Կենսագրություն

Ես վստահել եմ Եհովայի սիրառատ հոգատարությանը

Պատմում է Աննա Դենց Տուրպինը

«Դու մի մեծ ԻՆՉՈՒԻԿ ես»,— ժպիտը դեմքին բացականչեց մայրս... Երբ աղջնակ էի, իմ անվերջանալի հարցերով հանգիստ չէի տալիս ծնողներիս։ Սակայն հայրս ու մայրս երբեք չէին հանդիմանում ինձ մանկական հետաքրքրասիրությանս համար։ Ընդհակառակը՝ սովորեցնում էին մտածել և ինքնուրույն որոշումներ կայացնել Աստվածաշնչի հիման վրա դաստիարակված խղճի թելադրանքով։ Որքա՜ն օգուտներ տվեց այդ դաստիարակությունը. մի օր, երբ 14 տարեկան էի, նացիստները խլեցին ծնողներիս, ու ես այլևս չտեսա նրանց։

ՀԱՅՐՍ՝ Օսկար Դենցը, և մայրս՝ Աննա Մարիան, ապրում էին Գերմանիայի Լյոռախ քաղաքում, որ գտնվում է Շվեյցարիայի սահմանի մոտ։ Երբ ծնողներս երիտասարդ էին, ակտիվորեն մասնակցում էին քաղաքականությանը, և մեր բնակավայրում ապրող մարդիկ ճանաչում ու հարգում էին նրանց։ Սակայն 1922 թ.–ին՝ ամուսնությունից կարճ ժամանակ անց, ծնողներս փոխեցին և՛ քաղաքականության վերաբերյալ իրենց տեսակետը, և՛ իրենց նպատակները։ Մայրս սկսեց ուսումնասիրել Սուրբ Գրությունները Աստվածաշունչ ուսումնասիրողների հետ, ինչպես այն ժամանակ կոչվում էին Եհովայի վկաները։ Նա մեծ ուրախություն ապրեց, երբ իմացավ, որ Աստծո Թագավորությունը խաղաղություն կբերի աշխարհին։ Շուտով նրան միացավ նաև հայրս, և նրանք սկսեցին հաճախել Աստվածաշունչ ուսումնասիրողների հանդիպումներին։ Այդ տարի Ծննդյան տոներին հայրս նույնիսկ Աստվածաշնչի ուսումնասիրության ձեռնարկ նվիրեց մորս։ Այն կոչվում էր «Աստծո քնարը»։ Ես, որ մեր ընտանիքի միակ զավակն էի, ծնվեցի 1923 թ. մարտի 25–ին։

Որքա՜ն հաճելի հուշեր ունեմ մեր ընտանեկան կյանքից։ Հիշում եմ, թե ինչպես էինք արշավի գնում դեպի Շվարցվալդի խաղաղ լեռները, և թե ինչպես էր մայրս տնարարություն ուսուցանում ինձ։ Մինչև օրս իմ մտքում վառ է այն պատկերը, թե ինչպես էր նա հետևում իր փոքրիկ խոհարարի աշխատանքին։ Իսկ ամենակարևորը, ծնողներս սովորեցնում էին ինձ սիրել և ապավինել Եհովա Աստծուն։

Մեր ժողովը բաղկացած էր Թագավորության 40 եռանդուն քարոզիչներից։ Իմ ծնողներին առանձնապես լավ էր հաջողվում առիթներ գտնել՝ խոսելու Թագավորության մասին։ Նախկինում կատարած իրենց հասարակական գործունեության շնորհիվ նրանք հեշտությամբ էին հաղորդակցվում ուրիշների հետ, և մարդիկ լավ էին ընդունում նրանց։ Յոթ տարեկանում ես նույնպես ցանկություն հայտնեցի մասնակցել տնից տուն ծառայությանը։ Առաջին օրը ծառայակիցս ինձ գրականություն տվեց և մատնացույց անելով մի տուն՝ ուղղակի ասաց. «Գնա տես կուզե՞ն»։ 1931 թ.–ին մենք այցելեցինք Աստվածաշունչ ուսումնասիրողների համաժողովը, որն անցկացվում էր Բազելում (Շվեյցարիա)։ Այնտեղ ծնողներս մկրտվեցին։

