EXOBINTALÁB 50
«Neʼets kit kʼwajiy kʼal nanáʼ ban alabél Tsabál»
«Xowéʼ nanáʼ tu uchál: neʼets kit kʼwajiy kʼal nanáʼ ban alabél Tsabál» (LUC. 23:43).
AJATLÁB 145 Dios prometió un Paraíso
JAWAʼ NEʼETS KI EXÓBNAʼa
1. ¿Jantʼoj in uchaʼ a Jesús an inik axi palatak tanáʼ kʼal jajáʼ? (Lucas 23:39-43).
A JESÚS ani tsablom an inik axi kʼwajatak palat ban teʼ, kʼwajatak in lej yajchiknál biyat u tsémel (Luc. 23:32, 33). Axéʼ xi tsab i inik kʼwajatak in telál a Jesús, axéʼ in tejwamedhál abal yab pelak in aykolil (Mat. 27:44; Mar. 15:32). Pero jun kʼal axéʼ xi inik in jalkʼuy jantʼiniʼ in ey ani in uchaʼ a Jesús: «Ti kin tʼilaʼnej tam ka tʼajaʼits ti lej tsʼalej». Tam a Jesús tokʼtsin: «Xowéʼ nanáʼ tu uchál: Neʼets kit kʼwajiy kʼal nanáʼ ban alabél Tsabál» (ka ajiy Lucas 23:39-43). An Biblia yab in olnál max axéʼ xi inik in exlaʼ tin kwéntaj in Éyaltal a Dios biyat a Jesús xeʼtsin ti ólnom. Ani a Jesús yab in uluw max axéʼ xi inik neʼets ka kʼalej ti eyal ti eb (Mat. 4:17). A Jesús kʼwajatak ti kaw tin kwéntaj an Paraíso axi neʼets ka kʼwajiy tejéʼ tsabál. ¿Jaleʼ i exlál abal játs antsanáʼ?
¿Jantʼoj i exlál tin kwéntaj an inik axi kʼwajatak palat utat kʼal a Jesús? (Ka tsuʼuw an párrafos 2 ani 3).
2. ¿Jaleʼ ti tsalpayal abal an inik axi tʼeʼpin kʼal in wálab pelak i judío?
2 Walám an inik axi in uluw axéʼ pelak i judío. Jajáʼ in uchaʼ axi jun an inik axi palat: «Tatáʼ it palatits tejéʼ jayej ani, ¿bel yab a tsʼejnál a Dios?» (Luc. 23:40). An judíos in kʼakʼnálak junkats i Dios, pero an atikláb axi talak al pílchik i bichow in kʼakʼnálak yan i dioses (Éx. 20:2, 3; 1 Cor. 8:5, 6). Max axéʼ xi tsab i inik yab pelak i judíos walám neʼetsak kin uluw: «¿Yab a tsʼejnál an dioses?». Jayej ki tʼilaʼ abal a Jesús abnenek kin ólchij an alwaʼ kaw an israelitas, jaxtám yab in lej tʼílmayalak an atiklábchik axi tal al pil i bichow (Mat. 15:24). A Dios in uchámalits an israelitas abal neʼets kin wíchbanchij in ejatal an tsemélomchik. Walám axéʼ xi inik in exlálak tin kwéntaj axéʼ, kom játs in tejwamedhál kʼal jawaʼ in uluw. Tejwaʼ abal in exbayalak abal a Jehová neʼetsak kin édhaʼ a Jesús abal ka kʼwajiy ti ábatnom ti éb. Axéʼ in tejwamedhál, abal jajáʼ jayej in kwaʼalak an aychixtaláb abal ka wíchbanchat in ejatal.
3. ¿Jantʼoj walám in tsalpay an inik axi palatak utat kʼal a Jesús tam ti tʼilchat tin kwéntaj an Paraíso? (Génesis 2:15).
3 Max axéʼ xi inik pelak i judío, in exlálak tin kwéntaj an Paraíso juʼtáj ti kʼwajiy a Adán ani a Eva. Walám jajáʼ in exbay abal an Paraíso axi in olnaʼ a Jesús pel tejéʼ tsabál (ka ajiy Génesis 2:15).
4. ¿Jantʼoj in tomnál ki tsalpay kʼal jawaʼ a Jesús in uchaʼ an inik axi kʼwajatak palat utat kʼal jajáʼ?
