BIOGRAFÍA
U atsʼámal in lej kulbél kom u tʼójonchal a Jehová
Ti 1951 nanáʼ kʼwajatak tin ulel al jun i tsakam kwenchal axi in bij Rouyn, axi kʼwajatak ti Quebec, Canadá. In kʼalej ban atáj axi in bijchinének, u takaʼ an wiʼleb ani kalej jun i epchal axi in bij Marcel Filteau,a jajáʼ itej ti kalnek ban Escuela de Galaad. Jajáʼ in kwaʼalak 23 i támub ani lej yejnekak, nanáʼ u kwaʼalak 16 ani yabaye in lej yejnek. Nanáʼ u ólchij an carta axi in ulalak abal in abnal tanáʼ tin precursor. Jajáʼ kʼwajiy in ajiyal ani wéʼ kʼatsub tin uchaʼ: «¿A uchaʼ a mamá abal neʼets kit chich tejéʼ?».
¿JANTʼINIʼ TIN YEDHAJ TI ATÁJ?
In waʼtsin ti 1934. U papá ani u mamá waʼtsin ti Suiza, pero kʼalejchik ti kʼwajíl ti Timmins, axéʼ pel jun i kwenchaláb ti Ontario (Canadá). Ti 1939, u mamá in tujchij kin ajiy an revista An Ólchix Uw ani ka kʼalej kʼal an tamkuntaláb. Nanáʼ u kwaʼalak akak u epchal ani u mamá tu neʼdhálak kʼal an tamkuntaláb. Wéʼ talbél u mamá pujan jantʼiniʼ i ólchix kʼal a Jehová.
U papá yab in kulbétnaʼ jawaʼ in tʼajaʼ u mamá, pero u mamá in kwaʼalakits tsalpadh abal neʼetsak kin áynanchij kin kʼakʼnaʼ a Jehová. U mamá in áynanchij putudh kʼal a Jehová belits abal tin tujtal an támub 1940, an ólchixchik kʼal a Jehová yabak u jílchinal ka olnomáts ti Canadá. U mamá etsʼey in kʼakʼnaʼ ani in kʼanidhaʼ u papá, belits abal u uchnalak yan jantʼoj kidháb. In alwaʼ tʼiplábil u mamáʼ in lej tólmiy u epchalchik ani nanáʼ, pero talbél u papá in wéʼ jalkʼuy in ey ani tu kʼanidhaʼ más.
U TUJCHIJ KU TʼOJONCHIJ MÁS A JEHOVÁ
Ti 1950 in kʼalej ti Nueva York kʼal jun i púlik tamkuntaláb axi in bij «Aumento de la Teocracia». Tanáʼ u exlaʼ yan i epchal axi tin puwél an tsabál ani jayej u atsʼaʼ jawaʼ in tʼilálak an epchalchik axi kʼalnek ban Escuela de Galaad. Nixéʼ tin lej kanatbédhaʼ abal ku tʼojonchij más a Jehová. Ti biyál u kwaʼalakits tsalpadh abal jats u léʼak ku tʼajaʼ, pero xowéʼ más u léʼak ku tʼajaʼ. Tam tin ulits tu kʼimáʼ, dhúbatkʼij u abaʼ jun i solicitud abal ku tʼajaʼ tin precursor regular. An sucursal axi ti Canadá tin tókʼtsiy ani tin uchaʼ abal okʼox kwaʼalak kin pujan. In pujan ti 1 a octubre ti 1950 ani jun a ítsʼ talbél u tʼajaʼ tin precursor regular. In aban ti Kapuskasing, axéʼ xi kwenchaláb kʼwajatak lej ow tu kʼimáʼ.
Tam tin tólmixak ti Quebec.
