Buka ta, Taunimanima Iboudiai Totona
“Dirava ese taunimanima edia toana ia laloa lasi. To bese ibounai lalonai, Dirava dekenai idia gari, bona kara maoromaoro idia karaia taudia, be Dirava ese do ia abia dae.”—KARA 10:34, 35.
1. Taihu ta ese profesa ta ia nanadaia Baibel be edena bamona ia laloa neganai, dahaka ia gwau, bona ena lalona ia hadaia dahaka do ia karaia?
SUNDAY adorahi ta ai, profesa tauna be ena ruma ai ia noho, ia laloa lasi vadivadi taudia do idia mai. To iseda Keristani taihu ta ese ia vadivadi henia neganai, ia kamonai. Taihu ese hodahoda, ranu, bona tano hamiroa karadia bona tanobada ena vaira negana—profesa ena lalona idia veria herevadia—ia herevalaia. To, taihu ese edia herevahereva lalonai Baibel ia gwauraia neganai, toana be profesa ese unai hereva ia abia dae lasi. Unai dainai taihu ese ia henanadai Baibel be edena bamona ia laloa.
Ia haere: “Baibel be aonega taudia haida ese idia torea buka namona, to namona be do ita laloa bada lasi.”
Taihu ese ia nanadaia: “Nega ta Baibel oi duahia, a?”
Profesa ia hoa, bona ia gwau ia do duahia lasi.
Bena taihu ese ia nanadaia: “Oi duahia lasi bukana dekenai lalohadai goadana be edena bamona oi gwauraia diba?”
Iseda taihu ena henanadai be namo herea. Unai profesa ese ena lalona ia hadaia Baibel do ia tahua bena ena lalohadai do ia abia hidi.
2, 3. Dahaka dainai taunimanima momo ese Baibel idia duahia lasi, bona dahaka dainai do ita hekwarahi?
2 Unai profesa sibona lasi, to ma taunimanima momo danu, ena be nega ta Baibel idia duahia lasi, to lalohadai goadadia idia abia. Reana idia be mai edia Baibel ta. Reana idia gwau ia be taunimanima idia torea bukana eiava histori bukana namona. To idia momo ese Baibel idia duahia lasi. Haida idia gwau, ‘Lau be mai egu nega lasi Baibel duahia totona.’ Ma haida idia henanadai, ‘Edena bamona idaunegai bukana ta be reana mai anina lauegu mauri dekenai?’ Unai bamona lalohadai dainai ita hekwarahi momokani. Iehova ena Witness taudia idia abia dae vaitani “Buka Helaga ena hereva ibounai be Dirava ena Lauma ese ia havaraia. Bona inai hereva be mai ena siahu, Dirava ena hereva momokani ita dekenai do ia hadibaia.” (2 Timoteo 3:16, 17) To taunimanima edia lalona be edena bamona do ita veria bena do idia abia dae, herevana edia kopina ena kala, edia bese, eiava edia iduhu be dahaka, to Baibel idia tahua be namo?
3 Baibel ita tahua be namo ena badina haida mani ita herevalaia. Unai bamona hereva ese ita do ia durua iseda haroro gaukarana lalonai ita davaria taudia ida ita herevahereva namonamo totona, bena reana do idia abia dae Baibel ia herevalaia gaudia do idia laloa be namo. Ma danu, namona be inai hereva ese sibona eda abidadama do ia hagoadaia, vadaeni do ita abia dae momokani, Baibel be ia sibona ia gwauraia bamona—“Dirava ena Hereva.”—Heberu 4:12.