4 Jawaʼ a Jesús in uchaʼ axéʼ xi inik in tʼajál ki tsalpay jantʼiniʼ ti neʼets ku kʼwajiy ban Paraíso. Jawaʼ neʼets tu ku tólmiy ki exbay játs ki tʼilaʼ jantʼiniʼ ti kʼwajiy an israelitas ti biyál, tam ti a Salomón kʼwajiy ti ábatnom. An Biblia in ulal abal a Jesús más púlik in éy kʼal a Salomón. Jaxtám i lej belál abal a Jesús ani kʼal axi ti neʼets ka tólmiyat, neʼets kin tʼajaʼ jun i alwaʼ tʼojláb tejéʼ ban tsabál (Mat. 12:42). An atiklábchik axi in aychal ka kʼwajiy ban alabél tsabál, kwaʼal ka exóbchat jantʼoj kwaʼal kin tʼajaʼ abal ka kʼwajiychik abal etsʼey (Juan 10:16).
¿JANTʼINIʼ NEʼETS KU KʼWAJIY BAN ÍT TSABÁL?
5. ¿Jantʼiniʼ ta tsalpayal abal neʼets ku kʼwajiy ban ít tsabál?
5 ¿Jantʼiniʼ ta tsalpayal abal neʼets ku kʼwajiy ban alabél Tsabál? Walám ki tsalpay kʼal jun i alabél tsabál antsanáʼ jantʼiniʼ an jardín ti Edén (Gén. 2:7-9). Jayej walám ka tsalpay kʼal an kʼej kaw axi in uluw a Miqueas, jajáʼ in uluw «abal in tʼojnálil a Dios neʼets ka ketlej ti kʼapul tin alʼám jun i púlik teʼ» (Miq. 4:3, 4). Tatáʼ walám a tʼilál yan i textos axi in olnál abal neʼets ka waʼtsin yan i kʼapnél (Sal. 72:16; Is. 65:21, 22). Jaxtám walám ka tsalpay abal it kʼwajat al jun i jardín axi lej púlik ani tanáʼ waʼats yan i kʼapnél axi lej kujuw. ¿A tsálpayits jantʼiniʼ játs an wits axi waʼats tanáʼ ani jantʼiniʼ játs in biját? Ka tsalpay abal neʼets kit lej kʼijidhbéj kʼal a yanél ani kʼal a jaʼúbchik, etsʼey neʼets kit kʼwajiy teʼeʼél ani neʼets ka tsuʼuw yan i atikláb axi ítej ti edhámej. Axéʼ yab pel jun i wachib, pel jantʼoj axi chubax neʼets ka putun, neʼets ka waʼtsin i tʼojláb axi neʼets ka lej kulbétnaʼ ka tʼajaʼ.
Neʼets ki koʼoy jun i exbadh tʼojláb, ki exóbchij an atiklábchik axi ka edháj ban ít Tsabál. (Ka tsuʼuw an párrafo 6).
6. ¿Jantʼoj neʼets ki tʼajaʼ ban alabél Tsabál? (Ka tsuʼuw an dibujo).
6 A Jehová tu tsʼejkámal abal ki kulbétnaʼ i tʼojlábil (Ecl. 2:24). Al an Mil i Támub tam ka kʼwajiy ti ábatnom a Jesús neʼets ka waʼtsin yan i tʼojláb. An atiklábchik axi kin watʼenchij an púlik yajchiktaláb ani jitaʼchik ka edháj ban ít tsabál neʼets kin yejenchij i toltom, i kʼapnél ani juʼtáj ka kʼwajiy. Neʼets ka waʼtsin yan i tʼojláb pero neʼets ku lej kulbéj ku tolmixin. Antsanáʼ jantʼiniʼ a Adán ani a Eva kwaʼalak kin béletnaʼ an jardín ti Edén, wawáʼ neʼets ku pidhan i uchbíl ki wenkʼow an tsabál ti jun i Paraíso. Jayej neʼets ka atsʼaʼ lej kulbél ka exóbchij an atiklábchik axi neʼets ti éjtsinal, kom yan kʼal jajáʼchik yab in exlaʼ tin kwéntaj a Jehová. Jayej neʼets kin yejenchij tolmidh in tʼojnálil a Jehová axi lej biyálits ti tsémenek, kom yabchik in bajuw kin exlaʼ tin kwéntaj a Jesús.
