Greek Lalohadai—Keristani Tomadiho Ena Namo Ia Habadaia, A?
“Keristani tomadiho, ena be dirava koikoi idia tomadiho henidia Greek bona Roma taudia edia kastom ia dadaraia, to edia lalohadai momo ia abia dae.”—The Encyclopedia Americana.
“KERISTANI” lalohadai dekenai mai edia siahu bada taudia badana ta be “Saint” Augustine. The New Encyclopædia Britannica ia gwau, Augustine ena “lalona be Taravatu Matamatana ena tomadiho bona Plato ena Greek lalohadai atoa hebou gabuna badana; bona ia amo idia haboua lalohadaina be Middle Ages lalonai bona ia murinai Kerisendom ena Roman Katolik bona Reneisens Protestan tomadihodia lalonai ia vareai.”
Augustine ese ia henia hanai gauna be ia goada momokani. Douglas T. Holden ese Greek lalohadai ena siahu Kerisendom lalonai ia herevalaia neganai, ia gwau: “Keristani lalohadai be Greek lalohadai ida idia haboua momokani dainai, unai idia abia dae taudia edia lalohadai amo kahana 9 be Greek lalohadai bona kahana tamona be Keristani lalohadai.”
Diba bada taudia haida idia abia dae momokani Greek lalohadai ese Keristani tomadiho ia matamata neganai, iena hahediba herevadia edia namo ia habadaia, bona taunimanima edia lalona ia veria gauna ai ia halaoa. Unai be momokani, a? Edena dala ai bona edena negai Greek lalohadai ena siahu ia vareai? Ia ese Keristani tomadiho ena namo ia habadaia, eiava ia hadikaia, a?
Diba haida do ita abia bema lagani 300 B.C.E. bona lagani 500 C.E. huanai idia vara gaudia idaudia hani ita laloa, idia be: (1) “Helene lalohadai Iuda tomadiho lalonai,” (2) “Keristani lalohadai Helene lalohadai lalonai,” (3) “Helene lalohadai Keristani tomadiho lalonai,” bona (4) “Keristani aonega lalohadai.”
“Helene Lalohadai Iuda Tomadiho Lalonai”
Hereva ginigunana, “Helene lalohadai Iuda tomadiho lalonai,” be idau momokani. Heberu taudia edia tomadiho korikorina, Dirava momokanina, Iehova, ese ia hamatamaia gauna, be tomadiho koikoi edia lalohadai amo idia hamiroa lasi be gau badana. (Deuteronomi 12:32; Aonega Herevadia 30:5, 6) To, ena matamana negana amo, ia kahirakahira idia noho tomadiho koikoi karadia bona lalohadai—Aigupito, Kanana, bona Babulonia edia tomadiho edia siahu—ese unai tomadiho goevana idia hadikaia toho. Madi, Israela taudia be edia tomadiho momokanina idia hadikaia karana idia koua lasi.—Gunalaia Taudia 2:11-13.
Lagani handred momo idia hanaia bena lagani 400 B.C.E. murinai Palestine be Alesana Badana ese ia lohiaia Greek Basileiana ena gabu ta ai ia lao neganai, unai hadikaia karana ia bada ia lao bona ena anina dikana be ia noho daudau. Alesana ese ena ami lalonai Iuda taudia ia abia vareai. Iuda taudia bona edia tano idia abia taudia edia hebamo dainai Iuda taudia edia tomadiho lalohadai idia haidaua. Helene lalohadai be Iuda tomadihona hadibaia karana lalonai ia vareai. Idia gwau lagani 175 B.C.E. ai, Hahelaga Tauna Badana Jason ese Greek lalohadai idia hadibaia sikulina ia haginia Ierusalema dekenai, Homer ena lalohadai stadilaia karana hagoadaia totona.
Lagani 150 B.C.E. murinai Samaria toretore tauna ta ia hahedinaraia toho Baibel ena sivarai be Helene taudia edia histori toretorena. Iuda taudia edia gori bukadia, hegeregere Judith bona Tobit, ese Greek taudia edia gori sivaraidia, mahuta hebou urana habadaia sivaraidia, idia gwauraia. Iuda aonega taudia momo ese Greek lalohadai be Iuda tomadiho bona Baibel ida idia hakapua toho.