Tanobada Hegegemadai Idia Halasia Momo Bukana
4. Dahaka dainai ita gwau diba Baibel be tanobada hegegemadai idia halasia momo bukana?
4 Gau ginigunana be, Baibel ita laloa be namo badina taunimanima edia histori lalonai, Baibel be idia halasia bona idia hahanaia momo bukana. Lagani 500 mai kahana gunanai, printa masini amo idia printaia Baibel ginigunana be Johannes Gutenberg ese ia printaia. Unai nega amo ema bona hari, Baibel ibounai eiava ena kahana, bilioni hani bamona idia printaia vadaeni. Lagani 1996 ai, Baibel ibounai eiava ena kahana haida be gado 2,167 ai idia hahanaia vadaeni.a Tanobada taudia iboudiai amo 90 pesen ese Baibel ibounai eiava ena kahana be sibodia edia gado ai idia abia diba. Buka ma ta—tomadiho bukana eiava buka idauna ma ta—be unai bamona lasi!
5. Dahaka dainai ita laloa diba tanobada hegegemadai taunimanima ese Baibel idia abia?
5 Namba sibona ese idia hamomokania lasi Baibel be Dirava ena Hereva. To, ita laloa diba Dirava ena lauma amo ia havaraia toretorena ta be tanobada hegegemadai taunimanima idia abia diba. Oibe, Baibel ia gwau “Dirava ese taunimanima edia toana ia laloa lasi. To bese ibounai lalonai, Dirava dekenai idia gari, bona kara maoromaoro idia karaia taudia, be Dirava ese do ia abia dae.” (Kara 10:34, 35) Baibel be buka ibounai ia hereaia, badina tano, kopina, bona bese idauidau idia hapararaia gaudia ese Baibel idia koua diba lasi. Momokani, ia be buka ta, taunimanima iboudiai totona!
Idia Gimaia Ena Sivarai be Idau Momokani
6, 7. Dahaka dainai ita hoa lasi Baibel revarevadia ginigunadia ta ia noho lasi hari, bona unai dainai dahaka henanadai ia vara?
6 Baibel ita tahua be namo ena badina ma ta ia noho. Gau idauidau bona taunimanima ese Baibel idia hadikaia toho, to ia do noho. Hekwakwanai badadia idia vara to Baibel idia gimaia dalana ena sivarai be idau momokani idaunegai toretoredia bogaraginai.
7 Baibel torea taudia ese edia hereva be papyrus (Aigupito dekenai ia tubu siriho ladana papyrus amo idia karaia pepana) bona parchment (animal edia kopina amo idia karaia pepana) dekenai, ink amo idia torea.b (Iobu 8:11) To gau momo ese unai toretore gaudia idia hadikaia diba. Diba bada tauna Oscar Paret ia gwau: “Paripari, valavala, bona gaigaigaigai idauidau ese unai toretore gaudia ruaosi idia hadikaia haraga diba. Dina ta ta ita itaia edena bamona pepa, boromakau edia kopina amo idia karaia pepa goadana danu, be ruma murimurinai eiava ia paripari sisina daiutuna lalonai ia dika ia lao haraga.” Unai dainai ita hoa lasi, Baibel revarevadia ginigunadia ta ia noho lasi hari; reana idaunegai idia dika vadaeni. To, bema toretore ginigunadia idia dika vadaeni, Baibel be edena bamona ia do noho?
8. Lagani handred momo lalodiai, dahaka idia karaia Baibel toretoredia idia gimaia totona?
8 Revareva ginigunadia idia torea bena nega daudau lasi murinai, imana amo idia torea hanai kopi haida idia karaia matamaia. Momokani, idaunegai Israela dekenai, Taravatu bona Buka Helaga ena kahana ma haida torea hanai gaukarana be haida edia gaukara korikorina ai ia lao. Hegeregere, hahelaga tauna Esera idia gwauraia “[Mose ena] Taravatu torea tauna.” (Nehemia 12:36; ma danu Salamo 45:1 itaia.) To idia torea hanai kopi danu be gabeai idia dika; bena imana amo idia torea hanai gaudia matamatadia be edia gabu idia abia. Lagani handred momo lalodiai unai bamona idia torea hanai loulou. Taunimanima idia goevadae lasi dainai, torea hanai taudia edia kerere ese Baibel ena hereva idia haidaua bada, a? Gau momo herea ese idia hahedinaraia idia haidaua lasi!