7. ¿Jantʼoj játs axi lej belál ani jaleʼ?
7 I lej belál abal ban ít Tsabál neʼets ku kʼwajiy koyat, kulbél ani neʼets ki koʼoy patal jawaʼ ki yejenchij. ¿Jaleʼ ti exlál nixéʼ? Kom tam ti a Salomón kʼwajiy ti ábatnom antsanáʼ ti kʼwajiychik an israelitas. Axéʼ tu tólmiyal ki exbay abal antsanáʼ ti neʼets ku kʼwajiy tam a Jesús kin ábatnaʼ an Tsabál.
IN ÉYALTAL A SALOMÓN IN TEJWAMÉDHAʼ JANTʼINIʼ NEʼETS KU KʼWAJIY BAN ÍT TSABÁL
8. ¿Jantʼiniʼ ti putun ti biyál an kaw axi kʼwajat ti Salmo 37:10, 11, 29? (Ka tsuʼuw an pejach «Konowixtalábchik axi a tʼajámal» axi kʼwajat al axéʼ xi revista).
8 A Jehová in tʼajaʼ abal a David kin dhuchaʼ jantʼiniʼ ti neʼets ku kʼwajiy ban ít Tsabál tam a Jesús ka kʼwajiy ti ábatnom (ka ajiy Salmo 37:10, 11, 29). Tam i tʼilchal an atiklábchik tin kwéntaj an alabél tsabál, yaníl i ajchamal a Salmo 37:11 ani alwaʼits max i tʼajál, kom a Jesús jayetsej in eyendhaʼ tam tin bínaʼ an Sermón del Monte. Antsanáʼ in tejwamédhaʼ abal axéʼ xi kaw neʼets ka putun axi taʼtal a kʼicháj (Mat. 5:5). Pero an kaw axi in dhuchaʼ a David, jayej in tejwamédhaʼ jantʼiniʼ ti neʼetsak ka kʼwajiy an israelitas axi tin kʼichájil a Salomón. Al patal nixéʼ xi tamub, an israelitas kʼwajiychik koyat ani kulbél. Jayej in koʼoychik yan i kʼapnél ani patal jawaʼ in yéjenchal. A Jehová in uchaʼ axéʼ xi kaw: «Max ka áynanchij ka bélkaʼ jawaʼ tu konchal, neʼets kit kʼwajiychik koyat. Tatáʼchik neʼets ka ejtow ti koyol alwaʼ ani yab jitaʼ neʼets ti jikʼédhaʼ» (Lev. 20:24; 26:3, 6). Axéʼ xi kaw putun tam ti a Salomón kʼwajiy ti ábatnom (1 Crón. 22:9; 29:26-28). A Jehová jayej in uchaʼchik abal yabáts neʼetsak ka waʼtsin i atikláb axi pojkax (Sal. 37:10). Tam, an kaw axi kʼwajat ti Salmo 37:10, 11, 29 putun tin kʼichájil a Salomón ani neʼets ka putun axi taʼtal a kʼicháj.
9. ¿Jantʼoj in uluw an tsʼalej axi ti Saba tin kwéntaj a Salomón?
9 An tsʼalej axi ti Saba in bajuw kin atsʼaʼ abal an israelitas u kʼwajilak lej alwaʼ tam ti a Salomón kʼwajatak ti ábatnom. Jajáʼ beláts lej owél ma ti Jerusalén abal kin tsuʼuw tin kwetemtal max chubax jawaʼ tʼílchin (1 Rey. 10:1). Talbél tam tin tsuʼuw abal chubax jawaʼ tʼílchin, in uchaʼ axéʼ xi kaw an tsʼalej: «Yab u tsálpanchalak abal antséʼ i kʼwajilak, pero chubax jawaʼ in tʼílchin. ¡Pel jun i kulbetaláb lej púlik abal a tʼojnálil, kom etsʼey kʼwajat in atsʼál an tsalpadhtaláb axi a kwaʼal!» (1 Rey. 10:6-8). An israelitas in batsʼuw yan i alwaʼtaláb tam ti a Salomón kʼwajiy ti ábatnom. Nixéʼ in tʼipoy jawaʼ a Jehová neʼets kin tʼajaʼ tam a Jesús kin ábatnaʼ an Tsabál.
