Baibel Ena Peroveta Herevadia Oi Abidadama Henia Diba Ena Badina
GREECE ena notwest kahanai ia noho Epirus ena King Pyrrhus be nega daudau lalonai Roma Basileiana ia tuari henia. Unai tuari dekenai dahaka do ia vara ia ura dikadika ia diba dainai, ia be Delphi ena dubu dekenai ia lao. To ia abia haere be inai dala rua ai ia lalo-pararalaia diba: (1) “Lau hamaoroa oi Æacus ena natuna mero ese Roma taudia do oi halusia diba. Do oi lao, do oi giroa, tuari lalonai do oi mase lasi.” (2) “Lau hamaoroa Roma taudia ese oi Æacus ena natuna mero do idia halusia diba. Do oi lao, do oi giroa lasi, tuari lalonai do oi mase.” Ia ura unai hereva be dala ginigunana ai ia lalo-pararalaia bona Roma ia tuari henia. Pyrrhus idia halusia momokani.
Unai bamona gaudia dainai momo idia diba, idaunegai vaira gaudia idia gwauraia herevadia be idia gwauraia hedinarai goevagoeva lasi bona ta ese edia anina ia lalo-pararalaia be auka. To Baibel ena peroveta herevadia be edena bamona? Baibel idia hakoikoia toho taudia idia gwau Baibel ena peroveta herevadia be vaira gaudia idia gwauraia herevadia bamona. Unai Baibel idia hakoikoia toho taudia idia laloa peroveta herevadia Baibel lalonai be idia laloa namonamo aonega bada taudia edia hereva, bona idia laloa nega momo unai taudia be pris orea taudia. Idia laloa, edia diba dainai eiava idia diba taudia dainai, idia ese do idia vara gaudia idia gwauraia diba. Bema Baibel ena peroveta herevadia edia toana bona vaira gaudia idia gwauraia herevadia edia toana ita hahegeregerea, lalohadai maorona do ita abia diba.
Idia Idau Gaudia
Vaira gaudia idia gwauraia herevadia edia toana badana be ta ese edia anina ia lalo-pararalaia be auka. Hegeregere, Delphi dekenai haere be ta ia lalo-pararalaia diba lasi regedia amo idia halasia. Unai dainai pris taudia ese edia anina idia gwauraia bona dala rua ai idia lalo-pararalaia herevadia idia havaraia. Croesus, Lydia ena king, dekenai idia henia haerena ese unai ia hahedinaraia namonamo. Ia be vaira gaudia idia gwauraia dubuna dekenai ia lao neganai, ia dekenai idia gwau: “Bema Croesus ese Halys ia hanaia, ia ese basileia badana do ia hadikaia.” Oibe, ia hadikaia “basileia badana” be ia sibona ena! Croesus be Kapadokia ia tuari henia totona Halys sinavaina ia hanaia neganai, Parasa tauna Kurese ese ia halusia.
Baibel ena peroveta herevadia be dirava koikoi edia vaira gaudia idia gwauraia herevadia amo idia idau, hanaihanai idia maoro bona edia anina ia hedinarai goevagoeva. Haheitalai ta be Baibel buka Isaia lalonai ia noho Babulonia ena moru ia gwauraia peroveta herevana. Lagani 200 bamona gunanai, unai gauna ia do vara lasi neganai, Media bona Parasa ese Babulonia idia halusia gauna be peroveta tauna Isaia ese dala maorona ai ia herevalaia bona ena kahana idauidau ia gwauraia. Unai peroveta herevana ese ia hahedinaraia Babulonia do ia abia tauna ena ladana be Kurese, hanua ia gimaia koupa bamona sinavaina do idia hakaukaua, bona idia kehoa noho geiti amo do idia vareai. Unai ibounai be ia guguru momokani. (Isaia 44:27–45:2) Danu, peroveta herevana ia hahedinaraia maoromaoro, gabeai Babulonia dekenai taunimanima ta do ia noho lasi.—Isaia 13:17-22.