Խառնաշփոթից՝ վայրագության

Այդ ժամանակ Գերմանիայում անհանգիստ իրավիճակ էր։ Քաղաքական խմբավորումները փողոցներում դաժան կռիվներ էին մղում իրար դեմ։ Մի գիշեր արթնացա հարևանի տնից լսվող ճիչերից։ Երկու պատանիներ եղանով սպանել էին իրենց ավագ եղբորը, քանի որ համաձայն չէին նրա քաղաքական հայացքների հետ։ Զգալիորեն մեծանում էր նաև թշնամանքը հրեաների հանդեպ։ Մեր դպրոցում մի աղջիկ անընդհատ ստիպված էր անկյուն կանգնել լոկ այն պատճառով, որ հրեա էր։ Ես շատ էի կարեկցում նրան՝ չիմանալով, որ շուտով ինքս կզգամ, թե ինչ է նշանակում լինել ատված։

1933 թ. հունվարի 30–ին Ադոլֆ Հիտլերը դարձավ Գերմանիայի կանցլեր։ Մեզանից ընդամենը երկու թաղամաս այն կողմ գտնվող քաղաքապետարանի շենքի վրա նացիստները հաղթականորեն բարձրացրին կեռախաչի (սվաստիկայի) պատկերով դրոշը։ Դպրոցում ուսուցիչը ոգևորությամբ սովորեցրեց մեզ իրար ողջունել «Հա՛յլ Հիտլեր» խոսքերով։ Նույն օրը՝ ճաշից հետո, այդ մասին պատմեցի հայրիկիս։ Նա մտահոգվեց. «Այդ բանը սրտովս չէ. «հայլ» նշանակում է փրկություն։ Եթե մենք ասենք «Հա՛յլ Հիտլեր», ցույց կտանք, որ մեր փրկությունը վերագրում ենք նրան և ոչ թե Եհովային։ Չեմ կարծում, թե դա ճիշտ է, բայց դու կարող ես ինքդ որոշել՝ ինչպես վարվել»։

Ես որոշեցի հրաժարվել Հիտլերին մեծարելուց, ինչի հետևանքով դասարանցիներս սկսեցին ինձ թշնամանքով վերաբերվել։ Երբ ուսուցիչները մեզ չէին նայում, որոշ տղաներ նույնիսկ հարվածում էին ինձ։ Ի վերջո նրանք ինձ հանգիստ թողեցին։ Անգամ ընկերներս ասացին, որ իրենց ծնողները թույլ չեն տալիս խաղալ ինձ հետ. ես չափազանց վտանգավոր էի։

Գերմանիայում իշխանության անցնելուց երկու ամիս անց նացիստները արգելեցին Եհովայի վկաների գործունեությունը, քանի որ նրանց տեսանկյունից՝ Վկաները վտանգ էին ներկայացնում պետության համար։ Գրոհայինների ջոկատները փակեցին Մագդեբուրգի մասնաճյուղը և արգելեցին մեր հանդիպումները։ Քանի որ մենք ապրում էինք սահմանի մոտ, հայրս անցագրեր ձեռք բերեց մեզ համար։ Մենք հնարավորություն ունեինք անցնել սահմանը և գնալ Բազել, որտեղ մասնակցում էինք կիրակնօրյա հանդիպումներին։ Հայրս հաճախ էր ասում, որ կցանկանար՝ Գերմանիայի մյուս եղբայրներն էլ ստանային այդ հոգևոր սնունդը, ինչը կօգներ նրանց արիաբար դիմագրավել ապագա փորձությունները։