10. ¿Jaleʼ ti a Jesús más púlik in ey kʼal a Salomón?
10 A Jesús más púlik in éy kʼal a Salomón. A Salomón wálbidh ani yaníl ukʼpin, nixéʼ in tʼajaʼ abal an israelitas kin yajchiknaʼ. Pero a Jesús lej pilits in ey, jajáʼ tʼokat ani yab jaykʼiʼ neʼets ka ukʼpin (Luc. 1:32; Heb. 4:14, 15). A Satanás yab in ejtow kin tʼajaʼ abal a Jesús kin kʼibchij a Jehová. A Jesús in tejwamédhaʼ abal yab jaykʼiʼ neʼets ka ukʼpin, yab jaykʼiʼ neʼets kin tʼajaʼ abal kin yajchiknaʼ an atikláb axi ka kʼwajiy ban alabél tsabál. ¿A atsʼál it kulbél kom a Jesús neʼets ti ábatnom?
11. ¿Kʼal jitaʼ más neʼets ka tólmiyat a Jesús?
11 A Jesús neʼets ka tolmiyat ti ábatnom kʼal 144.000 i tsʼalej, jajáʼchik neʼets kin béletnaʼ an tsabál ani neʼets kin tʼajaʼ ka putun in tsalápil a Jehová (Apoc. 14:1-3). Axéʼchik xi tsʼalej in lej yajchiknaʼ tam ti kʼwajiy ban Tsabál ani in tamétnaʼ yan i kʼibataláb. Jaxtám neʼets kin lej exbay jawaʼ i atsʼál. ¿Jantʼoj tam tʼojláb neʼets kin tʼajaʼchik?
¿JANTʼOJ TAM TʼOJLÁB NEʼETS KIN TʼAJAʼ AN 144.000?
12. ¿Jantʼoj tam tʼojláb neʼets kin pidhaʼ a Jehová an 144.000?
12 A Salomón in koʼoy yan i tʼojláb, pero a Jesús ani an 144.000 neʼets kin koʼoy más yan. A Salomón in abatnálak jun i bichow lej púlik. Pero a Jesús ani an 144.000 neʼets kin ábatnaʼ lej yan i atikláb axi tin puwel an Tsabál. ¡Pel jun i alabél tʼojláb axi a Jehová neʼets kin pidhaʼ an 144.000!
13. ¿Jantʼoj tam alabél tʼojláb neʼets kin tʼajaʼ an 144.000?
13 A Jesús ani an 144.000 neʼets kin tʼajaʼchik ti tsʼalej ani ti sacerdotes (Apoc. 5:10). Tin kʼichájil a Moisés, an sacerdotes in kwaʼalak in uchbíl kin tólmiy an israelitas. Kwaʼalak kin béletnaʼchik ani kin tólmiy abal ka uteychik kʼal a Jehová. Ki tʼilaʼ abal an abatnaxtaláb axi pidhan a Moisés «pelak jun i tʼiplab kʼal jantʼoj axi neʼetsak ka putun talbél», jaxtám i éxbayal abal jitaʼ neʼets ti ábatnom kʼal a Jesús neʼets kin koʼoy jun i tʼojláb lej exbadh. Neʼets kin tólmiy an atikláb axi tin puwél an Tsabál abal ka tʼoke in ejatal ani ka utey más kʼal a Jehová (Heb. 10:1). Yabaye i exlál jantʼiniʼ jajáʼchik neʼets tu ku pidhaʼ an exobchixtaláb axi ki yéjenchij tejéʼ ban Tsabál. Pero i exlál abal a Jehová neʼets kin ókʼnaʼ lej alwaʼ an tʼojláb tejéʼ ban Tsabál ani neʼets tu ku pidhaʼ patal an exobchixtaláb axi ki yéjenchij (Apoc. 21:3, 4).
¿JANTʼOJ KWAʼAL KIN TʼAJAʼ AN PÚLIK MUDHÉL ABAL KIN EJTOW KA KʼWAJIY BAN PARAÍSO?
14. ¿Jaleʼ tin yéjenchal ka tʼójon junax an púlik mudhél ani an tsakam kwenél?
