Ki tejwamédhaʼ abal i kʼakʼnál axi más

1. ¿Jantʼoj i yéjenchal ku tejwamédhanchat? (Proverbios 22:1).

¿A KULBETNÁL abal axi más ti tejwamédhanchij abal ti kʼakʼnál? Patal an atikláb in kulbetnál ka kʼakʼnáj, jaxtám an Biblia in ulal abal «an plata ani an oro in kwaʼal in jalbíl, pero más in kwaʼal in jalbíl ku kʼakʼnáj» (ka ajiy Proverbios 22:1).

2, 3. a) ¿Jaleʼ ti junchikíl neʼets ki atsʼaʼ kʼibat ki tejwamédhaʼ abal i kʼakʼnál axi más? b) ¿Jantʼoj neʼets ki exóbnaʼ?

² Pero, ¿jaleʼ ti junchikíl i atsʼál kʼibat ki tejwamédhanchij axi más abal i kʼakʼnál? Junchikíl jats kom i lej tʼajchal ti kwéntaj tam u ukʼpinal ani jayej kom xowéʼ ta kʼicháj yan i atikláb yabáts in ujnám ti kʼakʼnax. Pero wawáʼ i léʼ ki tsápnanchij ki kʼakʼnaʼ patal an atikláb kom a Jehová tu konchal ki tʼajaʼ. Jajáʼ tu uchál: «Ka kʼakʼnaʼchik tin patál an inikchik» (1 Ped. 2:17).

³ Tejéʼ neʼets ki exóbnaʼ jantʼoj jats ki kʼakʼnaʼ axi más. Jayej neʼets ki exóbnaʼ jantʼiniʼ i éjtowal ki tejwamédhaʼ abal i kʼakʼnál i yanél, an epchalchik ani an atiklábchik axi yab in kʼakʼnál a Jehová. Neʼets ki exóbnaʼ jantʼiniʼ i éjtowal ki tejwamédhaʼ abal i kʼakʼnál axi más tam i atsʼál kʼibat ki tʼajaʼ.

¿JANTʼOJ JATS KI KʼAKʼNAʼ AXI MÁS?

4. ¿Jantʼoj jats ki kʼakʼnaʼ axi más?

⁴ ¿Jantʼiniʼ i tejwamedhál abal i kʼakʼnál jun i atikláb? Kʼal jawaʼ i tsálpayal tin kwéntaj nixéʼ xi atikláb ani kʼal jawaʼ i tʼajál tam u kʼwajat kʼal jajáʼ. I kʼakʼnál jun i atikláb axi i kulbetnanchal jantʼiniʼ in ey, jayej i kʼakʼnál an atiklábchik axi bajudh kʼal jantʼoj ani i kʼakʼnál an atiklábchik axi in kwaʼal jun in éy. Pero axéʼ an kʼakʼnaxtaláb kwaʼal ka kalej ma ti ichích (Mat. 15:8).

5. ¿Jaleʼ ti léʼ ki kʼakʼnaʼ axi más?

⁵ A Jehová tu konchal ki kʼakʼnaʼ axi más. Jun i tʼiplab, Jajáʼ tu uchál abal ki kʼakʼnaʼ an eyalchik (Rom. 13:​1, 7). Pero walám jun i atikláb kin tsalpay: «Nanáʼ expidh u kʼakʼnál an atiklábchik axi in tʼajál jawaʼ tekedh». ¿Walám tekedh ku tsálpaxin antsanáʼ? Imbáj. Wawáʼ i exlálits abal in tomnál ki kʼakʼnaʼ patal an atikláb, belits max yab in tʼajál jawaʼ tekedh. A Jehová in léʼ abal antsanáʼ ki tʼajaʼ ani wawáʼ i léʼ ki kulbedhaʼ (Jos. 4:14; 1 Ped. 3:15).

6. ¿Walám i éjtowal ki kʼakʼnaʼ jun i atikláb axi yab tu kʼakʼnál? (Ka tsuʼuw jayej an imagen).