Վտանգավոր արշավներ

Մագդեբուրգի մասնաճյուղի փակվելուց հետո այնտեղի ծառայողներից Յուլիուս Ռիֆելը եկավ Լյոռախ՝ իր հայրենի քաղաքը, որպեսզի կազմակերպի քարոզչական ընդհատակյա գործունեությունը։ Հայրս առանց հապաղելու իր օգնությունն առաջարկեց։ Ինձ ու մորս իր առջև նստեցնելով՝ նա բացատրեց, որ համաձայնվել է աջակցել աստվածաշնչյան գրականությունը Շվեյցարիայից Գերմանիա անցկացնելու գործին։ Հայրս ասաց, որ այդ քայլը չափազանց վտանգավոր է, և որ նրան ցանկացած պահի կարող են ձերբակալել։ Նա չէր ուզում, որ մեզ պարտադրված զգայինք մասնակցելու այդ գործին, քանզի դա վտանգավոր կլիներ նաև մեզ համար։ Սակայն մայրս անմիջապես ասաց. «Ես քեզ հետ եմ»։ Նրանք նայեցին ինձ, ու ես ասացի. «Ես նույնպես»։

Մայրս մի տոպրակ հյուսեց, որը «Դիտարան» պարբերագրի չափերն ուներ։ Տոպրակի մի կողմում բացված անցքի միջով նա ներս էր խցկում գրականությունը, իսկ հետո գործում–փակում էր անցքը։ Հայրիկի հագուստի մեջ նա գաղտնի գրպաններ կարեց, իսկ մեզ համար՝ երկու կորսետ, որոնց մեջ ես և ինքը կարող էինք աննկատ անցկացնել Աստվածաշնչի ուսումնասիրության համար նախատեսված փոքր ձեռնարկներ։ Ամեն անգամ, երբ մեր գաղտնի գանձը հաջողությամբ տուն էինք հասցնում, հանգիստ շունչ էինք քաշում ու շնորհակալություն հայտնում Եհովային։ Գրականությունը թաքցնում էինք ձեղնահարկում։

Սկզբնական շրջանում նացիստները ոչինչ չէին կռահում։ Նրանք ո՛չ հարցաքննում էին մեզ, ո՛չ էլ խուզարկում մեր տունը։ Չնայած դրան՝ մենք եղբայրների հետ պայմանավորվել էինք, թե ինչ ծածկագրով նրանց նախազգուշացնենք վտանգի մասին։ Այդ ծածկագիրը 4 711 թիվն էր՝ հայտնի օդեկոլոններից մեկի համարը։ Եթե մեր տուն գալը վտանգավոր լիներ, ապա պետք է ինչ–որ կերպ փոխանցեինք նրանց այդ համարը։ Նաև հայրս ասել էր, որ շենք մտնելուց առաջ եղբայրները ուշադրություն դարձնեին մեր հյուրասենյակի պատուհաններին։ Եթե ձախ պատուհանը բաց լիներ, ուրեմն ինչ–որ բան այնպես չէր, և նրանք չպետք է ներս մտնեին։

1936–1937 թվերին գեստապոն մասսայական ձերբակալություններ իրականացրեց։ Հազարավոր Վկաներ հայտնվեցին բանտերում և համակենտրոնացման ճամբարներում, որտեղ չափազանց դաժան ու սադիստական չարչարանքների ենթարկվեցին։ Բեռնի (Շվեյցարիա) մասնաճյուղը սկսեց փաստեր հավաքել (այդ թվում նաև ճամբարներից ինչ–ինչ ճանապարհներով դուրս սողոսկած) «Խաչակրաց արշավանք՝ ընդդեմ քրիստոնեության» գրքի համար, որը քողազերծում էր նացիստների ոճրագործությունները («Kreuzzug gegen das Christentum»)։ Մենք անչափ վտանգավոր մի գործ ձեռնարկեցինք՝ սահմանով անցկացնել այդ գաղտնի փաստաթղթերը և հասցնել Բազել։ Եթե նացիստները դրանք մեզ մոտ գտնեին, անմիջապես կձերբակալեին։ Երբ կարդում էի այն չարչարանքների մասին, որ կրում էին եղբայրները, լաց էի լինում։ Սակայն վախ չէի զգում։ Ես վստահ էի, որ Եհովան ու ծնողներս՝ իմ լավագույն ընկերները, հոգ կտանեն իմ մասին։