Peroveta tauna Iona ese ia gwauraia hedinarai herevana mani oi laloa danu, ia gwau: “Dina 40 do idia ore, vadaeni Nineva hanua be do ia dika momokani.” (Iona 3:4) Unai hereva ena anina idia lalo-pararalaia goevagoeva diba! Unai hereva be mai ena goada bona ia gwauraia maoro dainai, karaharaga Nineva taudia ese ‘Dirava idia abidadama henia, aniani ania lasi taravatu idia gwauraia, bona puse dabua idia karaia.’ Idia helalo-kerehai dainai, Iehova ese unai negana ai Nineva taudia ia hadikaia lasi.—Iona 3:5-10.
Taunimanima ese politikol dalanai siahu idia abia totona vaira gaudia idia gwauraia herevadia idia gaukaralaia. Nega momo lohia taudia bona tuari biagudia be idia ura henia herevana idia gwauraia lou, sibona edia ura bona idia karaia karadia idia guguru totona, bona unai kara amo idia hahedinaraia unai be “dirava edia ura.” To, Dirava ena peroveta herevadia idia gwauraia neganai tau ta sibona ena namo idia tahua lasi.
Haheitalai haida be inai: Iehova ena peroveta tauna Natana ia gari lasi, to ia kerere King Davida ia sisiba henia. (2 Samuela 12:1-12) Ieroboama Iharuana ese Israela basileiana ena iduhu ten ia lohiaia neganai, peroveta taudia Hosea bona Amosa ese unai gwau-edeede king bona ena bamodia idia sisiba auka henia, badina hereva momokani idia negea bona Dirava idia hadikaia karadia idia karaia. (Hosea 5:1-7; Amosa 2:6-8) Iehova ese peroveta Amosa ena uduna amo king dekenai ia henia sisibana be goada momokani, ia gwau: “Lau ese king Ieroboama ena lohia siahuna do lau haorea momokani.” (Amosa 7:9) Ieroboama ena bese idia alaia ore.—1 King Taudia 15:25-30; 2 Sivarai 13:20.
Nega momo, vaira gaudia idia gwauraia herevadia be mai edia davana. Davana bada ia henia tauna ese ia ura henia herevana do ia kamonai. Delphi dekenai idia noho vaira gaudia idia gwauraia taudia edia hereva idia tahua taudia be anina lasi dibana abia totona davana bada idia henia, bona unai amo Apollo ena dubu bona ma dubu haida be kohu badadia amo idia hahonua. To, Baibel ena peroveta herevadia bona sisiba be iboudiai dekenai idia halasia davana lasi. Ta ena dagi eiava ena kohu idia laloa lasi, badina peroveta tauna korikorina be moni amo idia hoia diba lasi. Peroveta bona hahemaoro tauna Samuela be mai momokani ida ia henanadai diba: “Daika ena imana dekena amo, iena kota do lau hagagevaia totona moni lau abia vadaeni, a?”—1 Samuela 12:3.
Vaira gaudia idia gwauraia herevadia be gabu haida sibona dekenai idia halasia dainai, ta ia hekwarahi bada unuseniai ia lao bona unai diba ia abia totona. Taunimanima dekenai, unai gabu momo dekenai idia lao totona dala be auka badina idia be ororo gabudia ai, hegeregere Dodona be Epirus ena Tomarus Ororona dekenai bona Delphi be Greece ena huana kahanai idia noho ororo momo gabuna dekenai ia noho. Nega momo, mai edia taga bona siahu taudia sibona idia hegeregere unai dubu idauidau dekenai idia lao dirava idauidau amo diba idia abia totona. Danu, lagani ibounai lalonai “dirava edia ura” be dina haida sibona lalonai idia hahedinaraia. To Iehova Dirava ena dala be idau momokani, Ia ese ena peroveta taudia be taunimanima dekenai ia siaia, mai anina bada peroveta herevadia idia gwauraia totona. Hegeregere, Iuda taudia be Babulonia dekenai idia noho neganai, Dirava ese ena peroveta taudia toi be ena bese taudia huanai ia siaia—Ieremia be Ierusalema dekenai, Esekiela be unai igui hesiai taudia ida, bona Daniela be Babulonia Basileiana ena hanua badana ai ia noho.—Ieremia 1:1, 2; Esekiela 1:1; Daniela 2:48.