⁶ ¿Walám i éjtowal ki kʼakʼnaʼ jun i atikláb axi yab tu kʼakʼnál wawáʼ? Aníts. Ki tsalpay kʼal axéʼ xi tʼiplabchik. An tsʼalej Saúl in tidhebédhaʼ in tsakámil Jonatán tin tamét yan i atikláb (1 Sam. 20:​30-34). Belits antsanáʼ, a Jonatán in kʼakʼnaʼ in papá ani in áynanchij kin júnaʼ ti pejéx ma ti tsemets (Éx. 20:12; 2 Sam. 1:23). Kʼeʼat i tʼiplab pel a Ana, jun a kʼicháj jólbiyat kʼal an sumo sacerdote Elí, kom uchan abal kʼwajatak ti wilel (1 Sam. 1:​12-14). Pero a Ana in tókʼtsiy kʼal yan i kʼakʼnaxtaláb a Elí, belits abal patal an israelitas in exlálak abal a Elí yab kʼwajatak in putuwal alwaʼ kʼal in uchbíl ti sumo sacerdote, kom yab in boliyalak in tsakámil (1 Sam. 1:​15-18; 2:​22-24). Ani an abatwálej Pablo uchan kʼal talchik i atikláb axi ti Atenas abal expidh xeʼets ti alkʼidh kaw (Hech. 17:18). Pero an abatwálej Pablo in áynanchij kin tʼilmaychik kʼal i kʼakʼnaxtaláb (Hech. 17:22). Axéʼchik xi tʼiplab tu tejwamédhanchal abal an kʼanidhomtaláb axi i koʼonchal a Jehová jats axi neʼets tu ku tólmiy ki kʼakʼnaʼ axi más, belits max i atsʼál kʼibat ki tʼajaʼ. Xowéʼ neʼets ki exóbnaʼ jitaʼchik in tomnál ki kʼakʼnaʼ ani jaleʼ tin tomnál ki tʼajaʼ.

KI KʼAKʼNAʼ I YANÉL

7. ¿Jaleʼ ti junchikíl awits ki atsʼaʼ kʼibat ki kʼakʼnaʼ i yanél?

⁷ ¿Jaleʼ ti atsʼál kʼibat ki kʼakʼnaʼchik? Kom chudhélits u kʼwajat kʼal i yanél, i exlálits jantʼiniʼ in ey ani i metʼanchal patal jawaʼ yab in tʼajál alwaʼ. Jayej, walám i kwaʼal jun i yanél ti kʼimáʼ axi in kwaʼal jun i yawʼláts ani i atsʼál lej kʼibat ki béletnaʼ, o walám i kwaʼal jun i yanél axi u lej odhnáb kʼal an tʼeʼpintaláb. Jayej, walám i kwaʼal jun i yanél axi tu lej odhnál kʼal in káwintal o kʼal jawaʼ in tʼajál. O walám waʼats jitaʼ ti kʼimáʼ axi yab u kʼakʼnax ani in tʼajál ka dhaykʼan yan i kʼibataláb. Patal axéʼ in éjtowal kin tʼajaʼ abal yab ka neʼdháxin alwaʼ an yaneláb. I éjtowal ki jumbiy i yanél kʼal i iniktal. Jun i yawʼláts in éjtowal kin tʼajaʼ abal i iniktal yab ka tʼójon alwaʼ. Jayej, max i yanél yab u kʼakʼnáx yab neʼets ki ejtow ku neʼdháxin alwaʼ. Waʼats yan i yawʼláts axi in éjtowal ka tixkʼan max ki alchij jun i ilál, jayej i yanél in éjtowal ka kʼwajiy alwaʼ max ki exóbnaʼ ku kʼakʼnaxin.

8. ¿Jaleʼ ti kwaʼal ki kʼakʼnaʼ i yanél? (1 Timoteo 5:​4, 8).

⁸ ¿Jaleʼ ti kwaʼal ki kʼakʼnaʼchik? (Ka ajiy 1 Timoteo 5:​4, 8). Ban kʼaʼál carta axi a Pablo in abchij a Timoteo in uchaʼ jantʼoj kwaʼalak kin tʼajaʼ jun i yaneláb abal ka beletnáxin. Jayej in uluw abal in tomnál ki kʼakʼnaʼ i yanél kom i kʼanidhál a Jehová ani kom i léʼ ki tejwamédhanchij abal chubax i kʼakʼnál. A Jehová jats axi in tsʼejkámal an yaneláb (Efes. 3:​14, 15). Jaxtám, tam wawáʼ i tejwamédhanchal i yanél abal i kʼakʼnál, kʼwajat i tejwamedhál abal jayej i kʼakʼnál a Jehová.

