¿Jantʼiniʼ i éjtowal ki batsʼuw jun i alwaʼ exobchixtaláb?

1. ¿Jantʼoj i éjtowal ki tʼajaʼ abal ka kalej alwaʼ jawaʼ i tsálpayal ki tʼajaʼ? (Proverbios 13:10; 15:22).

PATAL i léʼ ki takuy jawaʼ tekedh ani i léʼ abal ka kalej alwaʼ jawaʼ i tsálpayal ki tʼajaʼ. Jaxtám an Biblia tu uchál abal kwaʼal ki konoy ku exóbchat (ka ajiy Proverbios 13:10; 15:22).

2. ¿Jantʼoj tu uchamal a Jehová abal neʼets tu ku pidhaʼ?

² A Jehová jats axi in éjtowal tu ku pidhaʼ an exobchixtaláb axi más alwaʼ, jaxtám in tomnál ki lej ólonchij abal ki konchij i tsalpadhtaláb. A Jehová tu uchál axéʼ: «Neʼets tu tʼajaʼ ti kwéntaj tam tu exóbchij» (Sal. 32:8). Al axéʼ xi texto a Jehová kʼwajat tu uchál abal jajáʼ neʼets tu ku pidhaʼ an exobchixtaláb axi i yéjenchal ani neʼets tu ku tólmiy abal ki ejtow ki eyendhaʼ ti ejatal.

3. ¿Jantʼoj tam konowixtaláb neʼets ki tókʼtsiy al axéʼ xi exobintaláb?

³ Al axéʼ xi exobintaláb neʼets ki eyendhaʼ an Biblia abal ki tókʼtsiy tseʼ i konowixtaláb axi walám i tʼajámal: Kʼaʼál, ¿jantʼoj in yéjenchal ku koʼoy abal ti kin tólmiy an exobchixtaláb axi ku konoy?, tsabchíl ¿jitaʼ in éjtowal ti kin pidhaʼ jun i alwaʼ exobchixtaláb?, oxchíl ¿jantʼiniʼ u éjtowal ku tejwamédhaʼ abal chubax u léʼ ku batsʼuw jun i exobchixtaláb? Ani tseʼchíl, ¿jaleʼ ti yab in tomnál ku konchij axi más ti kin uchaʼ jantʼoj kwaʼal ku tʼajaʼ?

«¿JANTʼOJ IN YÉJENCHAL KU KOʼOY ABAL TI KIN TÓLMIY AN EXOBCHIXTALÁB AXI KU KONOY?»

4. ¿Jantʼoj in tomnál ki koʼoy max i léʼ ki batsʼuw an exobchixtaláb?

⁴ Abal ki batsʼuw jun i exobchixtaláb in yéjenchal ki koʼoy i tsaʼataláb. Junchikíl neʼets ki yejenchij tu ku tólmiy jun i atikláb axi in kwaʼal más i exlomtaláb, kom walám jajáʼ in watʼamalits an kʼibataláb axi wawáʼ i tamtém ani neʼets kin exlaʼ jantʼiniʼ tu ku tólmiy. Max wawáʼ yab ki koʼoy i tsaʼataláb, a Jehová yab neʼets kin ejtow tu ku tólmiy, ani tam ki ajiy jun i exobchixtaláb axi ti Biblia walám ki tsalpay abal yab i yéjenchal ki eyendhaʼ ti ejatal (Miq. 6:8; 1 Ped. 5:5). Pero an tsaʼataláb neʼets kin tʼajaʼ abal ki léʼnaʼ ki exlaʼ jantʼoj in tsálpayal a Jehová ani ki léʼnaʼ ki eyendhaʼ ti ejatal an exobchixtaláb.

5. ¿Jantʼoj awilak kin tʼajaʼ abal a David kin kʼadhatnaʼ tin baʼ?

⁵ Ki tsuʼuw jantʼoj i éjtowal ki exóbnaʼ kʼal in tʼiplábil an tsʼalej David, jajáʼ in koʼoy yan i tsaʼataláb belits abal pelak jun i inik axi lej witʼadh ani bajudh. Tam ti jajáʼ yabaye pelak i tsʼalej, in exlálakits ti tʼénel ani ma takuyat ka kʼalej ti tʼénel tin tamét an tsʼalej Saúl (1 Sam. 16:​18, 19). Talbél, tam ti a Jehová in takuy ti tsʼalej in pidhaʼ in tʼokat tsap ani in tʼajaʼ abal a David ka bajudhméj más (1 Sam. 16:​11-13). A David u lej puwenchabak kom in tsemdhaʼ yan i atikláb kʼal axi tu kʼwíynalak an israelitas ani ma in tsemdhaʼ a Goliat (1 Sam. 17:​37, 50; 18:7). Max a David lej kʼadhatak in ey, awilak kin tsalpay axéʼ: «Nanáʼ in lej witʼadh, yab u yéjenchal ti kin exóbchij jitaʼ». Pero a David yab in tʼajaʼ nixéʼ.