Nega momo vaira gaudia idia gwauraia herevadia be taunimanima idia noho lasi lalonai idia henia, unai dala ai unai hereva ia abia tauna ese sibona ena namo tahua dalanai ia hagagevaia diba. To, nega momo Baibel ena peroveta herevadia be taunimanima vairanai idia henia, unai dala ai ibounai be unai hereva idia kamonai bona ena anina idia lalo-pararalaia diba. Nega momo peroveta tauna Ieremia be Ierusalema dekenai taunimanima vairanai ia hereva, ena be ia diba unai hanua taudia bona gunalaia taudia be unai hereva idia ura henia lasi.—Ieremia 7:1, 2.
Hari inai negai, momo idia laloa vaira gaudia idia gwauraia herevadia be gunaguna idia vara gaudia edia sivarai sibona. Hari inai nega dikana lalonai idia noho taudia idia durua diba lasi. Unai idaunegai herevadia ese iseda nega eiava iseda vaira negana idia herevalaia lasi. To Baibel ena peroveta herevadia be idau momokani, idia be Dirava ena hereva ena kahana ta bona “Dirava ena hereva be ia mauri noho, bona ia be mai ena siahu.” (Heberu 4:12) Idia guguru vadaeni Baibel ena peroveta herevadia ese Iehova ena kara taunimanima dekenai bona ena ura bona kara badadia idia hahedinaraia. Danu, Baibel ena mai anina bada peroveta herevadia be kahirakahira do idia guguru. Aposetolo Petero ese do idia vara gaudia ia herevalaia, ia gwau: “Dirava ese ia gwauhamata vadaeni, guba matamata [Mesia Basileiana guba dekenai] bona tanobada matamata [kara maoromaoro taudia] do ia havaraia. Inai totona do ita naria noho. Unai gabu dekenai be kara maoromaoro sibona do ia noho.”—2 Petero 3:13.
Unai dala ai Baibel ena peroveta herevadia bona tomadiho koikoi ena vaira gaudia idia gwauraia herevadia ita hahegeregerea dainai, reana oi be buka ladana The Great Ideas lalonai idia hereva bamona oi laloa, ia gwau: “Taunimanima ese idia gwauraia vaira gaudia herevadia ita laloa neganai, ita itaia Heberu peroveta taudia be idau momokani. Idia be vaira gaudia idia gwauraia dirava koikoi idia tomadiho henia taudia bamona lasi, . . . idia ese kara haida eiava dala haida idia gaukaralaia lasi Dirava ena hereva edia anina idia lalo-pararalaia totona. . . . Edia peroveta herevadia momo herea be vaira gaudia idia gwauraia herevadia idia halasia taudia edia amo idia idau, idia hedinarai goevagoeva. Bema Dirava ia ura taunimanima be do idia vara gaudia idia diba, idia ese unai diba idia hunia lasi, to idia hahedinaraia.”
Baibel Ena Peroveta Herevadia Do Oi Abidadama Henia, A?
Oi be Baibel ena peroveta herevadia oi abidadama henia diba. Oibe, Iehova bona ena hereva, idia guguru peroveta herevadia, be mai anina bada gaudia ai oi halaoa diba emu mauri lalonai. Baibel ena peroveta herevadia be gunaguna idia guguru vadaeni peroveta herevadia edia sivarai sibona lasi. Baibel lalonai ita davaria peroveta herevadia momo be hari idia guguru noho eiava kahirakahira do idia guguru. Guna idia vara gaudia ita diba dainai, ita diba momokani unai peroveta herevadia danu do idia guguru. Unai bamona peroveta herevadia ese hari iseda nega bona iseda vaira negana idia herevalaia dainai, namona be ita lalodia namonamo.
Oi ese Isaia 2:2, 3 ai ia noho Baibel ena peroveta herevana oi abidadama henia diba, ia gwau: “Nega gabeai be inai bamona do ia vara: Lohiabada ena Dubu Helaga ia gini ororona, be ataiai momokani ororona do ia lao. Inai ororo be ia ese, ororo ibounai do ia hereaia. . . . Taunimanima do idia gwau, ‘Umui mai, Lohiabada ena ororo dekenai do ita daekau, . . . Ia ese iena kara ita dekenai do ia hadibaia, bona ita ese unai Dirava ena dala dekenai do ita raka.’ ” Hari inai negai, taunimanima milioni momo ese Iehova ena tomadiho hereadaena idia abia dae bona iena dala dekenai idia raka karana idia dibaia. Oi ese ia kehoa dalana oi abia dae bona Dirava ena dala oi diba namonamo bona ia bona ena ura totona diba maorona oi abia dae, ena dala dekenai oi raka totona, a?—Ioane 17:3.