9. ¿Jantʼiniʼ in éjtowal kin tejwamédhaʼ axi tómkidh abal u kʼakʼnáx? (Ka tsuʼuw jayej an imágenes).

⁹ ¿Jantʼiniʼ ki tejwamédhanchij abal i kʼakʼnál? An inik axi chubax in kʼakʼnál in kʼimádhil neʼets kin tejwamédhanchij tam kʼwajatchik kwetém ani tam kʼwajat yan tin eb (Prov. 31:28; 1 Ped. 3:7). Yab jaykʼiʼ neʼets kin kwadhaʼ, yab jaykʼiʼ neʼets kin tidhebédhaʼ, ani yab neʼets kin tʼajaʼ kin tsalpay abal yab in kwaʼal in jalbíl, o abal yab in tomnál ka kʼanidháj. Jun i epchal axi u kʼwajíl ti Argentina ani in bij Ariela in ulal: «U kʼimádhil in kwaʼal jun i yawʼláts ani kʼal nixéʼ u tʼajnal abal junchikíl kin uluw i kaw axi tin yajbedhál. Tam in tʼajál nixéʼ, u tsápnanchal ku tʼilaʼ abal yab tʼajchíl in léʼ ti kin odhnaʼ, pel kʼal an yawʼláts tu tʼajnal ka kawin antsanáʼ. Tam u atsʼál abal yabáts neʼets ku ejtow ku kuxuy, u tsápnanchal ku tsalpay kʼal jawaʼ in ulal 1 Corintios 13:​5, nixéʼ tin tólmiyal abal ku tawnaʼ kʼal i kʼakʼnaxtaláb ani kʼal i kʼayaʼtaláb» (Prov. 19:11). Jayej, an mimláb axi in kʼakʼnál in tomkíl etsʼey in tsápnanchal ka kawin alwaʼ tin kwéntaj in tomkíl (Efes. 5:33). Yab in telál, yab in odh-bíjiyal, yab in eyendhál i jáludh kaw ani yab in kʼwiyál. Jajáʼ in exlál abal patal axéʼ in éjtowal kin tʼajaʼ abal kʼayúm kʼayúm ka dhaykʼan i kʼibataláb al in yanél (Prov. 14:1). Jun i epchal mimláb axi u kʼwajíl ti Italia in ulal axéʼ: «U tomkíl junchikíl u lej tsalpax ani u alkʼidh tʼeʼpinal. Ti biyál u odhnálak u tomkíl kʼal jawaʼ u uchál, jayej u tejwamédhanchalak kʼal u wal abal yab u kʼakʼnál, pero jawaʼ tin lej tolmiyámal abal ku kʼakʼnaʼ más jats ku junkuw i atiklábchik axi in ujnám kin kʼakʼnaʼ axi más».

10. ¿Jantʼiniʼ in tejwamedhál an tsákamchik abal in kʼakʼnál in tátajchik?

¹⁰ Tsákamchik, ka bélkaʼ a tátajchik ani ka tejwamédhanchij kʼal a káwintal abal a kʼakʼnál (Éx. 21:17; Efes. 6:​1-3). A tátajchik neʼets ti payel ani talbél neʼets kin yéjenchij ka béletnaʼ más, jaxtám ka tsápnanchij ka tʼajaʼ ti kwéntaj. Ki tsalpay kʼal jawaʼ in watʼaʼ jun i epchal axi in bij María. In papá a María yabák pel i ólchix kʼal a Jehová, pero tam ti yawʼláts koʼoy kin béletnaʼ. A María in atsʼálak wéʼ kʼibat kin béletnaʼ kom u uchnalak yan i kidháb kaw kʼal in papá. Jajáʼ in ulal: «U lej kónchalak a Jehová ti kin tólmiy ku kʼakʼnaʼ u papá ani ku ejtow ku tejwamédhanchij. In kʼwajiy u tsálpayal abal max a Jehová tin konchal ku kʼakʼnaʼ u tátajchik, Jajáʼ neʼets ti kin tólmiy abal ku putuw kʼal nixéʼ xi abatnaxtaláb. Talbél u exbay abal nanáʼ kwaʼal ku áynanchij ku kʼakʼnaʼ u papá, belits max jajáʼ yab kin jalkʼuy jantʼiniʼ in ey». Tam wawáʼ i tsápnanchal ki kʼakʼnaʼ i yanél, belits max lej júnits jantʼiniʼ in ey, kʼwajat i tejwamedhál abal i kʼakʼnál a Jehová kom jats axi in tsʼejkaʼ an yaneláb.