14 A Jesús in uluw abal jitaʼ neʼets ti ábatnom kʼal Jajáʼ, pel ejtíl jun i tsakam kwenél i ovejas (Luc. 12:32). Pero jayej in uluw abal neʼets ka waʼtsin kʼeʼat i púlik mudhél i atikláb. A Jesús in uluw abal neʼets kin tamkuy ani neʼets ka jilkʼon junkats i kwenél (Juan 10:16). Axéʼ xi tsab i mudhél kʼwajatits ti tʼojnal junax ani ban ít tsabál neʼets kin áynanchij kin tʼajaʼ. Tam kin bajuw nixéʼ a kʼicháj an tsakam kwenél neʼets ka kʼwajiy ti ábatnom ti éb ani an púlik mudhél neʼets ka kʼwajiy abal etsʼey ban Tsabál. Pero waʼats kʼeʼat jantʼoj axi kwaʼal kin tʼajaʼ an púlik mudhél abal kin ejtowchik ka kʼwajiy abal etsʼey tejéʼ ban Tsabál.
Xowéʼ i éjtowal ki tejwamédhaʼ abal i léʼ ku kʼwajiy ban alabél tsabál. (Ka tsuʼuw an párrafo 15).b
15. a) ¿Jantʼiniʼ i éjtowal ki tólmiy an takudhchik? b) ¿Jantʼoj a éjtowal ka tʼajaʼ tatáʼ abal ka ejtow ka nitsʼbiy an epchal axi kʼwajat ban fotografía?
15 An inik axi tʼeʼpin kʼal in wálab yabáts in ejtow kin tejwamédhanchij a Jesús abal in kʼákʼnanchal kom in bínaʼ in ejatal. Pero an púlik mudhél i atikláb in éjtowal ki tʼajaʼ. Jun i tʼiplab, i éjtowal ki tejwamédhaʼ abal i kʼanidhál a Jesús max ki tólmiy axi takudhchik. A Jesús in uluw abal nixéʼ neʼets kin tejwamédhaʼ abal chubax i belkál (Mat. 25:31-40). Jayej i tólmiyal axi takudhchik tam u ólnom ani i tʼajál kʼal patal i kulbétal (Mat. 28:18-20). Jaxtám i léʼ ki eyendhaʼ alwaʼ patal an publicaciones axi tu pidhál abal ki tʼajaʼ alwaʼ i tʼojlábil, ejtíl an libro Kit kʼwajiy kulbél abal etsʼey. Max tatáʼ yabaye a binál jun i exobintaláb kʼal an Biblia, ¿a tsalpayámal ka tʼajaʼ?
16. ¿Jantʼoj i éjtowal ki tʼajaʼ xowéʼ abal ki ejtow ku kʼwajiy ban ít Tsabál?
16 Xowéʼ i éjtowalits ki tujchij ki jalkʼuy jantʼiniʼ i ey, yab in yéjenchal ki aychij ma ku kʼwajiy ban ít Tsabál. Jayej i éjtowal ki tsápnanchij ki uluw an chubaxtaláb, ki tʼajaʼ jawaʼ tekedh ani ku kulbéj kʼal jawaʼ i kwaʼal. Jayej i léʼ ku kʼwajiy putudh kʼal a Jehová, kʼal i yanel ani kʼal an epchalchik. Ani max u tómkidh i léʼ ku kʼwajiy putudh kʼal i tomkíl o kʼal i kʼimádhil. Max ki tsápnanchij xowéʼ ki bélkaʼ a Jehová, yabáts neʼets ki atsʼaʼ kʼibat ki tʼajaʼ ban alabél tsabál. Jayej i éjtowal ki tsápnanchij ki exóbnaʼ pílchik i tʼojláb ani ki jalkʼuy jantʼiniʼ i ey abal ki tejwamédhaʼ abal i léʼ ku kʼwajiy ban alabél tsabál. Neʼets tu ku lej tólmiy an pejach «¿It kʼwajat tʼojojodh ‹abal kit pidhan an tsabál› axi a Dios neʼets kin bínaʼ?» axi kʼwajat al axéʼ xi revista.
17. ¿Jaleʼ ti yab in tomnál ki jilaʼ abal an walabtaláb axi i tʼajámal ti biyal tu ku lej tʼeʼpindhaʼ?
