Dubu Ena Tamana Taudia—Idia be Baibel Ena Hereva Momokani Durua Taudia, A?
Herevana oi sibona oi gwauraia Keristani tauna eiava lasi, to inai taudia edia siahu be reana bada emu lalohadai Baibel ia gwauraia Diravana dekenai, Iesu Keriso dekenai, bona Keristani tomadihona dekenai. Idia ta ena ladana be Golo Uduna; ma ta be Basil Badana. Unai taudia idia gwauraidia “Keriso ena mauri idia hahedinaraia goevagoeva taudia.” Idia be daidia? Idia be idaunegai tomadiho lalohadai taudia, toretore taudia, tomadiho stadilaia taudia, bona aonega taudia, bona idia ese hari inai nega ena “Keristani” lalohadaidia momo idia havaraia—idia be Dubu Ena Tamana Taudia unai.
TOMADIHO ia stadilaia Greek Otodoks profesa tauna, Demetrios J. Constantelos, ia gwau: “Baibel sibona be Dirava ena hereva ibounai lasi. Dirava ena hereva ia hahedinaraia Lauma Helaga be buka ta ena rau lalodiai ia noho diba lasi.” Edena dala ma ta amo Dirava ese gau haida ia hahedinaraia? Constantelos be ena buka ladana Understanding the Greek Orthodox Church lalonai, ia gwau: “Sene Karadia Helagadia bona Buka Helaga be Dirava ena hereva idia hahedinaraia gaudia rua.”
“Sene Karadia Helagadia” edia hereva momo be Dubu Ena Tamana Taudia edia hahediba herevadia bona toretoredia. Idia be lagani 100 C.E. bona 500 C.E. huanai idia noho ladana bada tomadiho stadilaia taudia bona “Keristani” aonega taudia. Edia siahu ena bada hari “Keristani” tomadihona dekenai be edena bamona? Edia hadibaia gaukarana lalonai Baibel idia badinaia, a? Iesu Keriso murinai ia raka tauna dekenai, Keristani hereva momokani ena badina korikori be dahaka?
Sivarai Gunadia
Lagani 200 C.E. murinai, sibodia idia gwauraia Keristani taudia ese Roma dagedage taudia bona dubu ena hereva idia dadaraia taudia dekenai edia abidadama ena maoro idia hamomokania. To unai nega lalonai, tomadiho lalohadaidia be momo herea. Iesu be “Dirava” lalohadaina bona lauma helaga ena anina bona ena gaukara dekenai tomadiho idia hepapahuahu momo, bona unai kara ese idia ia hapararaia sibona lasi, to ma gau haida danu ia havaraia. “Keristani” hahediba herevadia dainai hepapahuahu dikadia bona idia hanamoa diba lasi parara karana ia havaraia, bona unai kara be politikol bona kastom karadia lalonai ia vareai, nega haida heatu, gwau-edeede, tano tamona tuari heheni karana, bona tuari ia havaraia danu. Histori torea tauna, Paul Johnson ia gwau: “Hereva momokani ia negea Keristani oreana be daradara, hepapahuahu, hapararaia karana bona unai bamona karadia amo ia hamatamaia. . . . Lagani 100 C.E. vairanai bona murinai, Meditereinien ena ihuanai bona ist kahana dekenai tomadiho lalohadai momo herea idia vara, bona idia hekwarahi edia lalohadai idia habadaia totona. . . . Matamana amo, Keristani tomadiho idauidau be momo herea bona idia ibounai be ta ta amo idia idau.”
Unai nega lalonai, toretore taudia bona lalohadai taudia idia laloa aonega herevadia do idia gaukaralaia “Keristani” hahediba herevadia idia gwauraia hedinaraia totona be namo, bona unai kara ia tubu matamaia. Guna dirava idauidau idia tomadiho henia bena gabeai “Keristani tomadiho” idia badinaia matamaia diba bada taudia edia lalona hamoalea totona, unai bamona toretore taudia be idaunegai Greek bona Iuda taudia edia buka dekenai idia tabekau momokani. Justin Martyr (100-165 C.E. bamona), Greek gado ai ia toretore tauna, ena amo ia hamatamaia bena sibodia idia gwauraia Keristani taudia danu ese Greek aonega lalohadai bona tomadiho herevadia idia hakapua dalana idia haidaua momokani.
Unai kara dainai Alesandria ena Greek toretore tauna, Origen, (185-254 C.E. bamona) ese ena toretore ia havaraia. Origen ena revareva On First Principles be revareva ginigunana “Keristani” tomadiho ena hahediba hereva badadia be Greek aonega herevadia amo ia gwauraia. Nicaea Ena Kaunsolo (325 C.E.) ese Keriso be “Dirava” idia gwauraia bona ena badina idia haginia toho, unai amo kaunsolo ese goada matamata ia henia “Keristani” hahediba herevadia idia gwauraia totona. Unai kaunsolo ena nega amo dubu ibounai edia kaunsolo ese dala idia tahua hahediba herevadia edia anina idia gwauraia hedinaraia goevagoeva totona.