Ti 1951 an sucursal in kaniy an epchalchik axi in exlál ti kaw francés abal ka kʼalej ti tolmix ti Quebec, kom tanáʼ an atiklábchik u kaw francés, pero waʼatsak lej wékats i epchal. Nanáʼ in kawak francés ani inglés, jaxtám u uluw abal u léʼak kin kʼalej tin tolmix ani in aban ti Rouyn. Yab jitaʼ u exlálak tanáʼ, expidh in uchan abal kin kʼalej ku aliy jun i epchal axi tanáʼ u kʼwajílak, ani tanáʼ tu exlaʼ a Marcel, antsanáʼ jantʼiniʼ tu uluw tin tujtal. U bajuw ku lej jaʼúbnaʼ a Marcel ani in kʼwajiy tseʼ i támub tanáʼ ti Quebec, tanáʼ jayej in bíjiyat tin precursor especial.
IN KʼALEJ BAN ESCUELA DE GALAAD ANI KOʼOY KU WÉʼ AYCHIJ ABAL KIN TÓMKIN
Tam tin kʼwajatak ti Quebec, in kániyat ban Escuela de Galaad, ban clase 26, axéʼ neʼetsak ka tʼajan ti South Lansing (Nueva York). In kʼwajatak lej kulbél. An graduación tʼajan ti 12 a febrero ti 1956 ani in aban ti África Occidental, al jun i bichow axi xowéʼ u bijiyáb Ghanab. Pero okʼxidh kin kʼalej, koʼoy kin wichiy ti Canadá, tanáʼ neʼetsak ku aychij ma kin tsʼejkanchat u úwil. Nanáʼ u tsálpayalak abal yab neʼetsak ka lej owey.
In kʼwajiy tin aychix ti Toronto buk a ítsʼ, biyat in tsʼejkanchábak u úwil abal kin kʼalej ti Ghana ani al nixéʼchik xi ítsʼ in jilkʼon kʼal an yaneláb Cripps. Jajáʼchik in kwaʼalak jun i tsʼikʼách axi in bij Sheila, nanáʼ u lej kulbetnálak ani jajáʼ jayej tin kulbétnaʼ. Tam ti neʼetsak ku konchij abal ka tomkin kʼal nanáʼ, in pidhan u úwil abal kin kʼalej ti Ghana. A Sheila ani nanáʼ i ólonchij a Jehová ani i takuy abal neʼetsak kin kʼalej tin tolmix ti Ghana, pero neʼetsak ki áynanchij ku exláxin abal ki tsuʼuw max jun a kʼicháj ki ejtow ku tómkin. I atsʼaʼ kʼibat ku kʼwajiy lej ow, pero talbél i tʼajaʼ ti kwéntaj abal jatsak jawaʼ más alwaʼ.
In beláts jun a ítsʼ kʼal i tren, kʼal i barco de carga ani kʼal i avión, ani tikʼelej in ulits ti Accra, axéʼ jats an capital ti Ghana. In bíjiyat tin ókʼnom kʼal an distrito ani kwaʼalak kin beláts ti Ghana, ti Costa de Marfil ani ti Togo. An sucursal tin matinchij jun i carro abal ku ejtow kin xeʼtsin tanáʼ. In lej xeʼtsinalak kwetém ani u lej kulbetnálak ku tsaʼbiy an epchalchik.
Tin taltal an semana etsʼey u kwaʼalak yan i tʼojláb ban púlik tamkuntaláb. Yab i kwaʼalak i atáj tamkuntaláb, jaxtám an epchalchik kwaʼalak kin tsʼejkaʼ jun i tsalam kʼal i tsajib ani kʼal i apatsʼ. Yab i kwaʼalak juʼtáj ki dhayaʼ an kʼapnél abal yab ka odhej, jaxtám an epchalchik in kwaʼalak tanáʼ utat talchik i koʼnél abal kin tsemdhaʼ ani kin pijchij an epchalchik.
Ban púlik tamkuntaláb junchikíl u watʼelak jantʼoj axi tu teʼendhál. Ejtíl, u tʼilál abal jun a kʼicháj an epchal Herb Jennings,c kʼwajatak in binál jun i tʼilomtaláb. Tam, walkan jun i toro ani watʼey tsʼejel juʼtáj ti kʼwajatak an epchalchik. An toro yab in exlálak juʼtáj ka adhláts ani a Herb yab in exlálak jantʼoj kin uluw. Talbél, tseʼ i epchal in ejtow kin yakʼwaʼ an toro ani patal an epchal in pokʼpoy in kʼubak.