Դպրոցն ավարտեցի 14 տարեկանում և աշխատանքի անցա տնտեսական ապրանքների խանութում։ Իսկ սուրհանդակի մեր գործը կատարում էինք կա՛մ շաբաթ օրերին՝ ճաշից հետո, կա՛մ էլ կիրակի, քանի որ դրանք հորս հանգստյան օրերն էին։ Սովորաբար ճանապարհ էինք ընկնում յուրաքանչյուր երկու շաբաթը մեկ։ Մենք ոչնչով չէինք տարբերվում բոլոր մյուս ընտանիքներից, որոնք շաբաթվա վերջին գնում էին հանգստանալու։ Ուստի մոտավորապես չորս տարի սահմանապահները ո՛չ կանգնեցնում էին մեզ, ո՛չ էլ խուզարկում, մինչև որ հասավ 1938 թ. փետրվարյան այն չարաբաստիկ օրը։

Բացահայտեցի՛ն

Երբեք չեմ մոռանա հորս դեմքի արտահայտությունը, երբ հասնելով Բազելի մոտ գտնվող այն վայրը, որտեղից գրականություն էինք վերցնում՝ տեսանք, որ մեզ գրականության մի մեծ կույտ է սպասում։ Մեզ նման մեկ ուրիշ ընտանիքի ձերբակալել էին, ուստի պետք է ավելի շատ գրքեր տանեինք... Սահմանին մաքսային ծառայության աշխատողներից մեկը կասկածանքով նայեց մեզ և հրամայեց, որ խուզարկեն։ Նրանք գտան գրքերը։ Ծառայողը, հրացանը մեզ վրա պահելով, առաջնորդեց դեպի ոստիկանական մեքենաները։ Մինչ ոստիկանները ավտոմեքենայով տանում էին մեզ, հայրս սեղմեց ձեռքս և շշնջաց. «Դավաճան չլինե՛ս։ Ոչ ոքի չմատնե՛ս»։ «Չեմ մատնի»,— վստահեցրի նրան։ Երբ հասանք Լյոռախ, նրանք տարան իմ սիրելի հայրիկին։ Վերջին անգամ հորս տեսա այն ժամանակ, երբ բանտի դուռը փակվեց նրա ետևից։

Չորս ժամ շարունակ գեստապոյի չորս ծառայողներ հարցաքննում էին ինձ՝ պահանջելով, որ հայտնեմ մյուս Վկաների անուններն ու հասցեները։ Ես հրաժարվում էի։ Ծառայողներից մեկը սաստիկ զայրացավ և սպառնաց. «Քեզ խոսեցնելու համար մենք ուրիշ մեթոդներ էլ ունենք»։ Ես ոչինչ չհայտնեցի։ Այնուհետև նրանք ինձ ու մորս տարան մեր տուն և առաջին անգամ խուզարկեցին այն։ Մորս նրանք բանտ նետեցին, իսկ ինձ ուղարկեցին մորաքրոջս տուն և նրան հանձնարարեցին հսկել ինձ՝ չպատկերացնելով անգամ, որ մորաքույրս նույնպես Վկա է։ Թեպետ ինձ թույլ տվեցին գնալ աշխատանքի, սակայն մեր տան առջև, մեքենայի մեջ նստած, գեստապոյի չորս ծառայողներ անընդհատ հետևում էին իմ յուրաքանչյուր քայլին, իսկ մայթին հսկում էր մի ոստիկան։

Մի քանի օր անց՝ ճաշի ժամին, դուրս եկա տնից ու տեսա մի երիտասարդ քրոջ, որ հեծանվով դեպի ինձ էր գալիս։ Երբ աղջիկը սկսեց մոտենալ, նրա ձեռքին թղթի մի կտոր նշմարեցի, որ պատրաստվում էր գցել ինձ։ Հենց որ բռնեցի այն, թեքվեցի, որպեսզի տեսնեմ, թե արդյոք գեստապոյի աշխատողները չնկատեցին դա։ Ի զարմանս ինձ՝ այդ պահին նրանք, գլուխները ետ գցած, ծիծաղում էին։