Toretore Taudia Bona Hereva Gwauraia Namonamo Taudia
Kaisarea tauna Eusebius, Nicaea Ena Kaunsolo ginigunana ena nega lalonai ia toretore tauna, ia gwau ia be Pavapava Constantine ia bamoa. Lagani 100 mai kahana Nicaea murinai, tomadiho stadilaia taudia, idia momo be Greek gado dekenai idia toretore taudia, ese Kerisendom ena Toi Tamona hahediba hereva badana dainai mai dagedage ida idia hepapahuahu daudau. Idia ia gunalaia taudia be Athanasius, hekokoroku bisop tauna Alesandria amo, bona dubu gunalaia taudia toi, Kapadokia, Asia Minor amo—idia be Basil Badana, ena tadina Nyssa tauna Gregory, bona edia turana Nazianzus tauna Gregory.
Unai nega lalonai idia noho toretore bona haroro taudia be hereva gwauraia bona torea namonamo taudia ai idia lao. Nazianzus tauna Gregory, bona John Chrysostom (anina be “Golo-Uduna”) be Greek gado ai bona Milan tauna Ambrose bona Hippo tauna Augustine be Latin gado ai hereva gwauraia namonamo taudia badadia. Edia nega lalonai unai kara, taunimanima ese idia laloa bada bona idia karaia momo karana, idia diba namonamo. Unai nega ena siahu bada toretore tauna be Augustine. Iena tomadiho revarevadia ese hari nega ena “Keristani” tomadihona ena laloa dalana ia biagua. Unai nega ena ladana bada toretore tauna, Jerome, be gado ginigunadia amo Latin Vulgate Baibel hahanaia gaukarana ia karaia.
To, mai anina bada henanadai haida be inai: Unai Dubu Ena Tamana Taudia ese Baibel ena hereva idia badinaia, a? Dirava ena lauma amo ia vara Baibel be edia hahediba gaukarana lalonai idia gaukaralaia, a? Edia toretore be ita ia hakaua diba Dirava ena diba maoromaoro ita abia totona, a?
Dirava Ena Hadibaia Herevadia Eiava Taunimanima Edia?
Vanegai, Greek Otodoks edia bisop badana, Pisidia tauna Methodius, be buka ladana The Hellenic Pedestal of Christianity ia torea, unai amo ia hahedinaraia Greek ena kastom karadia bona aonega ese hari nega ena “Keristani” lalohadai ena badina ia haginia. Unai buka lalonai ia gwau: “Dubu Ena Tamana Taudia kahirakahira ibounai idia laloa Greek hereva badadia be mai anina bada, bona unai be idaunegai Greek taudia amo idia abia, idia gaukaralaia Keristani hereva momokanidia idia lalo-pararalaia bona idia gwauraia maoromaoro totona.”
Hegeregere, inai lalohadai Tamana, Natuna, bona lauma helaga be Toi Tamona mani oi laloa. Nicaea Ena Kaunsolo murinai, Dubu ena Tamana Taudia momo be Toi Tamona herevana badinaia goadagoada taudia ai idia lao. Edia toretore bona revareva be mai anina bada Toi Tamona herevana be Kerisendom ena hahediba hereva badana ta ai idia halaoa totona. To, Toi Tamona herevana be Baibel lalonai ia noho, a? Lasi. Unai dainai Dubu Ena Tamana Taudia ese edeseni amo idia abia? A Dictionary of Religious Knowledge ia hahedinaraia, momo idia gwau Toi Tamona herevana be “Tomadiho koikoidia amo idia abia bona Keristani abidadama ida idia hakapua.” Bona, The Paganism in Our Christianity ese unai hereva ia hamomokania, ia gwau: “[Toi Tamona] herevana be dirava momo badinaia tomadiho amo.”a—Ioane 3:16; 14:28.