Tam in kalelak tin ólnom, u púnchalak an atiklábchik an película La Sociedad del Nuevo Mundo en acción. U kubalak tsab i téʼ ani tanáʼ u palalak jun i sábana dhakniʼ abal ka tejwaméj an película. An atiklábchik in lej kulbetnálak, waʼatsak i atikláb axi yabak jaykʼiʼ in tsuʼúmal jun i película. Ma in pokʼpoyalak in kʼubak tam kin tsuʼuw ban película abal an atiklábchik kʼwajatak ti pújnal. Kʼal an película tólmiyat kin tʼajaʼ ti kwéntaj abal i kwaʼal jun i yaneláb tin puwél an tsabál.
Tam tu tómkin ti Ghana ti 1959.
Tam tu neʼdhálak tsab i támub ti África u ejtow kin kʼalej ban púlik tamkuntaláb internacional axi tʼajan ti Nueva York ti 1958. U atsʼaʼ lej kulbél kom in eláxin kʼal a Sheila. Jajáʼ pelak i precursora especial ti Quebec ani kʼalej ban púlik tamkuntaláb. U kʼwajinek tu exláx, pero xowéʼ neʼetsak ku konchij abal ka tomkin kʼal nanáʼ. U dhúchunchij jun i carta an epchal Knorr.d U konoy max awitsak ka kaniyat a Sheyla ban escuela de Galaad ani talbél ka kániyat ti África. An epchal Knorr in batsʼuw nixéʼ. Tam ti a Sheila ulits ti Ghana i ejtow ku tomkin ti Accra, ti 3 a octubre ti 1959. I atsʼaʼ abal a Jehová kʼwajatak tu lábliyal kom i takuy ki tʼojonchij okʼox Jajáʼ.
U TÓLMIXIN TI CAMERÚN
Ban sucursal axi ti Camerún.
Ti 1961 u aban ti Camerún, tanáʼ in konchat kin tólmixin abal ka tsʼejkáj jun i ít sucursal. U kwaʼalak yan i tʼojláb ani jayej u yéjenchalak ku exóbnaʼ yan jantʼoj kom in bíjiyat tin siervo de sucursal. Ti 1965 i exlaʼ abal a Sheila kʼwajat koʼodh ani i atsʼaʼ wéʼ kʼibat ki exbay abal neʼetsak ki bajuw tu tataláb. Pero tam ti kʼwajatak i tsálpayal jantʼoj neʼets ki tʼajaʼ ani kʼwajatak i tsuʼtal jantʼiniʼ ku wichiy ti Canadá, watʼey jantʼoj lej yajchik.
An tʼeleʼ axi neʼetsak kin koʼoy a Sheila yab in bajuw ka waʼtsin. An doctor tu uchaʼ abal an tʼeleʼ pelak jun i kwitól. Watʼenek watʼadh 50 i támub, pero yab i éjtowal ki ukʼchiy jawaʼ watʼey. I atsʼálak lej yajchik i ichích, pero i takuy abal neʼetsak ku jilkʼon tu tolmix tanáʼ ti Camerún.
Kʼal a Sheila ti Camerún ti 1965.
An epchalchik axi ti Camerún yaníl ayoknáj kʼal an eyalchik kom yab in léʼnaʼ ka tólmixin ban política ani más in tametnálak i kʼibataláb tam neʼetsak ka takuyat jun i ít eyal. Ti 13 a mayo ti 1970 an eyalchik in kúbdhaʼ an tʼojláb in kʼál an ólchixchik kʼal a Jehová. U tixkʼanchat an sucursal ani expidh i eyendhámal bóʼ a ítsʼ. Al jun i semana u uchan abal patal an misioneros kwaʼalak ku kalej ti Camerún. I atsʼaʼ lej kʼibat ki jilaʼ an epchalchik kom i lej kʼanidhálak ani yab i exlálak jantʼoj neʼets kin watʼaʼchik.