KI KʼAKʼNAʼ AN EPCHALCHIK

11. ¿Jaleʼ ti junchikíl awits ki atsʼaʼ kʼibat ki kʼakʼnaʼ an epchalchik?

¹¹ ¿Jaleʼ ti atsʼál kʼibat ki kʼakʼnaʼchik? Patal an epchal exom in tsápnanchal kin eyendhaʼ tin ejatal jawaʼ in exobnál ban Biblia, belits antsanáʼ junchikíl walám neʼets tu ku itʼixbédhaʼ, neʼets tu ku uchaʼ i alkʼidh kaw o neʼets tu ku odhnaʼ kʼal in káwintal. Max i watʼál jantʼoj ejtíl axéʼ, walám neʼets ki atsʼaʼ kʼibat ki kʼakʼnaʼ (Col. 3:13). ¿Jantʼoj neʼets tu ku tólmiy abal ki áynanchij ki kʼakʼnaʼ an epchalchik?

12. ¿Jaleʼ ti lej exbadh ki kʼakʼnaʼ an epchalchik? (2 Pedro 2:​9-12).

¹² ¿Jaleʼ ti kwaʼal ki kʼakʼnaʼchik? (Ka ajiy 2 Pedro 2:​9-12). Ban tsabchíl carta axi an abatwálej Pedro in dhuchaʼ, in uluw abal talchik i epchal axi ti kʼaʼál siglo kʼwajatak ti kidháb kaw tin kwéntaj an ókʼnomchik. An ángeles kʼwajatak in metʼál jawaʼ in tʼajál axéʼ an epchalchik, pero ¿jantʼoj in tʼajaʼchik? An abatwálej Pedro in uluw abal an ángeles in lej kʼakʼnál a Jehová ani jaxtám yab in uluw jantʼoj tin kwéntaj an epchalchik axi kʼwajatak ti kawilix. An ángeles yab wálbidh, belits antsanáʼ yab in uluw jantʼoj kidháb tin kwéntaj axéʼchik xi epchal. In jilaʼchik abal a Jehová kin tsʼejkaʼ an kʼibataláb ani kin boliy nixéʼchik xi epchal (Rom. 14:​10-12; ka jumbiy kʼal Judas 9). I éjtowal ki exóbnaʼ yan jantʼoj tin kwéntaj an ángeles. Max wawáʼ i kʼakʼnál an atiklábchik axi tu ayoknál, más in tomnál ki kʼakʼnaʼ an epchalchik. In tomnál ki aliy jantʼiniʼ ki tejwamédhaʼ abal i kʼakʼnálchik (Rom. 12:10). Max ki tʼajaʼ, neʼets ki tejwamédhaʼ abal i kʼakʼnál a Jehová.

13, 14. ¿Jantʼiniʼ ti tejwamedhál abal i kʼakʼnál an epchalchik? (Ka tsuʼuw jayej an imágenes).