Քրոջ երկտողի մեջ գրված էր, որ կեսօրին լինեմ նրա ծնողների տանը։ Բայց ինչպե՞ս կարող էի վտանգի ենթարկել նրանց, չէ՞ որ գեստապոյի աշխատողները հետևում էին ինձ։ Ես նայեցի ավտոմեքենայի մեջ նստած չորս ծառայողներին, այնուհետև՝ փողոցով այս ու այն կողմ քայլող ոստիկանին։ Չիմանալով, թե ինչ անել՝ ջերմեռանդորեն աղոթեցի Եհովային և օգնություն խնդրեցի նրանից։ Հանկարծ ոստիկանը մոտեցավ մեքենային և սկսեց խոսել ներսում նստածների հետ։ Ապա նստեց մեքենան, և նրանք գնացին։

Հենց այդ պահին անկյունից երևաց մորաքույրս (արդեն օրվա երկրորդ կեսն էր)։ Նա կարդաց երկտողը և ասաց, որ պետք է գնանք աղջկա ծնողների տուն՝ ենթադրելով, որ եղբայրները ինձ Շվեյցարիա տեղափոխելու միջոցներ են ձեռնարկել։ Երբ տեղ հասանք, ինձ ներկայացրին Հայնրիխ Ռայֆ անունով մի անծանոթ եղբոր։ Նա ուրախ էր, որ ինձ հաջողվել էր ապահով հեռանալ տնից։ Եղբայրն ասաց, որ օգնելու է ինձ փախչել Շվեյցարիա, և որ կես ժամից կհանդիպենք անտառում։

Կյանքը՝ տնից հեռու

Երբ հասա եղբայր Ռայֆի նշանակած վայրը, արցունքները հոսում էին իմ այտերի վրայով. ծնողներիցս հեռանալու միտքը մեծ ցավ էր պատճառում ինձ։ Ամեն ինչ այնքան արագ տեղի ունեցավ... Մի քանի անհանգիստ պահերից հետո մենք խառնվեցինք զբոսաշրջիկների մի խմբի և ապահով անցանք Շվեյցարիայի սահմանը։

Բեռնի մասնաճյուղ հասնելուն պես իմացա, որ այնտեղի եղբայրներն էին կազմակերպել իմ փախուստը։ Նրանք բարյացակամորեն ինձ ապրելու տեղ տվեցին։ Ես աշխատում էի խոհանոցում և մեծ բավականություն էի ստանում դրանից։ Բայց ինձ համար այնքան դժվար էր լինել տնից հեռու՝ չիմանալով, թե ինչ է սպասում ծնողներիս, որոնց դատապարտել էին երկու տարի ազատազրկման։ Երբեմն թախիծն ու անհանգստությունը համակում էին ինձ։ Ես փակվում էի լոգարանում ու լաց էի լինում։ Սակայն կանոնավոր նամակագրական կապ ունեի ծնողներիս հետ, և նրանք ինձ քաջալերում էին հավատարիմ մնալ։

Ծնողներիս հավատով տպավորված՝ իմ կյանքը նվիրեցի Եհովային ու 1938 թ. հուլիսի 25–ին մկրտվեցի։ Բեթելում մեկ տարի անցկացնելուց հետո, սկսեցի աշխատել Շանելայում։ Այնտեղ մի ագարակ կար, որը Շվեյցարիայի մասնաճյուղը գնել էր Բեթելի ընտանիքին սննդով ապահովելու, ինչպես նաև հալածանքի վայրերից փախչող եղբայրներին ապաստան տալու նպատակով։

Երբ 1940 թ.–ին ծնողներիս ազատազրկման ժամկետը լրացավ, նացիստները նրանց ազատություն առաջարկեցին այն պայմանով, եթե հրաժարվեն իրենց հավատից։ Ծնողներս հաստատ մնացին, ինչի հետևանքով ուղարկվեցին համակենտրոնացման ճամբարներ. հայրս՝ Դախաու, իսկ մայրս՝ Ռավենսբրյուկ։ 1941 թ. ձմռանը մայրս ճամբարում գտնվող մյուս Վկա քույրերի հետ հրաժարվեց աշխատել ռազմական ուժերի համար։ Որպես պատիժ՝ նրանց 3 օր ու գիշեր կանգնեցրին սառնամանիքին, որից հետո փակեցին մութ խցերում և 40 օր սոված պահեցին։ Այնուհետև նրանց մտրակահարեցին։ 1942 թ. հունվարի 31–ին՝ այդ գազանային ծեծից երեք շաբաթ անց, մայրս մահացավ։