U kʼwajiy akak a ítsʼ ban sucursal axi ti Francia, ani ma tanáʼ in tʼójon abal ki tólmiy an epchalchik axi ti Camerún. Ti diciembre ti 1970 u aban ban sucursal axi ti Nigeria, kom jats tujey in okʼnál an tʼojláb ti Camerún. An epchalchik axi ti Nigeria tu batsʼuw kʼal yan i kʼanidhomtaláb ani wawáʼ i lej kulbétnaʼ ku kʼwajiy tu tolmix tanáʼ.
I TAKUY JANTʼOJ AXI LEJ KʼIBAT
Ti 1973 koʼoy ki takuy jantʼoj axi lej kʼibat. A Sheila owatits tu wéʼ yaʼul. Tam tu kʼwajatak ti Nueva York kʼal jun i púlik tamkuntaláb, jajáʼ kʼwajiy ti wéʼ ukʼnal ani tin uchaʼ: «Yabáts u éjtowal ku áynanchij. In lej tsekéts ani etsʼey in kʼwajat yaʼul». I neʼdhálakits 14 i támub ti África Occidental. Nanáʼ u atsʼálak in lej kulbél kʼal patal an tʼojláb axi kʼwajatak in tʼajál a Sheila, pero i yéjenchalak ki tʼajaʼ talchik i jalkʼuxtaláb. U kʼwajiy tu tʼilom ani i ólonchij a Jehová ani tam i tsalpay ku wichiy ti Canadá abal a Sheila ka ilálin. I atsʼaʼ lej kʼibat ki jilaʼ an uchbiláb axi i kwaʼalak kom i lej kulbetnálak.
Tam tu wichiy ti Canadá, u elaʼ i tʼojláb kʼal jun u biyál jaʼúb. Jajáʼ in nújuwalak i carros. I jálbiyalak i renta al jun i tsakam atáj, i tsʼaʼiy i eyextaláb axi eyendhachits ani yab u tokʼlin. Wawáʼ expidh i léʼak ki koʼoy jawaʼ más i yéjenchal, yab i léʼak ki koʼoy yan jantʼoj, kom jawaʼ i léʼak jats ku wichiy ki tʼojonchij más a Jehová. Yab koʼoy ki aychij yan i kʼij abal junílekʼij ki batsʼuw más i uchbíl.
In tujey tin tolmix tam sábado kom kʼwajatak ti tsʼejkáb jun i Salón de Asambleas ti Norval (Ontario). Talbél, in bíjiyat ku ókʼnaʼ abal ka beletnáj nixéʼ xi Salón de Asambleas. A Sheila in atsʼálak más kanat ani jaxtám u ejtow ku batsʼuw nixéʼ xi tʼojláb. Ti junio ti 1974, u kʼalej tu kʼwajíl al jun i atáj axi kʼwajatak al nixéʼ xi Salón de Asambleas. I atsʼálak lej kulbél kom junílekʼij i éjtowalak ki tʼojonchij más a Jehová.
Kʼayúm kʼayúm elabméj a Sheila ani tsab i támub talbél u bíjiyat tu ókʼnom kʼal an circuito. U uchbiyat ki tsaʼbiy an tamkuntalábchik axi ti Manitoba, axéʼ pel jun i kwenchaláb ti Canadá juʼtáj ti lej tsamay. I atsʼálak lej kulbél kʼal an epchalchik kom jajáʼchik lej kʼanidhom. I exóbnaʼ abal juʼtámakits ku kʼwajiy i éjtowal ki tʼojonchij a Jehová ani ki tʼajaʼ kʼal patal i kanát.