Unai kara dekenai ladana badana ia abia tauna be Philo, aposetolo edia negai ia noho Iuda tauna ta. Ia ese Plato (lagani 400 B.C.E. murinai), Pythagoras ena orea taudia, bona Stoa orea taudia edia hahediba herevadia ia gaukaralaia. Philo ena lalohadai ese Iuda taudia edia lalona ia veria momokani. Iuda toretore tauna Max Dimont ese Iuda mauri dalana lalonai Greek lalohadai ia vareai karana ia herevalaia neganai, ia gwau: “Plato ena lalohadai, Aristotle ena laloa dalana, bona Euclid ena saiens lalohadai dainai, Iuda diba bada taudia ese Torah idia stadilaia neganai dala matamatana ai idia karaia. . . . Idia ese Iuda lalohadai lalonai Greek taudia edia laloa dalana idia atoa kau matamaia.”
Gabeai, Roma taudia ese Greek Basileiana idia abia, bona Ierusalema idia biagua matamaia. Unai ese dala ia kehoa gau ma haida idia haidaua badabada totona. Lagani 200 C.E. murinai, Plato ena lalohadai idia hanamoa bona idia haboua diba bada taudia edia aonega bona tomadiho herevadia be idia hedinarai goevagoeva vadaeni, bona hari idia gwauraia Neoplato lalohadai. Unai lalohadai ese hereva momokani ia negea Keristani oreana ia veria momokani.
“Keristani Lalohadai Helene Lalohadai Lalonai”
Lagani gunadia 500, lagani 1 C.E. ia lao 500 C.E., lalodiai aonega taudia haida idia ura Baibel ena hereva momokani ena anina Greek lalohadai lalonai idia hahedinaraia toho. Buka ladana A History of Christianity ia gwau: “Keristani aonega taudia idia hahedinaraia toho, Keriso ia do mai lasi neganai lagani momo lalonai, Greek taudia idia hekwarahi kava Dirava idia diba totona, hegeregere idia ese Iesu bona Keristani tomadihona be edia lalohadai kava amo idia havaraia toho.”
Unai bamona taudia idia do noho lasi neganai, Plotinus (lagani 205-270 C.E. ai) ese Plato ena lalohadai amo lalohadai ta ia havaraia. Plotinus ese souli be tauanina amo ia parara lalohadaina ia hahedinaraia. Profesa E. W. Hopkins ese Plotinus ia herevalaia, ia gwau: “Ena tomadiho lalohadai . . . ese Keristani lalohadai idia abia dae taudia badadia edia lalona ia veria badabada.”
“Helene Lalohadai Keristani Tomadiho Lalonai” Bona “Keristani Aonega Lalohadai”
Lagani 100 C.E. murinai, “Keristani” aonega taudia idia hekwarahi bada dirava koikoi tomadiho henia aonega taudia edia lalona idia veria totona. Ena be aposetolo Paulo ese sisiba ia henia goevagoeva “Dirava ena laloa idia badinaia lasi taudia edia hepapahuahu” bona “aonega koikoi” amo idia siri, to unai bamona hadibaia taudia ese Helene dalana ena lalohadai be edia hahediba herevadia ida idia haboua. (1 Timoteo 6:20) Philo ena kara ese ia hahedinaraia toho, reana Baibel ena lalohadai bona Plato ena lalohadai idia hakapua diba.—2 Petero 1:16 itaia.