Դախաուից հորս տեղափոխեցին Մաութհաուզեն, որը գտնվում էր Ավստրիայում։ Այդ ճամբարում նացիստները կանոնավորաբար սպանում էին կալանավորներին՝ սովամահ անելով կամ տաժանակիր աշխատանքի ենթարկելով։ Մորս մահից վեց ամիս անց նացիստները սպանեցին նաև հորս մեկ ուրիշ մեթոդով՝ բժշկական գիտափորձերի ենթարկելով։ Համակենտրոնացման ճամբարի բժիշկները, մարդկանց վրա փորձեր կատարելով, դիտմամբ տուբերկուլյոզով էին վարակում նրանց։ Ապա կալանավորների սրտի մեջ մահացու ինչ–որ նյութ էին ներարկում։ Պաշտոնական հաշվետվության մեջ ասվում է, թե հայրս մահացել է «սրտամկանի թուլության» պատճառով։ Նա 43 տարեկան էր։ Այդ վայրագ սպանությունների մասին ես իմացա միայն ամիսներ անց։ Իմ սիրելի ծնողներին հիշելիս մինչև օրս աչքերիս արցունքներ են հայտնվում։ Սակայն թե՛ այն ժամանակ, թե՛ այսօր ես մխիթարություն եմ ստանում այն մտքից, որ հայրս ու մայրս, որոնք երկնային կյանքի հույս ունեին, Եհովայի ապահով ձեռքերում են։

Երկրորդ աշխարհամարտից հետո ես պատիվ ունեցա սովորելու «Դիտարանի» աստվածաշնչյան «Գաղաադ» դպրոցի 11–րդ դասարանում։ Ինչպիսի՜ ուրախություն էր հինգ ամիս ընկղմվել Գրությունների ուսումնասիրության մեջ։ Ավարտելուց հետո՝ 1948 թ.–ին, ինձ ուղարկեցին Շվեյցարիա՝ ծառայելու որպես միսիոներ։ Կարճ ժամանակ անց ես հանդիպեցի Ջեյմս Տուրպինին՝ մի հավատարիմ եղբոր, որն ավարտել էր «Գաղաադի» հինգերորդ դասարանը։ Երբ Թուրքիայում առաջին անգամ բացվեց մեր մասնաճյուղը, նա սկսեց ծառայել այնտեղ՝ որպես մասնաճյուղի վերակացու։ Մենք ամուսնացանք 1951 թ.–ին և կարճ ժամանակ անց իմացանք, որ պատրաստվում ենք ծնող դառնալ։ Մենք տեղափոխվեցինք Միացյալ Նահանգներ և դեկտեմբերին ողջունեցինք մեր փոքրիկ դստեր՝ Մառլենայի լույս աշխարհ գալը։

Տարիների ընթացքում ես ու Ջիմը մեծ ուրախություն ենք ստացել՝ մասնակցելով Թագավորության գործին։ Սիրով հիշում եմ Աստվածաշնչի մի ուսումնասիրողի՝ Փենի անունով մի չինացի աղջկա, որը պարզապես սիրահարված էր Աստծո Խոսքի ուսումնասիրությանը։ Նա մկրտվեց և հետագայում ամուսնացավ Գայ Փիրսի հետ, որը ներկայումս Եհովայի վկաների Կառավարիչ մարմնի անդամ է։ Այդպիսի թանկագին անհատները լրացնում են այն դատարկությունը, որ պատճառել է ինձ ծնողներիս կորուստը։

2004 թ. սկզբին Լյոռախի՝ ծնողներիս հայրենի քաղաքի եղբայրները Շթիխ փողոցում նոր Թագավորության սրահ կառուցեցին։ Արտահայտելով իրենց հավանությունը Եհովայի վկաների կատարած գործի հանդեպ՝ քաղաքի խորհուրդը որոշեց վերանվանել փողոցը՝ ծնողներիս պատվին այն կոչելով Դենցշտրասա (Դենցի փողոց)։ Տեղական «Բադիշե ցայտունգ» թերթում՝ «Ի հիշատակ նահատակված Դենցերի՝ փողոցը նոր անուն է ստանում» վերնագրի տակ, նշվում էր, որ իմ ծնողները «Երրորդ Ռայխի ժամանակ սպանվել են համակենտրոնացման ճամբարում հանուն իրենց հավատի»։ Քաղաքային խորհրդի այդ քայլը անսպասելի, բայց սիրտ ջերմացնող մի մեծ փոփոխություն էր ինձ համար։

