Havaraia Tauna Ia Noho Oi Diba Dainai Emu Mauri be mai Anina Korikorina
‘Inai gaudia ese Iehova ena ladana idia abia isi be namo, badina ia oda dainai idia vara.’—SALAMO 148:5.
1, 2. (a) Edena henanadai ita laloa be namo? (b) Edena dala ai Isaia be Dirava ia havaraia gaudia ia henanadailaia?
“OI DIBA lasi, a?” Toana be unai henanadai be lalona ia veria henanadai sibona, bena ia dainai momo do idia gwau, ‘Dahaka lau diba lasi?’ To ia be henanadai badana. Bona ena haere do ita laloa bada, bema unai henanadai ia gwauraia karoa—Baibel buka Isaia ena karoa 40—ita laloa. Idaunegai Heberu tauna, Isaia, ese ia torea, unai dainai unai henanadai be idaunegai idia gwauraia gauna. To, hari danu ia be mai anina, ia be mai anina emu mauri ai anina korikorina oi davaria totona.
2 Unai henanadai Isaia 40:28 (NW ) dekenai be mai anina bada dainai, ita laloa namonamo be namo. Ia gwau: “Oi diba lasi eiava oi kamonai lasi, a? Iehova, tanobada ena kahana ibounai ia Havaraia Tauna, be Dirava ela bona hanaihanai.” Unai henanadai “Oi diba lasi, a?” ese tanobada ia Havaraia Tauna ia henanadailaia, bona unai karoa ena siri ma haida idia hahedinaraia ia ese tanobada sibona ia havaraia lasi. Siri 26 ai Isaia ese hisiu ia herevalaia, ia gwau: “[Oiemu] matana do [oi] negea, guba do [oi] itaia. Daika ese hisiu ia karaia? Dirava ese edia orea ta ta ia mailaia. Iena siahu be bada herea dainai, hisiu ta ia boio diba lasi.”
3. Herevana Havaraia Tauna oi diba namonamo vadaeni, to dahaka dainai emu diba oi habadaia be namo?
3 Oibe, unai henanadai “Oi diba lasi, a?” ese iseda iunives ia Havaraia Tauna ia henanadailaia. Reana oi ese oi abia dae Iehova Dirava be “tanobada ena kahana ibounai ia Havaraia Tauna.” Reana oi ese ena kara bona ena dala idauidau oi diba namonamo danu. To bema tau o hahine ta oi davaria bona Havaraia Tauna ia noho eiava lasi ia daradaralaia, bona Iena kara ia diba lasi momokani be edena bamona? Unai do oi hoalaia lasi, badina taunimanima milioni momo be Havaraia Tauna idia diba lasi eiava idia abidadama henia lasi.—Salamo 14:1; 53:1.
4. (a) Dahaka dainai hari inai negai Havaraia Tauna ita laloa be maoro? (b) Dahaka henanadai be saiens ese ia haerelaia diba lasi?
4 Sikuli idia haorea taudia momo be Dirava ia noho herevana idia abia dae haraga lasi bona idia laloa saiens ese iunives bona mauri edia matamana henanadaidia edia haere ia davaria vadaeni (eiava do ia davaria). Toretore taudia Hagene bona Lenay be edia buka ladana Aux Origines de la Vie (Mauri Ena Matamana) lalonai idia gwau: “Lagani 2000 ia kahirakahira neganai, mauri ena matamana idia do hepapahuahulaia. Unai hekwakwanai aukana ena haere ita davaria totona gau iboudiai ita tahua be namo, guba bada hereana amo ela bona gau maragimaragi momokani.” To, karoa ginigabena, “Henanadai Ia Do Noho,” ia gwau: “Ita ese inai henanadai, Edena dala ai mauri be tanobada dekenai ia vara? ena haere haida be saiens dalanai ita tahua vadaeni. To dahaka dainai mauri ia vara? Mauri be mai ena anina, a? Saiens ese unai henanadai ia haerelaia diba lasi. Ia ese gau idauidau be ‘edena dala ai’ idia vara ia tahua sibona. ‘Edena dala ai’ bona ‘dahaka dainai’ be henanadai idaudia momokani. . . . Inai henanadai ‘dahaka dainai,’ be filosofi, tomadiho, bona—gau badana be—ita ta ta ese do ita davaria be namo.”