6. ¿Jaleʼ ti lej belál abal a David in jilalak ka exóbchin? (Ka tsuʼuw jayej an imagen axi kʼwajat ban portada).

⁶ Tam ti a David pélakits i tsʼalej, in takuy i jaʼúbchik kʼal axi ka pidhan i alwaʼchik exobchixtaláb (1 Crón. 27:​32-34). Ani yab i jikʼpál abal a David kin tʼajaʼ nixéʼ kom etsʼey in batsʼuw ka exóbchat. Jajáʼ in lej tʼajálak ti kwéntaj an exobchixtaláb axi ka pidhan kʼal i inik ani kʼal i mimláb. Ani jats jawaʼ watʼey tam ti pidhan jun i exobchixtaláb kʼal a Abigaíl, jajáʼ pelak in kʼimádhil jun i inik axi lej pojkax ani axi in lej kʼadhatnálak tin baʼ, axi in bij Nabal. A David in koʼoy i tsaʼataláb ani in lej tʼajaʼ ti kwéntaj an exobchixtaláb axi pidhan kʼal a Abigaíl ani kʼal nixéʼ tólmiyat abal yab kin tʼajaʼ jun i walabtaláb axi lej púlik (1 Sam. 25:​2, 3, 21-25, 32-34).

7. ¿Jantʼoj i exobnál kʼal in tʼiplábil a David? (Eclesiastés 4:13; ka tsuʼuw jayej an imágenes).

⁷ ¿Jantʼoj i exobnál kʼal in tʼiplábil a David? Walám wawáʼ u lej witʼadh ani i kwaʼal i éy, pero yab in tomnál ki tsalpay abal yabáts i yéjenchal ku exóbchat o abal i exlálits patal. Jayej i exobnál abal kwaʼal ki batsʼuw jawákits tam alwaʼ exobchixtaláb axi ku pidhan ani yab ki tʼajaʼ ti kwéntaj jitaʼ axi kʼwajat tu pidhál (ka ajiy Eclesiastés 4:13). Nixéʼ neʼets tu ku tólmiy abal yab ku lej ukʼpin ani yab ki odhnaʼ axi kʼeʼatchik.

«¿JITAʼ IN ÉJTOWAL TI KIN PIDHAʼ JUN I ALWAʼ EXOBCHIXTALÁB?»

8. ¿Jaleʼ ti lej alwaʼ abal a David in konchij i tolmixtaláb a Jonatán?

⁸ Ki tsuʼuw kʼeʼat i exobchixtaláb tin kwéntaj an tsʼalej David, jajáʼ in bátsʼuwalak an exobchixtaláb axi u pídhnalak kʼal i atiklábchik axi in lej kʼanidhálak a Jehová ani jayej kʼal jitaʼchik in exbayalak jawaʼ kʼwajatak in watʼál. Jun a kʼicháj, a David in léʼak kin exlaʼ max yabáts u tsakúlak a Saúl, jaxtám in konoy a Jonatán jantʼoj in tsálpayalak. ¿Jaleʼ ti walám a David in konchij i tolmixtaláb a Jonatán? Pel kom a Jonatán in lej kʼanidhálak a Jehová ani jayej kom in lej alwaʼ exlálak a Saúl (1 Sam. 20:​9-13). ¿Jantʼiniʼ i éjtowal ki nitsʼbiy an tsʼalej David?

9. Max ki yejenchij jun i exobchixtaláb, ¿jitaʼ in tomnál ki konchij tu ku tólmiy? Ka olnaʼ jun i tʼiplab (Proverbios 13:20).

