau ese lauegu taravatu edia lalodia dekenai do lau atoa, bona edia kudouna dekenai do lau torea. Lau be edia Dirava do lau lao, bona idia be lauegu bese do idia lao.’ ”—Ieremia 31:31-33.
19 Nisan 14, 33 C.E. ai, Iesu ese unai gwauhamata taravatuna matamatana ia gwauraia. Unai neganai, ia hahedinaraia ia gwauraia gwauhamata taravatuna iena hahediba taudia bona Iehova padanai be do ia matamaia, bona edia huanai Iesu be maino havaraia tauna ai ia gini. (1 Korinto 11:25; 1 Timoteo 2:5; Heberu 12:24, NW) Unai gwauhamata matamatana amo, Iehova ena gwauhamata Aberahamo dekenai be do ia noho daudau dalana hereadaena ai do ia guguru. Hereva gabena lalonai unai do ita itaia.
Oi Gwauraia Hedinarai Diba, A?
◻ Aberahamo gwauhamatana lalonai, Iehova ia gwau dahaka do ia karaia?
◻ Edena dala ai Iehova be Israela besena korikorina dekenai Aberahamo gwauhamatana ia hagugurua?
◻ Iuda tomadiho idia abia dae taudia be dahaka namo idia abia taravatu gunana amo?
◻ Dahaka dainai gwauhamata matamatana ita abia be namo?
5. Iehova ena gwauhamata Aberahamo dekenai be mai anina bada edena peroveta herevana badana dekenai?
9. (a) Iehova ia gwau edena gaudia hani do ia karaia unai Aberahamo gwauhamatana amo? (b) Iehova ena gwauhamata taravatuna Israela taudia ida dainai, dahaka do ia vara danu, to unai ia vara totona dahaka idia karaia be namo?
[Picture on page 9]
Iehova ese Taravatu gwauhamatana amo, laulau dalanai Aberahamo gwauhamatana ena anina ia vara