9. Masorete taudia edia haheitalai be edena bamona ia hahedinaraia Baibel torea hanai taudia be hereva idia torea namonamo bona maoromaoro?
9 Unai torea hanai taudia be edia gaukara idia diba namo herea sibona lasi, to idia torea hanai herevadia idia matauraia bada danu. Heberu gado ai, “torea hanai tauna” ena anina be gau edia momo ia duahia bona ia torea tauna hegeregerena. Unai torea hanai taudia ese revareva idia torea maoro daladia ita hahedinaraia totona, Masorete taudia, lagani 500 C.E. ela bona lagani 1000 C.E. lalonai Heberu Revarevadia idia torea hanai taudia, mani ita laloa. Diba bada tauna Thomas Hartwell Horne ia gwau, “[Heberu] alfabet ena leta ta ta be nega hida Heberu Revarevadia ibounai lalonai idia noho,” be idia duahia. Unai ena anina mani oi laloa! Leta ta do idia reaia garina, unai torea hanai taudia namodia ese idia torea hanai herevadia sibona lasi to edia leta edia momo idia duahia danu. Diba bada tauna ta ia duahia hegeregerena, Heberu Revarevadia edia leta ta ta iboudiai 815,140 idia sekea! Unai bamona idia hekwarahi dainai, edia revareva be maoromaoro.
10. Edena hamomokania gaudia ese idia hahedinaraia Heberu bona Greek revarevadia, hari idia noho Baibel be idia amo idia hahanaia revarevadia, be toretore taudia ginigunadia edia hereva hegeregeredia momokani?
10 Hamomokania gaudia ese idia hahedinaraia, Heberu bona Greek revarevadia, hari idia noho Baibel be idia amo idia hahanaia revarevadia, be toretore taudia ginigunadia edia hereva hegeregeredia momokani. Unai hamomokania gaudia be imana amo idia torea hanai Baibel revarevadia edia kopi tausen momo—Heberu Revarevadia ibounai eiava edia kahana haida 6,000 bamona bona Keristani Revarevadia Greek gado ai 5,000 bamona—hari iseda negai idia do noho gaudia. Toretore idia tahua namonamo taudia be hari idia do noho Baibel revarevadia idia hahegeregerea namonamo dainai, torea hanai taudia edia kerere idia davaria bona toretore ginigunadia edia hereva idia diba. William H. Green ese Heberu Revarevadia edia hereva ia gwauraia inai bamona: “Ta ese ia hakoikoia diba lasi idaunegai idia torea gaudia ma ta lasi be unai bamona idia torea hanai maoro.” Unai hegeregerena, Keristani Greek Revarevadia ita abidadama henia diba danu.
11. Petero Ginigunana 1:24, 25 hegeregerena, dahaka dainai hari inai negai Baibel ia do noho?
11 Bema imana amo idia torea hanai kopi ese toretore ginigunadia bona edia hereva namodia edia gabu idia abia lasi, Baibel be ia boio diba! Ia do noho ena badina be tamona—Iehova be ena Hereva ia Gimaia bona Naria Tauna. Petero Ginigunana 1:24, 25 ai, Baibel ia gwau bamona: “Taunimanima ibounai be rei bamona. Idia edia hairai be rei ena huahua bamona. Rei do ia kaukau, vadaeni iena huahua do ia moru diho. To Dirava ena hereva do ia noho ela bona hanaihanai.”
Taunimanima Edia Gado Idauidau ai Idia Hahanaia
12. Lagani handred momo lalodiai Baibel idia torea hanai loulou be hekwarahi bada, to dahaka hekwarahi ma ta ia noho?
12 Lagani handred momo lalodiai Baibel idia torea hanai loulou be hekwarahi bada gaukarana, to hekwarahi ma ta ia noho—idia noho gado idauidau dekenai hahanaia gaukarana unai. Baibel ese taunimanima edia kudouna ia hamarerea totona edia gado ai idia duahia be namo. To Baibel—mai ena karoa 1,100 bamona bona ena siri 31,000 bamona—hahanaia gaukarana be mai ena hekwarahi. To, lagani handred momo lalodiai, gado hahanaia taudia namodia ese unai gaukara idia karaia mai edia moale ida, bona nega momo idia hekwarahi bada herea.