Haere Bona Anina Davaria Dalana
5. Edena bamona taudia be Havaraia Tauna idia diba neganai, namo do idia davaria?
5 Oibe, ita ura ita lalo-parara dahaka dainai mauri ia noho—bona dahaka dainai ita noho. Danu, Havaraia Tauna ia noho herevana idia do abia dae lasi bona ena dala idauidau idia diba lasi momokani taudia ita laloa be namo. Eiava edia mauri dainai edia lalohadai Dirava dekenai be Baibel ena hereva amo ia idau momokani taudia mani oi laloa. Taunimanima bilioni momo be Orient eiava unai bamona gabu ma haida dekenai idia tubu. Unai gabudia dekenai taunimanima momo ese Dirava ta, momokani ia noho bona mai ena kara namodia Diravana, idia laloa lasi. Idia ese inai hereva “dirava” idia kamonai neganai, siahu ta sibona idia laloa. Idia ese “Havaraia Tauna” eiava ena dala idia diba lasi. Bema idia, eiava unai bamona lalohadai idia abia dae taudia ma milioni momo, ese do idia abia dae Havaraia Tauna ia noho, hahenamo badadia do idia abia, mauri hanaihanai ena helaro danu! Idia ese taunimanima momo idia abia lasi gauna do idia abia diba danu—mauri ena anina bona badina korikorina, bona lalo-maino.
6. Edena dala ai hari inai negai taunimanima momo edia mauri be Paul Gauguin ena mauri bona ia penia laulau hegeregerena?
6 Unai ia hahedinaraia gauna ta be inai: Lagani 1891 ai, laulau ia penia France tauna Paul Gauguin be paradaiso bamona gabuna French Polynesia dekenai ia lao mauri namona davaria totona. To nega daudau lasi murinai guna ia karaia lebulebu karadia dainai ia bona ma haida idia gorere. Ia mamia ena mase be kahirakahira neganai, laulau badana ta ia penia bona ia amo ‘ia hahedinaraia mauri be hehuni gauna badana.’ Gauguin ese unai laulau dekenai ia atoa ladana oi diba, a? Ena ladana be “Edeseni amo Ita Mai? Ita be Daidia? Edeseni Do Ita Lao?” Reana oi kamonai ma haida danu ese unai gaudia idia henanadailaia. Momo ese idia henanadailaia. To idia ese haere maorodia—mauri ena anina korikorina—idia davaria lasi neganai, dahaka idia karaia diba? Reana idia laloa edia mauri bona animal edia mauri be idau momokani lasi.—2 Petero 2:12.a
7, 8. Dahaka dainai saiens gaudia tahua karana sibona be hegeregere lasi?
7 Unai dainai, fisiks ia stadilaia profesa Freeman Dyson bamona tauna ena hereva oi lalo-pararalaia diba, ia gwau: “Taunimanima namodia hegeregerena, Iobu ia gwauraia henanadaidia lau gwauraia lou. Dahaka dainai hisihisi ita davaria? Dahaka dainai tanobada dekenai kara gageva be momo? Hisihisi bona dika edia badina be dahaka?” (Iobu 3:20, 21; 10:2, 18; 21:7) Ita hereva vadaeni hegeregerena, taunimanima momo be Dirava amo lasi to saiens amo haere idia tahua. Tanobada bona davara edia mauri gaudia idia tahua taudia bona diba taudia ma haida ese iseda tanobada bona ia dekenai ia noho maurina dekenai iseda diba idia habadaia noho. Kahana ma ta ai, astronomi bona fisiks idia stadilaia taudia ese iseda tanobada bona guba edia oromana, hisiu, bona daudau idia noho galaksi dekenai edia diba idia habadaia. (Genese 11:6 itaia.) Unai gaudia ese dahaka diba maorona idia hahedinaraia?