Baibel ena peroveta herevana ma ta ia guguru dainai gau badana be do ita karaharaga. Vaira negana ia herevalaia neganai, salamo torea tauna ia gwau: “Kara dika taudia be, dika momokani do idia davaria. . . . Nega daudau lasi lalonai kara dika taudia do idia ore.” (Salamo 37:9, 10) Kara dika taudia, Baibel ena peroveta herevadia idia kirikirilaia taudia danu, ese do idia davaria dika ita reaia totona, dahaka oi laloa ita karaia be namo? Unai salamo ia haere, ia gwau: “Lohiabada idia abidadama henia taudia ese, edia tano dekenai do idia noho, mai namo danu.” (Salamo 37:9) Iehova ita abidadama henia ena anina be ena gwauhamata ita abia dae momokani bona iena taravatu hegeregerena iseda mauri ita haidaua.—Aonega Herevadia 2:21, 22.
Iehova idia abidadama henia taudia be tanobada dekenai idia noho neganai, mauri be edena bamona? Baibel ena peroveta herevadia ese idia hahedinaraia kamonai taudia ese vaira negana namo hereana do idia abia. Peroveta tauna Isaia ia gwau: “Matakepulu taudia ese do idia itaia diba, bona taia kudima taudia, be do idia kamonai diba. Edia aena idia dika taudia be do idia roho bona mavaru, bona hereva diba lasi taudia, be mai moale bada do idia boiboi. Tano kaukau dekenai, be sinavai do idia vara, bona edia ranu be, tano do ia heau hanaia lao.” (Isaia 35:5, 6) Aposetolo Ioane ese inai hagoadaia herevadia ia torea: “ ‘Ia [Iehova] ese matana ranu ibounai edia matana dekena amo do ia dahua. Mase bona lalohisihisi, bona taitai, bona hisihisi be do idia ore momokani. Badina be gau gunadia be idia ore vadaeni.’ Vadaeni helai gabuna badana latanai ia helai Diravana ia hereva, ia gwau, . . . ‘Harihari inai hereva do oi torea, badina ia be maoromaoro bona momokani vadaeni, bona inai hereva do umui abidadama henia diba.’ ”—Apokalupo 21:4, 5.
Iehova ena Witness taudia idia diba Baibel be ita abidadama henia diba peroveta herevadia ena buka. Bona idia ese aposetolo Petero ena hereva idia abia dae momokani, ia gwau: “Ai daradara lasi momokani, to ai diba peroveta taudia edia hereva be momokani. Umui danu peroveta taudia edia hereva do umui badinaia be namo. Edia hereva be lamepa, dibura gabuna ia hadiaria bamona, ela bona daba ia rere, bona daba ena hisiu bada ese emui kudouna lalonai do ia toreisi.” (2 Petero 1:19) Ai ura bada Baibel ena peroveta herevadia ese idia gwauraia hedinarai vaira negana ena mauri namona ena helaro ese oi ia hagoadaia!
[Box/Pictures on page 6]
DELPHI ENA DUBU be idaunegai Greece tanona ai taunimanima momo ese idia lao henia gabuna badana.
Varahu mai ena muramura dainai pris hahinena ia kekero bamona
[Pictures]
Pris hahinena be inai gauna latanai ia helai bona ena vaira gaudia gwauraia herevana ia henia
Idia laloa ia halasia regena be dirava Apollo ese ia henia herevana
[Credit Lines]
Tripod: From the book Dictionary of Greek and Roman Antiquities; Apollo: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck
[Picture on page 7]
Delphi ena dubu dekenai idia gwauraia vaira gaudia herevadia idia abidadama henia diba lasi
[Credit Line]
Delphi, Greece
[Pictures on page 8]
Tanobada matamatana idia herevalaia Baibel ena peroveta herevadia oi abidadama henia momokani diba