13, 14. (a) Africa dekenai, lagani 1800 murinai, Baibel hahanaia tauna Robert Moffat be dahaka dainai ia hekwarahi? (b) Luka ena Evanelia be edia gado ai idia abia neganai, Tswana gado ai idia hereva taudia be edena bamona idia kara?
13 Hegeregere, Baibel be Africa ena gado idauidau ai idia hahanaia dalana mani oi laloa. Lagani 1800 ai, Africa ibounai lalonai, idia torea diba gado be 12 bamona sibona. Gado ma handred momo ai taunimanima idia hereva, to idia be mai edia torea dalana ta lasi. Baibel hahanaia tauna Robert Moffat be unai dainai ia hekwarahi. Lagani 1821 ai, ena mauri lagani be 25 neganai, Moffat be Africa ena saut kahana ai, Tswana gado ai idia hereva taudia bogaraginai ia gaukara matamaia. Edia gado, idia torea lasi gauna, ia dibaia totona taunimanima ia bamodia. Moffat ia haheauka bona, ena be duahiduahi hadibaia bukadia eiava diksenari be lasi, gabeai unai gado ia manadalaia, torea dalana ia havaraia, bona Tswana taudia haida dekenai unai toretore duahia dalana ia hadibaia. Lagani 1829 ai, Tswana taudia huanai lagani 8 ia gaukara murinai, Luka ena Evanelia hahanaia gaukarana ia haorea. Gabeai ia gwau: “Lau diba, haida be kilomita handred momo idia mai, Luka ena Evanelia ena kopi abidia totona. . . . Lau itadia Luka ena Evanelia ena kahana haida idia abia neganai, idia taitailaia, bona edia kemena ai idia rosidia, bona idia tanikiu mai edia taitai ida, ela bona momo lau hereva henidia, lau gwau, ‘Emui mata ranuna amo emui buka do umui hadikadia.’ ” Moffat ese Africa tauna ta ia herevalaia danu, unai tau ia itaia taunimanima haida ese Luka ena Evanelia bukana idia duahia bona idia ia nanadaia dahaka idia abia. Idia haere, “Dirava ena hereva.” Unai tau ia henanadai, “Ia hereva, a?” Idia gwau, “Oibe, ia be emai kudouna dekenai ia hereva.”
14 Moffat bamona gado hahanaia taudia namodia ese nega ginigunana Africa taudia momo dekenai dala ia kehoa idia toretore totona. To gado hahanaia taudia ese Africa taudia dekenai unai ia hereaia harihari gauna idia henia—Baibel, idia sibodia edia gado ai. Ma danu, Moffat ese Tswana taudia dekenai Dirava ena ladana ia hadibaia, bona ia hahanaia Baibel ibounai lalonai unai ladana ia gaukaralaia.c Unai dainai, Tswana taudia ese Baibel idia gwauraia “Iehova ena uduna.”—Salamo 83:18.
15. Dahaka dainai hari inai negai Baibel ia do mauri noho?
15 Gado hahanaia taudia ma haida tanobada ena kahana idauidau ai, be unai bamona hekwarahi idia davaria danu. Idia haida be Baibel idia hahanaia dainai idia hamasea. Mani inai oi laloa: Bema Baibel be idaunegai Heberu bona Greek gado sibodia dekenai ia noho, reana idaunegai ia “mase” vadaeni, badina guna unai gadodia be tanobada kahana momo dekenai idia diba lasi bona gabeai taunimanima momo herea ese idia lalodiaboio. To, Baibel be ia noho, badina tanobada hegegemadai taunimanima ia “hereva henidia” diba edia gado ai, ma buka ta be unai bamona lasi. Unai dainai, ena hereva be ‘[idia] abidadama henia taudia edia kudouna dekenai ia gaukara noho.’ (1 Tesalonika 2:13) The Jerusalem Bible ia gwau: “Ia umui abidadama henia taudia huanai ena siahu ia do mauri noho.”