⁹ Tam ki yejenchij jun i exobchixtaláb, lej alwaʼ ki konchij i tolmixtaláb jun i epchal axi in kʼanidhál a Jehová ani in exlál tin kwéntaj jawaʼ neʼets ki konoy (ka ajiy Proverbios 13:20).a Jun i tʼiplab, ki tsalpay kʼal jun i epchal kwitól axi in léʼ ka tomkin. ¿Jitaʼ walám in éjtowal kin konchij i tolmixtaláb? In éjtowal kin konchij i tolmixtaláb jun i epchal axi yab tómkidh ani neʼets ka ólchin talchik i tsalpadh kaw axi ti Biblia, pero max kin tʼilmay jun i tomkinél axi in kʼanidhál a Jehová ani biyálits ti tómkidh walám neʼets ka pidhan i exobchixtaláb axi más ka eyan.

10. ¿Jantʼoj más neʼets ki exóbnaʼ?

¹⁰ Ma tejéʼ i exobnámal jantʼoj kwaʼal ki tʼajaʼ abal ki batsʼuw an exobchixtaláb ani jayej i tsuʼuw jitaʼ in éjtowal tu ku pidhaʼ an exobchixtaláb. Xowéʼ neʼets ki tsuʼuw jantʼiniʼ i tejwamedhál abal chubax exom i bátsʼuwal jun i exobchixtaláb. Jayej neʼets ki tsuʼuw max in tomnál ki konchij axi más tu ku uchaʼ jantʼoj kwaʼal ki tʼajaʼ.

«¿JANTʼINIʼ I TEJWAMEDHÁL ABAL CHUBAX I LÉʼ KI BATSʼUW AN EXOBCHIXTALÁB AXI U PIDHAN?»

11, 12. a) ¿Jantʼoj yab in tomnál ki tʼajaʼ? b) ¿Jantʼoj in tʼajaʼ a Rehoboam tam tin yéjenchalak kin tʼajaʼ jantʼoj lej exbadh?

¹¹ Walám jun i atikláb kin konoy jun i exobchixtaláb, pero yab in tʼajál kom chubax in léʼ ka tólmiyat. Walám jajáʼ in kwaʼalits takudh jantʼoj neʼets kin tʼajaʼ ani expidh in léʼ ka uchan abal alwaʼits jawaʼ in takuy. Max wawáʼ ki tʼajaʼ nixéʼ neʼets ki tejwamédhaʼ abal yab chubax i léʼ ki batsʼuw an exobchixtaláb axi i konial. Jats in watʼaʼ an tsʼalej Rehoboam.

¹² Tam ti a Salomón tsemets kalchiyat ti tsʼalej kʼal in tsakámil Rehoboam. An israelitas in kwaʼalak yan i kʼaláb, pero kʼalechik tin tamét a Rehoboam abal kin uchaʼ abal lej tʼojondháj kʼal a Salomón. Jaxtám in konchij a Rehoboam abal ka weʼmédhanchat an tʼojláb. A Rehoboam in uchaʼchik abal neʼets kin tsalpay ani talbél neʼets kin tókʼtsiy. Jajáʼ kʼalej in konchal i tolmixtaláb an ókʼnomchik axi tʼojnenékits kʼal a Salomón (1 Rey. 12:​2-7). Pero yab in tʼajaʼ ti kwéntaj an exobchixtaláb axi pidhan. ¿Jaleʼ tin tʼajaʼ nixéʼ? Walám a Rehoboam in kwaʼalakits takudh jawaʼ neʼets kin tʼajaʼ ani expidh in léʼak ka uchan abal alwaʼits jawaʼ in tsálpayal kin tʼajaʼ. Jaxtám walám ti kʼalej in konchal in jaʼúbchik i exobchixtaláb, ani tam ti uchan abal alwaʼits jawaʼ in takuyámal kin tʼajaʼ, a Rehoboam lej kulbéj (1 Rey. 12:​8-14). A Rehoboam in tʼajaʼ jawaʼ uchan pero yab patal an israelitas in kulbétnaʼ ani talchik jekʼombéj. Ma ti nixéʼ a kʼicháj, a Rehoboam yabáts in ejtow ti ábatnom tekedh (1 Rey. 12:​16-19).

13. ¿Jantʼoj neʼets tu ku tólmiy ki exlaʼ max chubax i léʼ ki batsʼuw an exobchixtaláb axi i konial?

¹³ ¿Jantʼoj i exobnál kʼal jawaʼ in tʼajaʼ a Rehoboam? Max ki konoy jun i exobchixtaláb kwaʼal ki tejwamédhaʼ abal chubax i léʼ ki batsʼuw ani yab ki aychij ku uchan abal alwaʼits jawaʼ i takuyámal ki tʼajaʼ. Ki konowiy ti baʼ: «Tam u konial jun i exobchixtaláb, ¿u bátsʼuwal jawaʼ kin uchan?, ¿o yab u tʼajál ti kwéntaj max yab jats jawaʼ nanáʼ u takuyámalits ku tʼajaʼ?». Xowéʼ ki tsuʼuw jun i tʼiplab.