Eiava mase diba lasi soulina ena hahediba hereva mani oi laloa, idia abia dae tau be mai ena lauma, mase murinai ia do mauri noho. Dubu Ena Tamana Taudia ese mase amo ia roho mauri soulina ena hahediba herevana ia diba lasi tomadihona dekenai unai idia hadibaia matamaia danu. Baibel ese ia hahedinaraia goevagoeva souli ia mase diba: “Ia kara dika soulina—ia sibona do ia mase.” (Esekiela 18:4, NW ) Dubu Ena Tamana Taudia ese mase diba lasi soulina ena hereva be edeseni amo idia abia? New Catholic Encyclopedia ia gwau: “Keristani lalohadaina lauma soulina ta be Dirava ese ia havaraia bona hamatamaia nega amo tau ta ena tauanina lalonai ia atoa, mauri tauna ai ia halaoa totona, be nega daudau lalonai ia vara Keristani aonega lalohadai ena huahua. Origen be East dekenai bona St. Augustine be West dekenai ia noho, bona souli be lauma gauna ta ai idia halaoa bona unai gauna ena aonega lalohadaina idia havaraia. . . . [Augustine ena hahediba herevana] . . . ena lalohadai momo (ena kerere haida danu) be Neoplato lalohadai amo ia abia.” Bona magasin ladana Presbyterian Life ia gwau: “Mase diba lasi souli herevana be Greek taudia edia lalohadai bona unai be idaunegai hehuni tomadiho oreadia amo ia matamaia bona aonega tauna Plato ese ia gwauraia hedinarai.”b
Keristani Hereva Momokani Ena Badina Korikori
Dubu ena Tamana Taudia edia sivarai gunadia bona edia hadibaia herevadia idia matamaia dalana ita diba murinai, ita henanadai diba, ‘Lalo-momokani Keristani tauna eiava hahinena ia abia dae gaudia be Dubu Ena Tamana Taudia edia hadibaia herevadia latanai ia haginia be namo, a?’ Baibel ese haere do ia henia.
Gau ta be, Iesu Keriso ia gwau tomadiho dagi ladana “Tamana” amo tau ta do idia gwauraia lasi, ia gwau: “Bona tanobada dekenai tau ta do umui gwauraia lasi emui ‘Tamana,’ badina be emui Tamana be tamona sibona, ia be guba dekenai ia noho.” (Mataio 23:9) Unai hereva “Tamana” idia gaukaralaia tomadiho tauna ta idia gwauraia totona be Keristani karana ta lasi bona ia be Baibel amo lasi. Dirava ena Hereva be lagani 98 C.E. bamona ai idia torea haorea, dokona be aposetolo Ioane ena toretore. Unai dainai, Keristani taudia momokanidia be Dirava ena lauma amo ia hahedinaraia hereva idia abia totona taunimanima ta dekenai do idia lao lasi. Idia naria namonamo, taunimanima edia sene herevadia dainai ‘Dirava ena hereva be anina lasi gauna ai idia halaoa’ garina. Taunimanima edia sene herevadia ese Dirava ena Hereva ena gabu ia abia be lauma dalanai mase ia havaraia diba. Iesu ia sisiba, ia gwau: “Bema matakepulu tauna ese matakepulu tauna do ia hakaua, idia ruaosi guri dekenai do idia moru.”—Mataio 15:6, 14, NW.
Keristani tauna be Dirava ena hereva Baibel lalonai sibona lasi to ma dala ta amo Dirava ese ia hahedinaraia herevadia ia tahua be namo, a? Lasi. Apokalupo bukana ese ita ia sisiba henia, hereva ma ta be Dirava ena lauma amo ia vara herevana dekenai do ita atoa kau lasi, ia gwau: “Tau ta ese bema inai hereva edia latanai hereva haida ma do ia atoa kau neganai, Dirava ese inai buka lalonai idia torea hisihisi, be unai tau ena latanai do ia atoa kau.”—Apokalupo 22:18.
Keristani hereva momokanina be Dirava ena Hereva, Baibel, lalonai ia noho. (Ioane 17:17; 2 Timoteo 3:16; 2 Ioane 1-4) Baibel dekenai lalo-parara maorona abia karana be tanobada ena aonega herevadia amo ia vara lasi. Tanobada ena aonega amo Dirava ena hereva idia gwauraia hedinaraia taudia dekenai, aposetolo Paulo ena henanadai ita gwauraidia lou be maoro: “Unai dainai, aonega taudia be edeseni? Diba bada taudia edeseni idia noho? Inai tanobada ena dala idia herevalaia diba momo taudia be edeseni? Dirava ese ia hedinaraia inai tanobada ena aonega be kavakava sibona!”—1 Korinto 1:20.
Danu, Keristani kongregesen momokanina be “hereva momokani ena du, bona hereva momokani ia gimaia maguna.” (1 Timoteo 3:15) Naria taudia ese kongregesen lalonai idia hadibaia herevadia goevadia idia gimaia, bona hahediba hereva koikoidia idia koua. (2 Timoteo 2:15-18, 25) ‘Peroveta koikoi taudia, hadibaia koikoi taudia, bona hunia dekenai hereva koikoi idia gwauraia taudia’ be kongregesen amo idia koua. (2 Petero 2:1) Aposetolo taudia idia mase murinai, Dubu Ena Tamana Taudia Badadia ese “lauma dikadia edia hadibaia hereva” idia koua lasi dainai, unai hereva be Keristani kongregesen lalonai idia vareai momokani.—1 Timoteo 4:1.