U EXÓBNAʼ JANTʼOJ AXI TIN LEJ TOLMIYÁMAL
Ti 1978 u kániyat tu tolmix ban Betel axi ti Canadá. Wéʼ talbél u exóbnaʼ jantʼoj axi u lej yajnaʼ pero tin lej tólmiy. Jun a kʼicháj in konchat ku bínaʼ jun i tʼilomtaláb ti francés, al jun i exbadh tamkuntaláb axi tʼajan ti Montreal, an tʼilomtaláb u owelak jun hora kʼal tsʼejel. Nanáʼ yab u ejtow ku tʼajaʼ abal an epchalchik kin kulbétnaʼ an tʼilomtaláb ani jaxtám jun i epchal axi ban Departamento de Servicio koʼoy ti kin tʼilmay. Yabak u tʼajámal ti kwéntaj abal yab in witʼadh ku bínaʼ i tʼilomtaláb. U lej yajnaʼ jawaʼ tin uchaʼ an epchal, u atsʼaʼ abal yab u neʼdháxak alwaʼ, abal kʼwajatak in lej watʼkʼanchal ani abal yab kʼwajatak tin tólmiyal kʼal jawaʼ tin uchaʼ. Yab u léʼnaʼ ku batsʼuw an exobchixtaláb kom u tsalpay abal jajáʼ yab in tomnálak ti kin exóbchij ani abal yab tékedhak jantʼiniʼ kʼwajat tin exóbchal.
U exóbnaʼ jantʼoj lej exbadh talbél tu binámal jun i tʼilomtaláb ti francés.
Tam ti watʼenekits jayits a kʼicháj, jun i epchal axi u tolmix ban comité de sucursal tin tʼilmay. U uchaʼ abal yab tekedh jawaʼ u tʼajaʼ ani abal u lej yajnálak. Talbél in kʼalej u tʼilmayal an epchal axi tin tʼilmay kʼaʼál ani u konchij ti kin pákwlanchij kom yab in tokʼtsin tekedh. An epchal tin tejwamédhanchij yan i kʼanidhomtaláb ani tin pákwlanchij. Kʼal jawaʼ u watʼaʼ, u exóbnaʼ abal u yéjenchalak i tsaʼataláb (Prov. 16:18). U lej olonchámal a Jehová abal ti kin pákwlanchij jawaʼ u tʼajaʼ ani u tsapnanchámal abal etsʼey ku batsʼuw alwaʼ an exobchixtaláb axi in pidhnal.
Tejéʼ ti Betel ti Canadá u neʼdhálits watʼadh 40 i támub, ani ma ti 1985 in tolmixnének ban Comité de Sucursal. Ti febrero ti 2021 tsemets a Sheila ani u lej tʼilál, nanáʼ jayej yabáts in lej kanat. Pero in kʼwajinek lej tʼojlidh tin tʼojlábil a Jehová ani jaxtám yab u tʼajál ti kwéntaj jantʼiniʼ tu watʼél a kʼicháj (Ecl. 5:20, nota). U watʼamal yan i kʼibataláb, pero jayej u atsʼámal in lej kulbél kom u tʼójonchal a Jehová. U tʼojonchámal a Jehová al watʼadh 70 i támub ani nixéʼ in tʼajál abal ku atsʼaʼ alwaʼ tu ejatal. U lej konchal a Jehová abal kin tólmiy an tsákamchik abal kin eyendhaʼ in ejatal abal ka tʼójonchat, kom expidh antsanáʼ jajáʼchik jayej neʼets kin atsʼaʼ kulbél.
a An biografía in kʼál an epchal Marcel Filteau kalej al An Ólchix Uw axi ti 1 a febrero ti 2000, axéʼ in bij «Jehová es mi refugio y fuerza».
b Ma ti 1957, axéʼ xi bichow ti África u bijiyábak Costa de Oro.
c Al An Ólchix Uw axi ti 1 a diciembre ti 2000 neʼets ka elaʼ jawaʼ in watʼaʼ an epchal Herbert Jennings, axéʼ an biografía in bij «No saben lo que será su vida mañana».
d Al nixéʼ xi kʼij, an epchal Nathan Knorr jats axi in okʼnálak an tʼojláb axi in tʼajálak in bichówil a Jehová.