14. ¿Jantʼoj jats axi in tomnál ki tʼilaʼ etsʼey? Ka punuw jun i tʼiplab (ka tsuʼuw jayej an imagen).

¹⁴ Ki tsalpay kʼal axéʼ xi tʼiplab, jun i epchal u ólchinal jun i tʼojláb juʼtáj neʼets kin ataʼ yan i tumín. Pero max kin batsʼuw kwaʼal kin jilaʼ in yanél ani ka kʼwajiy owél. Okʼxidh kin uluw max neʼets kin batsʼuw an tʼojláb o imbáj, u tʼilom kʼal jun i ókʼnom abal kin konchij i exobchixtaláb. An ókʼnom in tʼilchal jun i tsalpadh kaw axi ti Biblia axi in ulal abal jawaʼ más exbadh jats kin tólmiy in yanél ka utey kʼal a Jehová (Efes. 6:4; 1 Tim. 5:8). An epchal yab in kulbétnaʼ an exobchixtaláb axi pidhan kʼal an ókʼnom, jaxtám in áynanchij kin konoy kʼeʼat i epchal, ma ti uchan kʼal kʼeʼat i epchal abal in éjtowal kin batsʼuw an tʼojláb. ¿Walám axéʼ xi epchal chubax in léʼak kin batsʼuw an exobchixtaláb, o expidh in léʼak ka uchan abal alwaʼits jawaʼ jajáʼ in takuyámal kin tʼajaʼ? Ki tʼilaʼ abal junchikíl i ichích in éjtowal tu ku kʼambiy (Jer. 17:9). Junchikíl neʼets ki batsʼuw i exobchixtaláb axi yab i lej kulbetnál, pero walám jats axi más in yéjenchal ki tʼajaʼ ti kwéntaj.

«¿JALEʼ TI YAB IN TOMNÁL KU KONCHIJ AXI MÁS TI KIN UCHAʼ JANTʼOJ KWAʼAL KU TʼAJAʼ?»

15. ¿Jantʼoj yab in tomnál ki tʼajaʼ?

¹⁵ A Jehová in aychal abal wawáʼ ti kwetemtal ki takuy jawaʼ neʼets ki tʼajaʼ (Gál. 6:​4, 5). I exóbnaʼits abal tam neʼets ki takuy ki tʼajaʼ jantʼoj, lej exbadh ki aliy i exobchixtaláb ti Biblia ani ki konchij i tolmixtaláb jun i epchal axi in lej kʼanidhál a Jehová. Jawaʼ yab in tomnál ki tʼajaʼ játs ki konchij abal jajáʼ tu ku uchaʼ jantʼoj kwaʼal ki tʼajaʼ. Jaxtám yab neʼets ku kʼalej kʼal jun i jaʼúb ani ki uchaʼ: «¿Jantʼoj neʼets ka tʼajaʼ tatáʼ max kʼwajatak a tametnál an kʼibataláb axi nanáʼ u tamtém?». In tomnál ki tsalpay ti kwetemtal jawaʼ neʼets ki tʼajaʼ, ani yab ki takuy ki tʼajaʼ jantʼoj expidh kom i tsuʼtal abal axi más játs in takuyámalits kin tʼajaʼ.

16. ¿Jantʼoj kwaʼalak kin takuy kin tʼajaʼ an epchalchik axi ti Corinto? (1 Corintios 8:7; 10:​25, 26).