¹³ ¿Jantʼiniʼ ki tejwamédhanchij abal i kʼakʼnál? Ókʼnomchik, tam ka exóbchij an epchalchik etsʼey ka tʼajaʼ kʼal i kʼanidhomtaláb (Filem. 8, 9). Max a yéjenchal ka boliy jun i epchal, ka tʼajaʼ kʼal i kʼanidhomtaláb ani yab ka jilaʼ ti ataʼ an tsakultaláb. Epchalchik mimláb, yab ka kawiliy jitaʼ ani yab ki xeʼtsin ka bukʼuw i alkʼidh kaw. Antsanáʼ neʼets ki tólmixin abal patal an epchal ka neʼdhaxin alwaʼ ani ka kʼakʼnaxin (Tito 2:​3-5). Ani patal wawáʼ i éjtowal ki tejwamédhaʼ abal i kʼakʼnál an ókʼnomchik, ¿jantʼiniʼ ti tʼajál? Tam i tólmiyal an ókʼnomchik abal kin putuw in tʼojlábil ani tam i ólchal an epchalchik abal i lej kʼakʼnál an tʼojláb axi in tʼajál an ókʼnomchik, kom jajá’chik in ok’nál an tamkuntaláb, an olnomtaláb ani in tólmiyal an epchalchik axi ukʼpinének (Gál. 6:1; 1 Tim. 5:17).

¹⁴ Jun i epchal axi in bij Rocío in ulal abal in atsʼálak lej kʼibat kin kʼakʼnaʼ jun i ókʼnom kʼal axi ti boliyat. Jajáʼ in ulal: «U atsʼaʼ abal an ókʼnom tin tawnaʼ lej tsapik, ani tam in kʼwajatak tu kʼimáʼ u kawíliyalak. U tsápnanchalak yab ku tejwamédhaʼ abal in tsakúl kʼal jajáʼ, pero yab u lej bélchalak jawaʼ tin uchál ani yab u léʼak ku eyendhaʼ an exobchixtaláb axi tin pidhaʼ». ¿Kʼal jantʼoj ti tólmiyat an epchal Rocío? Jajáʼ in ulal: «U ajiy 1 Tesalonicenses 5:​12, 13 ani u tʼajaʼ ti kwéntaj abal yab kʼwajatak u kʼakʼnál an epchal, u exbay abal yab exomak u tʼajál jawaʼ tekedh. U ólonchij a Jehová ani u aliy i olchixtaláb ban publicaciones axi ti kin tólmiy ku jalkʼuy jantʼiniʼ u ey. Talbél u exbay abal an ókʼnom in léʼak ti kin tólmiy, pero nanáʼ u yéjenchalak ku koʼoy más i tsaʼataláb. Xowéʼ tu tʼajál ti kwéntaj abal max u léʼ ku tejwamédhaʼ abal u kʼakʼnál axi más, kwaʼal ku koʼoy i tsaʼataláb. U exlál abal kwaʼal ku áynanchij ku tejwamédhaʼ i tsaʼataláb ani ku kʼakʼnaʼ axi más, pero u atsʼál koyat u ichích kom a Jehová in exlál abal exom u tsápnanchal».

KI KʼAKʼNAʼ JITAʼCHIK YAB IN TʼÓJONCHAL A JEHOVÁ

15. ¿Jaleʼ ti junchikíl neʼets ki atsʼaʼ kʼibat ki kʼakʼnaʼ an atiklábchik axi yab in tʼójonchal a Jehová?

¹⁵ ¿Jaleʼ ti atsʼál kʼibat ki kʼakʼnaʼchik? Ban olnomtaláb yaníl i elál i atiklábchik axi yab in léʼ kin exlaʼ jantʼoj tin kwéntaj a Dios nibal an Biblia (Efes. 4:18). Talchik yab in léʼ kin atsʼaʼ jawaʼ i olnál kom lej pilits jawaʼ exóbchat ma tin tsakamtal. Jayej, walám an epchalchik axi tsákamej ani u kʼalel ti escuela in kwaʼal jun i exóbchix kʼal axi u tawnáb lej tsapik ani u kónchinal kin tʼajaʼ yan jantʼoj. O walám ta tʼojlábil i lej kʼwiynal ani yab i kʼakʼnancháb a tʼojlábil. Patal axéʼ in éjtowal kin tʼajaʼ abal ki atsʼaʼ kʼibat ki kʼakʼnaʼ an atiklábchik.

16. ¿Jaleʼ ti lej exbadh ki kʼakʼnaʼ jitaʼchik yabaye in tʼójonchal a Jehová? (1 Pedro 2:12; 3:15).