8 Saiens taudia haida idia gwau Dirava ena “lalona” eiava ena “imana toretorena” be iunives ai idia hedinarai. To reana idia ese mai anina bada gauna idia reaia. Science magasin ia gwau: “Tahua gaukarana idia karaia taudia idia gwau hisiu oreadia ese Dirava ena ‘lalona’ bona ena ‘imana toretorena’ idia hahedinaraia, unai amo idia hahedinaraia iunives ena anina dekenai gau maragina—ena oromana—be Dirava ese ia karaia.” Oibe, fisiks ia stadilaia bona Nobel ahuna ia abia tauna Steven Weinberg ia gwau: “Iseda diba iunives dekenai ia bada ia lao neganai, toana be ia noho be anina lasi.”
9. Dahaka ese ita bona ma haida idia durua diba Havaraia Tauna ita diba namonamo totona?
9 To, reana unai gauna idia stadilaia namonamo taudia milioni momo amo oi be ta, bona oi abia dae Havaraia Tauna ita diba neganai, iseda mauri lalonai anina korikorina ita davaria. Aposetolo Paulo ena hereva mani oi laloa, ia gwau: “Taunimanima idia gwau diba lasi Dirava idia diba lasi. Tanobada ia karaia negana amo, Ia karaia gaudia amo taunimanima ese Dirava ena kara idia diba. Unai ese Iena siahu ia hahedinaraia bona unai siahu ia noho ela bona hanaihanai. Ia hahedinaraia Ia be Dirava.” (Roma 1:20, Holy Bible, New Life Version) Oibe, iseda tanobada bona iseda tauanina gaudia haida ese taunimanima idia durua, Havaraia Tauna idia diba bona unai amo mauri lalonai anina idia davaria totona. Namona be unai bamona gaudia toi oi laloa: Iunives, mauri ena matamana, bona iseda diba.
Abidadama Ena Badina Idauidau
10. Dahaka dainai ‘matamana’ ita laloa be namo? (Genese 1:1; Salamo 111:10)
10 Iunives be edena bamona ia vara? Reana speis teleskoup eiava guba tahua gaukarana edia ripoti amo oi diba saiens taudia momo idia abia dae iunives be hanaihanai unai bamona ia noho lasi ema bona hari. Ia be mai ena matamana, bona ia bada ia lao noho. Unai ese dahaka ia hahedinaraia? Guba gaudia ia stadilaia tauna Sir Bernard Lovell ena hereva mani oi laloa, ia gwau: “Bema gunaguna momokani, nega ta ai, iunives ena bada be gau maragimaragi bamona, namona be ia do noho lasi neganai dahaka ia noho ita henanadailaia . . . Ita ese Matamana ena hekwakwanai ita reaia diba lasi.”
11. (a) Iunives ena bada be edena bamona? (b) Iunives ia heau namonamo ese dahaka ia hahedinaraia?
11 Iunives ena oromana, iseda tanobada danu, ese ia hahedinaraia gau iboudiai idia heau namonamo. Hegeregere, iseda dina bona hisiu ma haida edia namo rua be inai, nega daudau lalonai idia gaukara namonamo noho bona idia idau lasi. Hari idia laloa, ita itaia diba iunives lalonai idia noho galaksi edia namba be reana bilioni 50 (50,000,000,000) ia lao bilioni 125. Bona iseda Milky Way galaksi lalonai hisiu bilioni momo idia noho. Mani inai oi laloa: Ita diba motuka ena ensini ia gaukara namonamo totona petrol bona hodahoda edia bada ia maoro momokani be gau badana. Bema oi be mai emu motuka, reana oi ese ena gaukara ia diba namonamo mekaniki tauna oi noia emu motuka ena ensini ia hanamoa, ia heau namonamo totona. Bema ensini dekenai unai be gau badana, iseda dina, nega daudau lalonai “siahu” ia havaraia gauna, be edena bamona? Ia hedinarai goevagoeva, anina bada gaudia idia heau namonamo, tanobada dekenai mauri ia noho diba totona. Unai be ia vara kava, a? Idaunegai tauna Iobu ia abia henanadai ta be inai: “Oi ese guba gaudia idia biagua taravatudia oi gwauraia, eiava tanobada dekenai idia noho gaudia idia biagua taravatudia oi abia hidi, a?” (Iobu 38:33, The New English Bible) Taunimanima ta ese unai ia karaia lasi. Vadaeni, unai heau namonamo dalana be edeseni amo ia mai?—Salamo 19:1.