17 Jayej kwaʼal ki lej tsápnanchij yabáts ku lej tʼeʼpin kʼal i wálab axi i tʼajámal ti biyál. Pero jayej yab ki tsalpay abal i éjtowal ku walbin tʼajchíl ani a Jehová neʼets tu ku pakwlanchij kom a Jesús in bínaʼits in ejatal (Heb. 10:26-31). Walám ti biyál i tʼajaʼ jun i walabtaláb, pero i jilaʼ abal a Jehová ani an ókʼnomchik tu ku tólmiy ani yabáts i tʼajaʼ nixéʼ xi walabtaláb. Tam, i éjtowal ki lej belaʼ abal a Jehová tu pakwlanchámal i wálab (Is. 55:7; Hech. 3:19). Ki tʼilaʼ jawaʼ a Jesús in uchaʼ an fariseos. A Jesús in uluw abal chich kin tólmiy an atiklábchik axi wálbidh ani yab axi in tsalpayalchik abal yab wálbidh (Mat. 9:13). A Jehová neʼets tu ku pakwlanchij an walabtaláb axi i tʼajámal kom in bínaʼits in tsakámil.
TATÁʼ A ÉJTOWAL KIT KʼWAJIY ABAL ETSʼEY BAN ALABÉL TSABÁL
18. ¿Jantʼoj a léʼ ka konoy an inik axi tsemets palat utat kʼal a Jesús?
18 Ka tsalpay abal it kʼwajatits ban alabél tsabál ani it kʼwajat ta tʼilom kʼal an inik axi kʼwajatak palat utat kʼal a Jesús. Walám ta tsablom neʼets ka uluw abal a lej kʼakʼnál kom a Jesús in bínaʼ in ejatal. Jayej, walám ka konchij ti ólchij jantʼiniʼ tin atsʼálak a Jesús tam ti neʼetsakits ka tsemets ani ma neʼets ka léʼnaʼ ka exlaʼ jantʼiniʼ tin atsʼaʼ jajáʼ kʼal jawaʼ uchan kʼal a Jesús. Walám jajáʼ ti konoy jantʼoj watʼey tin taltal an xeʼtsintaláb. ¡Neʼets ka atsʼaʼ lej kulbél ka exóbchij axéʼ xi inik ani kʼeʼat i atikláb axi ka wichiy ka ejtsin! (Efes. 4:22-24).
Ban it tsabál, jun i epchal exom in tʼajál jantʼoj axi etsʼey in leʼnámal kin tʼajaʼ (ka tsuʼuw an párrafo 19).
19. ¿Jaleʼ ti neʼets ki lej kulbétnaʼ ku kʼwajiy ban alabél tsabál? (Ka tsuʼuw an dibujo axi kʼwajat ban portada).
19 Ban ít Tsabál neʼets ki elaʼ yan jantʼoj ki tʼajaʼ, ejtíl, neʼets ki exlaʼ yan in atikláb ani neʼets ki koʼoy jun i tʼojláb axi neʼets ki lej kulbétnaʼ. Jawaʼ más neʼets ki kulbétnaʼ játs ki exóbnaʼ chudhél chudhél yan jantʼoj tin kwéntaj a Jehová ani neʼets ku kʼwajiy kulbél kʼal jawaʼ tu ku pidhaʼ. Etsʼey neʼets ki exóbnaʼ jantʼoj ít tin kwéntaj a Jehová ani kʼal jawaʼ in tsʼejkámal. ¡I lej kʼákʼnanchal a Jehová ani a Jesús kom neʼets tu ku tólmiy abal ku kʼwajiy al jun i alabél tsabál!
AJATLÁB 22 ¡Que venga el Reino que Dios ha establecido!
a ¿A kulbetnál ka tsalpay jantʼiniʼ neʼets kit kʼwajiy ban alabél Tsabál? Lej alwaʼ ka tʼiltʼom kom antsanáʼ neʼets ka ejtow ka ólchij kʼal yan i kanataláb an atikláb tin kwéntaj an alabél Tsabál. Axéʼ xi exobintaláb neʼets tu ku tólmiy ki belaʼ más tin kwéntaj axéʼ xi aychixtaláb.
b JAWAʼ U TEJWAMÉL BAN IMAGEN. Página 12: Jun i epchal kʼwajatits in tʼilmayal an atikláb tin kwéntaj an Biblia kom jayetsej neʼets kin tʼajaʼ ban ít tsabál.