Unai kara ese ia hadikaia gauna be Baibel ena hereva momokani. “Keristani” hadibaia taudia idia hahedinaraia toho, Keristani tomadiho be Greek bona Roma taudia edia lalohadai ida ia hegeregere. Alexandria tauna Clement bona Origen (lagani 100 C.E. murinai bona 200 C.E. murinai) ese Neoplato lalohadai be gabeai idia gwauraia “Keristani aonega lalohadai” ena badina ai idia halaoa. Milan ena bisop, Ambrose (lagani 339-397 C.E. ai), “ese Greek aonega matamatana, Keristani bona Keristani lasi aonegana, ia abia—bona . . . Neoplato lalohadai ia badinaia tauna Plotinus ena toretore ia abia badabada.” Ia ese Roma aonega taudia dekenai idaunegai lalohadai idia noho Keristani dalana ia hahedinaraia toho. Augustine be unai ia karaia danu.
Lagani handred murinai, Areopagus orea tauna ta Dionysius (haida idia gwauraia Dionysius koikoina danu), reana Syria ena monk ta, ese Neoplato lalohadai be “Keristani” tomadiho lalohadai ida ia haboua toho. Ensaiklopidia ta ia gwau iena “toretore dainai lagani 500 C.E. murinai idia noho Keristani hahediba herevadia bona lalohadai edia kahana badana dekenai be Neoplato lalohadai ia hedinarai . . . bona ia gwauraia tomadiho bona kara idauidau be hari inai nega lalonai idia noho.” Idia ese aposetolo Paulo ena sisiba, “umui naria namonamo, tau ta ese taunimanima edia aonega hereva kava dekena amo umui ia koia garina,” be idia dadaraia momokani!—Kolose 2:8.
Hamiroa Gaudia
Haida idia gwau “Plato ena lalohadai idia abia dae Keristani taudia ese Dirava ia hahedinaraia gaudia idia laloa bada bona idia laloa Plato ena lalohadai be Baibel ena hahediba herevadia bona dubu ena kastom karadia lalo-pararalaia bona durua gauna namona.”
Plato ia abia dae momokani taunimanima be mai ena mase diba lasi soulina. Unai dainai ita hoa lasi, “Keristani” aonega lalohadai lalonai ia vareai hahediba koikoi herevana badana ta be souli ia mase diba lasi herevana. Idia gwau diba lasi taunimanima momo herea ese Keristani tomadiho do idia ura henia totona unai hahediba herevana idia abia dae. Aposetolo Paulo be Atena, Greek mauri dalana ena gabu badana, dekenai ia haroro neganai, ia ese Plato ena hahediba herevana, mase diba lasi soulina herevana, ia hahedinaraia lasi. To, ia ese Keristani hahediba herevana toreisi lou dekenai ia harorolaia, ena be ena hereva idia kamonai Greek taudia momo ese ena hereva idia abia dae be auka.—Kara 17:22-32.
Baibel ena hereva be Greek lalohadai amo ia idau, ia hahedinaraia souli be tau ta ia abia gauna ta lasi to unai tau be souli. (Genese 2:7, NW ) Mase dekenai souli ia ore. (Esekiela 18:4, NW ) Hadibaia Tauna 9:5 ese ita ia hadibaia: “Mauri taudia idia diba do idia mase, to mase taudia be gau ta idia diba lasi. Idia be mai edia ahuna lasi, bona taunimanima ese mase taudia idia laloaboio momokani.” Mase diba lasi soulina herevana be Baibel ese ia hadibaia lasi.
Hahediba hereva koikoina ma ta be, Iesu be taunimanima ai ia do lao lasi neganai ia be iena Tamana ida ia hegeregere. Buka ladana The Church of the First Three Centuries ia gwau: “Toi Tamona hahediba herevana . . . be Iuda taudia bona Keristani Revarevadia amo lasi to gabu idauna amo ia mai.” Edena gabu amo ia mai? Unai hahediba herevana be “Plato ena lalohadai idia badinaia taudia badadia ese unai lalohadai idia habadaia, bona Keristani tomadiho ida idia haboua.”
Momokani, nega ia heau lalonai bona Neoplato lalohadai ese Dubu taudia badadia edia lalona ia veria neganai, Toi Tamona idia abia dae taudia idia momo idia lao. Lagani 200 C.E. murinai ia vara Neoplato lalohadai ese idia ia durua, idia hakapua diba lasi gauna idia hakapua totona—Dirava toi be Dirava tamona ai idia halaoa. Aonega taudia edia laloa dalana ai idia gwau tatau toi be Dirava tamona ai idia lao ena be idia ta ta be idau!