12. Dahaka dainai ita laloa siahu bada Aonega Tauna ese gau ibounai ia havaraia be maoro?
12 Reana matana amo ita itaia diba lasi gauna ta amo eiava Tauna ta amo ia mai, a? Unai henanadai be hari saiens taudia ese idia davaria gaudia ida mani oi laloa. Hari guba gaudia idia stadilaia taudia kahirakahira ibounai ese idia abia dae guba dekenai mai edia siahu bada gaudia—edia ladana be black hole—idia noho. Unai black hole be matana amo ita itaia diba lasi, to diba bada taudia idia abia dae idia noho. Unai hegeregerena, Baibel ia gwau matana amo ita itaia diba lasi gaudia—lauma taudia—be lauma gabuna ai idia noho. Bema matana amo ita itaia diba lasi siahu bada lauma taudia idia noho, ita laloa diba iunives ia heau namonamo, badina siahu bada Aonega Tauna ese ia havaraia, ani?—Nehemia 9:6.
13, 14. (a) Saiens taudia be dahaka idia diba mauri ena matamana dekenai? (b) Tanobada maurina ese dahaka ia hahedinaraia?
13 Taunimanima ese Havaraia Tauna ia noho idia abia dae totona idia ia durua gauna iharuana be mauri ena matamana. Louis Pasteur ese ena tahua gaukarana ia karaia murinai, taunimanima idia abia dae mauri be ia vara kava lasi. Vadaeni, tanobada maurina be edena bamona ia matamaia? Lagani 1950 murinai, saiens taudia ese idia hamomokania toho, gunaguna hodahoda ia idau sisina bona kevaru ese ia botaia loulou neganai, davara dekenai mauri be metairametaira ia vara. To, vanegai idia davaria gaudia idia hahedinaraia, tanobada maurina be unai bamona ia vara diba lasi, badina unai bamona hodahoda be ia noho lasi. Unai dainai, saiens taudia haida ese do ia moru haraga lasi lalohadaina idia tahua noho. To reana idia danu ese mai anina bada gauna idia reaia.
14 Lagani momo lalonai iunives bona ia lalonai ia noho maurina ia stadilaia Britain saiens tauna Sir Fred Hoyle ia gwau: “Mauri be idia vara kava gaudia amo ia mai herevana ita abia dae lasi be namo, badina toana be unai ia vara diba lasi, to namona be ita abia dae ta ese mai ena ura bona ena aonega ida mauri ia havaraia.” Oibe, ita ese mauri ena hoa gaudia ita diba namonamo neganai, ita abia dae momokani mauri be mai ena aonega Tauna ta amo ia mai.—Iobu 33:4; Salamo 8:3, 4; 36:9; Kara 17:28.
15. Dahaka dainai ita gwau diba oi be idau momokani?
15 Ita herevalaia gauna ginigunana be iunives, bona iharuana be mauri ena matamana tanobada dekenai. Gau ihatoina mani oi laloa—ita be idau momokani. Dala momo ai taunimanima be idau momokani, unai dainai oi danu be idau. Edena dala ai? Reana oi kamonai haida ese iseda harana be kompiuta mai ena siahu bada ida idia hahegeregerea. To momokani, vanegai idia davaria gaudia idia hahedinaraia unai bamona idia hahegeregerea be hegeregere lasi. Massachusetts Institute of Technology ena saiens tauna ta ia gwau: “Hari inai negai kompiuta edia itaia, hereva, loaloa, eiava laloa karadia be mauri lagani 4 natuna ena kara ese ia hereaia. . . . Idia laloa kompiuta badadia momokani edia gaukara dalana be kururu o snail ena harana ia gaukara dalana hegeregerena—unai be [oiemu] kwara-koukou lalonai ia noho kompiuta badana ena siahu ena kahana maragina sibona bamona.”