Հայրս միշտ ասում էր, որ հարկավոր է ծրագրեր կազմել այնպես, ասես Արմագեդոնը մեր կյանքի ընթացքում չի գալու, սակայն ապրել այնպես, ասես այն վաղն է գալու. արժեքավոր խորհուրդ, որ միշտ ձգտել եմ կիրառել։ Սպասելն ու համբերելը այնքան էլ հեշտ չէ համատեղել, մանավանդ որ ծերության կործանարար ազդեցության պատճառով այժմ չեմ կարողանում դուրս գալ տնից։ Սակայն ես երբեք կասկած չեմ ունեցել Եհովայի այն խոսքերի հանդեպ, որ նա ասել է իր բոլոր հավատարիմ ծառաներին. «Տիրոջն ապաւինիր քո բոլոր սրտովը.... Քո բոլոր ճանապարհներումը ճանաչիր նորան, եւ նա կ’ուղղէ քո ճանապարհները» (Առակաց 3։5, 6)։

[Շրջանակ 29–րդ էջի վրա]

Անգին խոսքեր՝ անցյալից

1980–ական թվականներին Լյոռախից որոշ հեռավորության վրա ապրող մի կին եկավ քաղաք։ Այդ ժամանակ քաղաքաբնակները իրենց տներից հանել էին ոչ պետքական իրերը և դրել հասարակական մի վայրում, որպեսզի անցորդները կարողանային ընտրել և վերցնել՝ ինչ ցանկանան։ Այդ կինը կարուձևի պարագաների մի տուփ գտավ և տարավ տուն։ Տուփի մեջ եղած իրերի տակ նա տեսավ մի աղջկա լուսանկարներ, ինչպես նաև նամակներ՝ գրված համակենտրոնացման ճամբարներում օգտագործվող թղթերի վրա։ Նամակները հետաքրքրեցին կնոջը, և նրա մեջ ցանկություն առաջացավ իմանալու, թե ով է հյուսերով այդ աղջիկը։

2000 թ.–ին այդ կինը թերթում մի հոդված տեսավ, որը նվիրված էր Լյոռախում բացված պատմության մի ցուցահանդեսի։ Հոդվածում ներկայացվում էր Եհովայի վկաների պատմությունը նացիզմի տարիներին և խոսվում էր նաև մեր ընտանիքի մասին։ Այնտեղ կար նաև իմ պատանեկան լուսանկարներից մեկը։ Համեմատելով փաստերը՝ կինը կապ հաստատեց հոդվածագրի հետ և պատմեց նամակների մասին (բոլորը միասին՝ 42 հատ)։ Մի քանի շաբաթ անց նամակներն իմ ձեռքին էին։ Այնտեղ՝ ծնողներիս ձեռագրով իմ մասին անվերջանալի հարցեր էին ուղղված մորաքրոջս։ Նրանց սերն ու հոգատարությունը իմ հանդեպ երբեք չէր մարել։ Ուղղակի հրաշք է, որ այդ նամակները պահպանվել և գտնվել են ավելի քան 60 տարի անց։

[նկարներ 25–րդ էջի վրա]

Մեր երջանիկ ընտանիքը կործանվեց, երբ Հիտլերն անցավ իշխանության գլուխ

[թույլտվությամբ]

Hitler: U.S. Army photo

[նկարներ 26–րդ էջի վրա]

1. Մագդեբուրգի մասնաճյուղը

2. Գեստապոն ձերբակալեց հազարավոր Վկաների

[նկար 28–րդ էջի վրա]

Ես ու Ջիմը մեծ ուրախություն ենք ստանում Թագավորության գործին մասնակցելուց