Ita Abidadama Henia Diba
16, 17. (a) Baibel do ita abidadama henia totona, dahaka hamomokania gaudia idia noho be namo? (b) Baibel ia torea tauna Mose be mai momokani ida sivarai ia torea ena haheitalai ta oi gwauraia.
16 To reana haida idia henanadai, ‘Momokani Baibel ita abidadama henia diba, a? Ia herevalaia taudia bona gabudia be momokani guna idia noho, bona ia herevalaia gaudia be momokani idia vara, a?’ Baibel do ita abidadama henia totona, namona be gau haida ese idia hamomokania idia torea taudia ese idia torea namonamo mai momokani ida. Unai hegeregerena, Baibel ita tahua be namo ena badina ma ta be inai: Gau momo ese idia hahedinaraia ena hereva be maoro bona ita abidadama henia diba.
17 Mai momokani ida ia toretore tauna ese kwalimu negadia sibona lasi to kwalimu lasi negadia danu, goada gaudia sibona lasi to manoka gaudia danu do ia torea. Baibel torea taudia ese unai bamona torea maoromaoro karana idia hahedinaraia. Hegeregere, Mose ena hereva maoromaoro karana mani oi laloa. Ia gwauraia maoromaoro gaudia haida be inai: Sibona ena hereva be haraga lasi, unai dainai ia laloa ia hegeregere lasi Israela gunalaia tauna ai do ia lao (Esodo 4:10); kerere badana ia karaia, unai dainai Gwauhamata Tanona ai ia vareai diba lasi (Numera 20:9-12; 27:12-14); ena kakana Arona ia kerere, gwau-edeede Israela taudia ida ia gaukara hebou bona golo amo boromakau natuna ena kaivakuku idia karaia (Esodo 32:1-6); ena taihuna Miriama ia gwau-edeede bona davana mai hemaraina ia abia (Numera 12:1-3, 10); ena kakana Arona ena natuna rua Nadaba bona Abihu idia kara dika (Levitiko 10:1, 2); bona Dirava ena taunimanima idia maumau hanaihanai. (Esodo 14:11, 12; Numera 14:1-10) Unai bamona ia torea maoromaoro bona mai momokani ida ese ia hahedinaraia hereva momokani ia laloa bada, ani? Baibel torea taudia edia lalona idia hegeregere edia lalokau taudia, edia bese taudia, bona idia sibodia edia kerere idia gwauraia dainai, idia torea herevadia ita abidadama henia be mai badina namona, ani?
18. Dahaka ese ia hahedinaraia Baibel idia torea taudia edia toretore ita abidadama henia diba?
18 Baibel idia torea taudia edia hereva idia hamomokania heheni ese ia hahedinaraia danu edia toretore ita abidadama henia diba. Lagani 1,600 bamona lalonai, tatau 40 idia torea gaudia, gau maragidia danu, idia hamomokania heheni be hoa gauna. To, unai hamomokania heheni gaudia idia hatamonaia goevagoeva lasi dainai, ita diba hehuni dalanai unai idia palanilaia lasi. Lasi, to ita itaia gau maragidia idia hamomokania heheni dalana be idia ese idia tahua gauna lasi; nega momo ia hedinarai goevagoeva unai ia vara sibona.
19. Iesu idia dogoatao Evanelia sivaraidia ese edena bamona idia hahedinaraia edia hamomokania heheni dalana idia palanilaia lasi?