16. Gado oi diba ese dahaka ia hahedinaraia?
16 Gado be oiemu harana dainai oi diba gauna ta. Taunimanima momo be gado rua, toi, eiava ma haida idia diba, to ena be gado tamona sibona ita diba unai ese ia hahedinaraia ita taunimanima be idau momokani. (Isaia 36:11; Kara 21:37-40) Profesa R. S. bona D. H. Fouts idia henanadai: “Taunimanima sibona be . . . gado ai idia herevahereva diba, a? . . . Ita daradara lasi, aonega idia abia animal iboudiai be dala idauidau ai, hegeregere imana, bonana, boiboi, bona ane amo idia herevahereva, bona nanigo edia mavaru danu be herevahereva daladia bamona. To animal iboudiai amo taunimanima be idau, idia sibona be gado mai ena taravatu ai idia hereva. Bona, reana inai be mai anina bada, animal ese laulau korikoridia idia torea lasi. Bema idia torea, maka haida idia torea kava sibona.” Oibe, taunimanima sibona ese edia harana idia gaukaralaia diba, gado ai idia hereva bona mai anina laulaudia idia torea totona.—Mani Isaia 8:1; 30:8; Luka 1:3 itaia.
17. Animal ta ese hevarivari ia itaia bona taunimanima ta ese ia itaia ena idau be dahaka?
17 Danu, oi diba oi mauri noho; oi diba oi be daika. (Aonega Herevadia 14:10) Manu, sisia, eiava pusikasi, be hevarivari dekenai sibona ena laulau ia itaia, bena ia koria, badu regena ia halasia, eiava iena laulau ia botaia toho be nega ta oi itaia, a? Ia laloa animal ma ta ia itaia, ia sibona ena toana ia diba lasi. To, oi be hevarivari dekenai sibona oi itaia neganai, oi diba unai be oi. (Iamesi 1:23, 24) Reana emu toana oi sekea eiava oi laloa lagani haida murinai oiemu toana be edena bamona do ia idau. Animal be unai idia karaia lasi. Oibe, oiemu harana dainai oi be idau momokani. Daika ita hanamoa be namo? Oiemu harana be edena dala ai ia vara, bema Dirava ese ia havaraia lasi?
18. Oiemu harana dainai dahaka oi karaia diba, unai dainai animal iboudiai amo oi idau?
18 Oiemu harana dainai oi ese laulau bona miusiki oi moalelaia diba bona oi laloa diba dahaka be maoro bona dahaka be dika. (Esodo 15:20; Gunalaia Taudia 11:34; 1 King Taudia 6:1, 29-35; Mataio 11:16, 17) Dahaka dainai oi ese unai oi karaia diba to animal ese idia karaia diba lasi? Idia ese edia harana idia gaukaralaia harihari edia dabu gaudia abia totona sibona—aniani, adavana, eiava noho gabuna. Taunimanima sibona ese vaira negana idia laloa. Haida ese edia kara ena anina hodahoda bona davara dekenai bona edia tubudia edia vaira negana dekenai idia laloa danu. Dahaka dainai? Hadibaia Tauna 3:11 (NW ) ese taunimanima ia herevalaia, ia gwau: “[Havaraia Tauna] ese nega hanaihanai edia lalona ai ia atoa.” Oibe, nega hanaihanai oi laloa diba eiava mauri hanaihanai oi lalohadailaia diba dainai oi be idau.
Namona be Havaraia Tauna Dainai Anina Korikori Oi Davaria
19. Taunimanima ese Havaraia Tauna idia laloa totona oi gaukaralaia diba dala ta mai ena henanadai toi be dahaka?
19 Ita ese gau toi sibona ita lalohadailaia: Iunives ia heau namonamo karana, mauri ena matamana tanobada dekenai, bona taunimanima edia harana mai ena namo idauidau ia idau momokani. Unai gaudia toi ese dahaka idia hahedinaraia? Taunimanima ese haere maorona idia abia totona idia oi durua dalana ta be inai. Matamanai oi henanadai: Iunives be mai ena matamana, a? Taunimanima momo idia gwau oibe. Bena oi henanadai: Ia matamaia kava, eiava ta ese ia hamatamaia? Taunimanima momo idia abia dae ta ese iunives ia hamatamaia. Bena henanadai ginigabena oi henia diba: Noho hanaihanai gauna eiava noho hanaihanai Tauna ese ia hamatamaia? Henanadai be unai bamona auka lasi dalanai oi henia neganai, momo oi durua diba, bena inai lalohadai idia abia dae: Havaraia Tauna ia noho! Unai dainai, mauri be mai ena anina korikorina, ani?