Hereva momokani negea karana ena kerere be hari Kerisendom lalonai ia hedinarai goevagoeva. Idia abia dae herevadia bona idia karaia karadia be Baibel amo idia idau momokani.
[Footnotes]
a Toi Tamona Oi Abia Dae be Namo, Eiava? buklet ese Toi Tamona hahediba herevana ia herevalaia goevagoeva, Iehova ena Witnes taudia ese idia halasia.
b Baibel ena hadibaia dalana souli dekenai oi dibaia namonamo totona, Buka Helaga Herevalaia bukana ena rau 274-80 bona 361-66 oi itaia, Iehova ena Witnes taudia ese idia halasia.
[Box/Picture on page 18]
KAPADOKIA DUBU ENA TAMANA TAUDIA
Toretore tauna ladana Kallistos, ia be dubu tauna ta, ia gwau: “Otodoks Dubu . . . be lagani 300 C.E. murinai idia noho toretore taudia idia matauraia, bona idia gwauraidia ‘Dubu Gunalaia Taudia Badadia Toi,’ Nazianzus tauna Gregory, Basil Badana, bona John Chrysostom be idia matauraidia bada.” Unai Dubu Ena Tamana Taudia ese Dirava ena lauma amo ia vara herevana, Baibel, amo edia hahediba herevadia idia abia, a? Buka ladana The Fathers of the Greek Church ese Basil Badana ia herevalaia, ia gwau: “Iena toretore ese ia hahedinaraia ena mauri lalonai ia ese Plato, Homer, bona histori torea taudia bona hereva gwauraia namonamo taudia ia ura henia bada bona edia siahu be bada ena toretore dalana dekenai. . . . Basil be ‘Greek tauna.’ ” Nazianzus tauna Gregory danu be unai bamona. “Iena lalohadai dekenai Dubu do ia kwalimu momokani bema Greek sene karadia be dubu lalonai idia abia dae momokani.”
Profesa Panagiotis K. Christou ese idia toi ia herevalaia, ia gwau: “Ena be nega haida taunimanima idia sisiba henia ‘sene herevadia . . . bona anina lasi koikoi herevadia’ [Kolose 2:8] dainai do idia naria namonamo—unai amo Taravatu Matamata ena taravatu hegeregerena idia noho—to unai nega ai danu, taunimanima edia aonega herevadia bona taravatudia idia stadilaia goadagoada, bona ma haida dekenai unai stadilaia karana idia gwauraia namo.” Ia hahedinaraia goevagoeva, unai bamona dubu hadibaia taudia idia laloa Baibel ia hegeregere lasi edia lalohadai ia durua totona. Gabu haida dekenai durua idia tahua ena anina be edia hahediba herevadia be Baibel amo ia idau, a? Aposetolo Paulo ese Heberu Keristani taudia ia sisiba henia, ia gwau: “Do umui naria, hadibaia hereva idauidau ese . . . umui idia hakaua kerere garina.”—Heberu 13:9.
[Credit Line]
© Archivo Iconografico, S.A./CORBIS
[Box/Picture on page 20]
ALESANDRIA TAUNA CYRIL—IDIA HEPAPAHUAHULAIA DUBU ENA TAMANA
Idia hepapahuahulaia momo Dubu Ena Tamana Taudia ta be Alesandria tauna, Cyril (375-444 C.E. bamona). Dubu ena histori torea tauna, Hans von Campenhausen, ese ia gwauraia “kara auka, dagedage, bona kara koikoi tauna, bona iena gaukara bona dagi dainai unai kara ia habadaia,” bona ma ia gwau “gau ta ia gwauraia maoro lasi, to ena siahu ia habadaia karadia sibona be mai anina bada ia dekenai . . . Unai dagedage bona kara gagevadia ese ena lalona idia hahisia lasi.” Cyril be Alesandria ena bisop neganai, ia ese lalo-ani moni, koikoi bona ladana hadikaia hereva ia gaukaralaia Constantinople ena bisop be ena dagi amo ia kokia totona. Idia gwau ia be lagani 415 C.E. ai, ladana bada aonega tauna, Hypatia, ia alaia mase. Campenhausen ese Cyril ena tomadiho toretoredia ia herevalaia neganai, ia gwau: “Hahediba herevadia dekenai daradara ia hamaoromaorodia neganai Baibel sibona dekenai lasi to diba taudia mai edia ladana edia hereva idauidau edia heduru amo haere ia abia karana ia hamatamaia.”
[Picture on page 19]
Jerome
[Credit Line]
Garo Nalbandian