19 Unai ita hahedinaraia totona, Iesu idia dogoatao hanuaboina ai ia vara gauna ta mani oi laloa. Evanelia torea taudia hani iboudiai idia gwau hahediba tauna ta ese ena kaia ia veria bona hahelaga tauna badana ena hesiai tauna ia botaia, bena unai tau ena taiana ia utua oho. To, Luka sibona ia gwau, Iesu ese ‘unai tau ena taiana dekenai iena imana ia atoa bona ia hanamoa lou.’ (Luka 22:51) To Luka be “dogeta tauna” dainai, ita hoa lasi ia ese unai ia torea, ani? (Kolose 4:14) Ioane bukana ese ita ia hadibaia idia noho hahediba taudia ibounai amo, kaia ia veria tauna be Petero—unai ita hoalaia lasi badina ita diba nega momo Petero ia kara haraga mai siahu ida. (Ioane 18:10; ma danu Mataio 16:22, 23 bona Ioane 21:7, 8 itaia.) Ioane ese anina bada lasi gauna ma ta ia torea, ia gwau: “Unai hesiai tauna ena ladana be Malako.” Dahaka dainai Ioane sibona ese unai tauna ena ladana ia gwauraia? Ioane bukana sibona lalonai ia noho gau maragina ese haere ia henia—Ioane “be Hahelagaia Tauna Badana ese ia diba momo.” Hahelaga tauna badana ena ruma bese taudia be ia idia diba danu; hesiai taudia be ia idia diba, bona ia be idia ia diba danu.d (Ioane 18:10, 15, 16) Unai dainai, ita hoa lasi Ioane ese bero ia abia tauna ena ladana ia gwauraia, to Evanelia torea taudia ma haida, unai tauna idia diba lasi taudia, ese idia gwauraia lasi. Unai gau maragidia ibounai idia hamomokania heheni, to ia hedinarai goevagoeva unai idia palanilaia lasi. Baibel lalonai unai bamona haheitalai be momo.
20. Kudou-maoro taudia be Baibel dekenai dahaka idia diba be namo?
20 Vadaeni, Baibel ita abidadama henia diba, a? Oibe! Baibel torea taudia edia torea maoromaoro karana bona Baibel ena hereva idia hamomokania heheni ese idia hahedinaraia vaitani ia be hereva momokani. Namona be kudou-maoro taudia idia diba Baibel idia abidadama henia diba, badina ia be “kara momokani ena Dirava,” Iehova, ena lauma amo ia havaraia Herevana. (Salamo 31:5) Badina ma haida ese idia hahedinaraia Baibel be buka ta, taunimanima iboudiai totona, bona murina herevana ese unai do ia hahedinaraia.
[Footnotes]
a United Bible Societies oreana ese unai namba ia halasia.
b Paulo be nega iharuana Roma ena dibura dekenai ia noho neganai, Timoteo ia noia ena ‘buka danu do ia mailaidia, buka haida danu unuseni be boromakau edia kopina amo idia karaia, idia danu ia mailaia.’ (2 Timoteo 4:13) Reana Paulo ia noia Heberu Revarevadia edia kahana haida do ia mailaia, dibura dekenai do ia stadilaia totona. Reana inai hereva, ‘buka haida danu unuseni be boromakau edia kopina amo idia karaia,’ ese ia hahedinaraia ena buka haida be pepa gaudia bona haida be boromakau kopina dekenai idia torea gaudia.
c Lagani 1838 ai, Moffat ese Keristani Greek Revarevadia hahanaia gaukarana ia haorea. Gaukara turana ena heduru ida, Heberu Revarevadia hahanaia gaukarana be lagani 1857 ai ia haorea.
d Ioane ese hahelaga tauna badana bona ena ruma bese taudia ia diba be gabeai ena buka lalonai ia hedinarai danu. Hahelaga tauna badana ena hesiai tauna ma ta ese Petero ia samania ia gwau Petero danu be Iesu ena hahediba tauna ta, Ioane ia gwau unai hesiai tauna “be Petero ese iena taiana ia utua oho tauna ena varavara.”—Ioane 18:26.
Edena Bamona Do Oi Haere?
◻ Dahaka dainai ita laloa diba Baibel be tanobada hegegemadai idia halasia momo bukana?
◻ Dahaka ese ia hamomokania Baibel ena hereva be maoro?
◻ Baibel hahanaia taudia be dahaka dainai idia hekwarahi?
◻ Dahaka ese ia hahedinaraia Baibel ita abidadama henia diba?