20, 21. Dahaka dainai Havaraia Tauna ita diba be gau badana, iseda mauri lalonai anina ita davaria totona?
20 Iseda noho, iseda lalohadai kara maoromaoro dekenai bona unai kara maoromaoro danu be Havaraia Tauna dainai idia vara. Nega ta Dr. Rollo May ia gwau: “Mauri ena anina korikorina dainai kara maoromaoro korikorina ia vara.” Unai be edeseniai ita davaria diba? Ma ia gwau: “Unai badina korikorina be Dirava ena kara. Dirava ese ia gwauraia hakaua herevadia ese mauri idia biagua, ena matamana amo ela bona ena dokona.”
21 Unai dainai, salamo torea tauna ese Havaraia Tauna ia noia neganai, manau bona aonega ia hahedinaraia ena badina ita diba, ia gwau: “Lohiabada e, oiemu kara lau dekenai do oi hadibaia. Oiemu dala lau dekenai do oi hedinaraia. Oiemu hereva momokani ena dala dekenai, lau do oi hakaua, bona inai hereva momokani, be lau dekenai do oi hadibaia. Badina oi be egu Dirava, oi ese lau oi hamauria noho.” (Salamo 25:4, 5) Ia ese Havaraia Tauna ia diba namonamo neganai, salamo torea tauna ena mauri lalonai anina, badina, bona hakaua ia davaria diba. Ita ta ta be unai ita davaria diba danu.—Esodo 33:13.
22. Havaraia Tauna ena dala ita diba totona dahaka ita diba danu be namo?
22 Havaraia Tauna ‘ena dala’ ita diba ena anina be iena kara bona ena dala idauidau, ita diba namonamo be namo. To Havaraia tauna be matana amo ita itaia diba lasi bona ena siahu be bada dainai, edena dala ai ita ese ia ita diba namonamo? Hereva gabena ese unai do ia herevalaia.
[Footnotes]
a Dr. Viktor E. Frankl be Nazi taudia edia dibura kamepadia dekenai idia vara gaudia dainai ia gwau: “Taunimanima ese mauri ena anina idia tahua be gau badana idia dekenai, ia be ‘laloa lasi dalanai’ kara ta badinaia karana sibona lasi,” animal edia kara bamona. Ma ia gwau, tanobada ibounai tuarina iharuana ia ore bena lagani 20 bamona murinai, France dekenai idia karaia tahua karana ese “ia hahedinaraia idia henanadai henia taudia amo 89 pesen idia gwau taunimanima ese ‘gau’ ta idia davaria be namo, ia dainai mauri be mai anina.”
Edena Bamona Do Oi Haere?
◻ Dahaka dainai saiens dalanai iunives ita diba sibona be hegeregere lasi?
◻ Taunimanima ese Havaraia Tauna idia laloa totona, dahaka oi hahedinaraia diba?
◻ Dahaka dainai Havaraia Tauna ita diba be mai anina bada, iseda mauri lalonai anina namona ita davaria totona?
[Diagram/Picture on page 18]
(For fully formatted text, see publication)
Oiemu Lalohadai be Dahaka?
Iseda Iunives
↓ ↓
Be mai Ena Be mai Ena
Matamana Lasi Matamana
↓ ↓
Ta ese Ia Hamatamaia Lasi Ta ese Ia Hamatamaia
↓ ↓
Noho Hanaihanai Noho Hanaihanai
Gauna Ta Tauna Ta
[Picture on page 15]
Iunives ena bada bona ia heau namonamo dainai, taunimanima momo ese Havaraia Tauna idia laloa
[Credit Line]
Pages 15 and 18: Jeff Hester (Arizona State University) and NASA