¹⁶ Ki tsuʼuw jantʼoj watʼey ti kʼaʼál siglo ban tamkuntaláb axi ti Corinto. Jajáʼchik kwaʼalak kin takuy max neʼets kin kʼapuw an tʼuʼlek axi tsʼakchinchámej an walekláb. An abatwálej Pablo in dhuchaʼ axéʼ xi kaw: «Wawáʼ i belál ani i ejtiyal abal an waleklábchik axi u kʼakʼnáb yab chubax pel i dios, yab jantʼoj in exbádh kom expidh waʼats junkats i Dios» (1 Cor. 8:4). Jaxtám talchik i epchal in takuy kin tsʼaʼiy an tʼuʼlek axi u nujuwáb ban carnicería, belits abal tsʼakchinchámej i waleklábchik. Pero talchik i epchal in takuy yab kin kʼapuw nixéʼ xi tʼuʼlek kom neʼetsak kin atsʼaʼ kidháb tin ichích (ka ajiy 1 Corintios 8:7; 10:​25, 26). Jajáʼchik kwaʼalak kin takuy tin kwetemtal jantʼoj neʼetsak kin tʼajaʼ. An abatwálej Pablo yab in uchaʼ an epchalchik abal kin uchaʼ axi más jantʼoj kwaʼalak kin tʼajaʼ, nibal in uchaʼ abal kin nitsʼbiy jawaʼ in tʼajálchik axi kʼeʼat. Ti Romanos 14:10 ma ti 12 in uchaʼ axéʼ xi kaw an epchalchik: «Ti junchik neʼets ki bínaʼ i kwéntaj kʼal a Dios kʼal jawaʼ i tʼajámal».

17. ¿Jantʼoj awits ka watʼey max expidh i tʼajál jawaʼ in tʼajál axi kʼeʼatchik? Ka punuw jun i tʼiplab (ka tsuʼuw jayej an imágenes).

¹⁷ Xowéʼ ta kʼicháj jayej awil ka watʼey jantʼoj ejtíl axi watʼey kʼal an epchalchik axi ti Corinto. Ki tsalpay kʼal axéʼ xi tʼiplab, patal wawáʼ kwaʼal ki takuy jantʼoj neʼets ki batsʼuw tin kwéntaj an xitsʼ.b Walám i atsʼál kʼibat ki exbay patal an olchixtaláb tin kwéntaj an xitsʼ, pero pel i uchbíl ki exóbnaʼ kom ti kwetemtal kwaʼal ki takuy jantʼoj neʼets ki batsʼuw (Rom. 14:4). Max expidh ki tʼajaʼ jawaʼ i tsuʼtal abal axi más in tʼajál, yab jaykʼiʼ neʼets ki koʼoy i tsalpadhtaláb. An tsalpadhtaláb neʼets ki koʼoy max ki exóbnaʼ an Biblia ani ki eyendhaʼ jawaʼ i exobnámal abal ki takuy jantʼoj neʼets ki tʼajaʼ (Heb. 5:14). Jaxtám, max kwaʼal ki takuy ki tʼajaʼ jantʼoj, okʼox kwaʼal ku exobláts ti kwetemtal ani ki aliy jawaʼ tam tsalpadh kaw axi ti Biblia u eynal abal jawaʼ neʼets ki tʼajaʼ. Ani max talbél ki tʼajaʼ ti kwéntaj abal i yéjenchalej ki exbay an olchixtaláb axi i exóbnaʼ, tikʼelej i éjtowal ki konchij i tolmixtaláb jun i epchal axi in kʼanidhál a Jehová.

KI ÁYNANCHIJ KI KONOY I EXOBCHIXTALÁB

18. ¿Jantʼoj in tʼajámal a Jehová abal tu ku tólmiy?

¹⁸ A Jehová tu jilál ki takuy ti kwetemtal jawaʼ neʼets ki tʼajaʼ, ani játs kom jajáʼ in belál abal i éjtowal ki takuy ki tʼajaʼ jawaʼ tekedh. Jajáʼ tu jilchamal an Biblia ani jayej i jaʼúbchik axi in éjtowal tu ku tólmiy ki exlaʼ jantʼiniʼ ki eyendhaʼ an tsalpadh kaw axi ti Biblia. Antsanáʼ tin tejwamedhámal a Jehová abal pel jun i tataláb axi tu lej kʼanidhál (Prov. 3:​21-23). ¿Jantʼiniʼ i éjtowal ki tejwamédhanchij a Jehová abal i lej kʼakʼnál patal jawaʼ tu pidhámal?

19. ¿Jantʼiniʼ ti éjtowal ki kulbedhaʼ a Jehová?

¹⁹ An tatalábchik in atsʼál lej kulbél tam kin tsuʼuw abal in tsakámil in takuyal kin tʼojonchij a Jehová ani in tsápnanchal kin tólmiy axi más. A Jehová jayej in atsʼál lej kulbél tam in tsuʼtal abal wawáʼ i tsápnanchal ku utey más kʼal Jajáʼ, tam i kónoyal i exobchixtaláb ani tam i takuyal ki tʼajaʼ jawaʼ tekedh.