¹⁶ ¿Jaleʼ ti kwaʼal ki kʼakʼnaʼchik? Ki tʼilaʼ abal a Jehová in tʼajál ti kwéntaj jantʼiniʼ ti tawnál an atiklábchik kʼal axi yab u tʼojoncháb. An abatwálej Pedro in uchaʼ an epchalchik abal kin lej tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼiniʼ in neʼdhál in ejatal, kom nixéʼ neʼets ka eyan abal más i atiklábchik kin léʼnaʼ kin kʼakʼnaʼ a Jehová. Jaxtám in uchaʼ an epchalchik abal tam kin olnaʼ jawaʼ in belál, kin tʼajaʼ kʼal i tsaʼataláb ani kʼal yan i kʼakʼnaxtaláb (ka ajiy 1 Pedro 2:12; 3:15). Max an epchalchik kin yéjenchij kin ólchij jun i eyal o kʼeʼat i atikláb jawaʼ in belál, etsʼey kwaʼalak kin tʼajaʼ kʼal i kʼakʼnaxtaláb, ejtíl max a Jehová kʼwajat tanáʼ ti otsʼol. A Jehová in atsʼál patal jawaʼ i ulal ani in tʼajál ti kwéntaj jantʼiniʼ ti ulal. Jaxtám in tomnál ki lej kʼakʼnaʼ jitaʼchik yab in tʼójonchal a Jehová.

17. ¿Jantʼiniʼ i tejwamedhál abal i kʼakʼnál jitaʼchik yabaye in tʼójonchal a Jehová?

¹⁷ ¿Jantʼiniʼ ki tejwamédhanchij abal i kʼakʼnál? Tam u ólnom, yab i léʼ ki tʼajaʼ abal an atikláb kin atsʼaʼ abal yab jantʼoj in exlál tin kwéntaj an Biblia. I léʼ ki tʼilaʼ abal jajáʼchik in kwaʼal yan in jalbíl abal a Jehová ani abal jajáʼchik in kwaʼal yan in exbádh abal wawáʼ (Ageo 2:7; Filip. 2:3). Max jun i atikláb ti uchaʼ yan jantʼoj kʼal tin kwéntaj jawaʼ a belál, yab ka wíchbanchij. Yab ka uluw jantʼoj abal ka tidhebédhaʼ expidh kom a léʼ ka tejwamédhaʼ abal tatáʼ más i witʼadh (1 Ped. 2:23). Max ki uluw jun i kaw axi yabák in tomnálak ki uluw, ki konchij an atikláb abal tu ku pákwlanchij. ¿Ani jantʼiniʼ i éjtowal ki tejwamédhaʼ ban tʼojláb abal i kʼakʼnál axi más? Ki tsápnanchij ki putuw kʼal i tʼojlábil ani ki tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ in tʼajál alwaʼ i juntal tʼojnal ani an atikláb axi tu tʼójondhal (Tito 2:​9, 10). Jayej lej exbadh ki uluw etsʼey an chubaxtaláb ani ku tʼójon kʼal i kanát. Walám yab neʼets ki ejtow ki kulbedhaʼ patal an atikláb, pero etsʼey i léʼ ki kulbedhaʼ a Jehová (Col. 3:​22, 23).

18. ¿Jaleʼ tin tomnál ki kʼakʼnaʼ axi más?

¹⁸ Tejéʼ i exobnámal jaleʼ ti lej exbadh ki kʼakʼnaʼ axi más. I exóbnaʼ abal max ki kʼakʼnaʼ i yanél neʼets ki tejwamédhaʼ abal jayej i kʼakʼnál a Jehová, kom jajáyej in tsʼejkaʼ an yaneláb. Jayej i exóbnaʼ abal max ki kʼakʼnaʼ an epchalchik, neʼets ki tejwamédhaʼ abal i kʼakʼnál a Jehová ani i exóbnaʼ abal max ki kʼakʼnaʼ an atiklábchik axi yabaye in tʼójonchal a Jehová, i éjtowal ki tólmiy abal jun a kʼicháj jayej kin bájuwchik kin tʼojonchij. Jayej in tomnál ki kʼakʼnaʼ an atiklábchik belits max yab tu kʼakʼnál, kom antsanáʼ neʼets tu ku lábliy a Jehová. Jajáʼ in ulúmal: «Neʼets ku puwénchij jitaʼchik ti kin kʼakʼnaʼ» (1 Sam. 2:30).