To, Baibel ena hereva momokani ese ia hahedinaraia goevagoeva Iehova sibona be Siahu Ibounai Diravana, Iesu Keriso be Ia henunai Ia havaraia Natuna, bona lauma helaga be Iena gaukara siahuna. (Deuteronomi 6:4, NW; Isaia 45:5; Kara 2:4; Kolose 1:15; Apokalupo 3:14) Toi Tamona hahediba herevana ese Dirava momokani tamona ena ladana ia hadikaia bona taunimanima ia hadaradaraia, bena idia lalo-pararalaia diba lasi Diravana amo idia siri.
Neoplato lalohadai ese Keristani lalohadai lalonai ia hadikaia gauna ma ta be Baibel ia gwauraia lagani 1,000 helarona. (Apokalupo 20:4-6) Origen be lagani 1,000 helarona idia abia dae taudia ia gwauraia dika tauna badana. Dahaka dainai Baibel ese ia hahedinaraia goevagoeva herevana, Keriso ena lagani 1,000 lohia negana helarona, ia dadaraia goadagoada? The Catholic Encyclopedia ia gwau: “Iena hahediba herevadia be Neo-Plato lalohadai amo ia havaraia . . . , unai dainai [Origen] be lagani 1,000 helarona idia abia dae taudia edia kahana ai ia noho diba lasi.”
Hereva Momokani
Ataiai ita herevalaia gaudia iboudiai be anina lasi hereva momokani dekenai. Unai hereva momokani be Baibel lalonai ita davaria Keristani hahediba herevadia ibounai. (2 Korinto 4:2; Tito 1:1, 14; 2 Ioane 1-4) Baibel sibona be hereva momokani ena badina tamona.—Ioane 17:17; 2 Timoteo 3:16.
To, Iehova, hereva momokani, taunimanima, bona mauri hanaihanai inai henia tauna—Satani Diabolo, “alaia tauna” bona “koikoi ibounai edia tamana”—ese dala dikadia idauidau ia gaukaralaia unai hereva momokani ia hadikaia totona. (Ioane 8:44; mani 2 Korinto 11:3 itaia.) Keristani hahediba herevadia ia hadikaia toho totona, ia ese ia gaukaralaia gauna badana ta be dirava koikoi idia tomadiho henia Greek aonega taudia edia hahediba herevadia—ia sibona ena lalohadai idia hahedinaraia herevadia unai.
Keristani hahediba herevadia be Greek lalohadai ida idia haboua karana ese Baibel ena hereva ia hadikaia toho, bena unai amo hereva momokani ese manau, momokani, bona hereva momokani idia tahua taudia ia veria siahuna do ia hamaragia. (1 Korinto 3:1, 2, 19, 20) Unai kara ese Baibel ena hahediba herevadia goevadaedia ia hamiroa toho danu, unai amo hereva momokani bona hereva koikoi edia idau do ia hedinarai goevagoeva lasi.
Hari inai negai, kongregesen ena kwarana, Iesu Keriso, ena hakaua henunai, Keristani hahediba herevadia idia haginia lou. Danu, hereva momokani idia tahua lalo-momokani taudia ese Keristani kongregesen korikorina be ena huahua namona amo idia davaria diba. (Mataio 7:16, 20) Iehova ena Witness taudia idia ura bada unai bamona taudia idia durua, hereva momokani ena ranu goevana idia davaria totona bona iseda Tamana, Iehova, ese ia henia mauri hanaihanai helarona idia dogoatao auka totona.—Ioane 4:14; 1 Timoteo 6:19.
[Picture on page 11]
Augustine
[Picture Credit Lines on page 10]
Greek text: From the book Ancient Greek Writers: Plato’s Phaedo, 1957, Ioannis N. Zacharopoulos, Athens; Plato: Musei Capitolini, Roma