Panangmatmat iti Lubong
RELIHIUSO A WAYAWAYA IDIAY MOZAMBIQUE
Ipadamag ti Africa News a dagiti Saksi ni Jehova idiay Mozambique naikkanda iti relihiuso a wayawaya idi 1988. Idi 1975 indestierro ti gobierno dagiti rinibo kadakuada iti adayo a makin-amianan a distrito iti pagilian gaput’ agkedkedda a mangulit iti napolitikaan a pagsasao, maysa a tignay a manglabsing iti nasanay-Biblia a konsiensiada. Nagbiagda a naiputputong agingga idi 1986, idi dagiti rebelde a bumusor iti gobierno ti Mozambique ti nangatake kadakuada, a kinidnapda ida ken inadipenda dagiti babbai ken pinapatayda dagiti dinosena babaen iti squad. Napanda iti kabangibang a Malawi, a nangipilit met iti Naciones Unidas a mangpapanaw kadakuada iti pagilian. Kalpasanna inikkaten ti gobierno ti Mozambique dagiti pananglapped a nangidestierro kadagiti Saksi, a pinalubosanda ida nga agsubli kadagiti pagtaenganda a pinanawanda iti 14 a tawenen. Salsalimetmetanda pay laeng ti Nakristianuan a neutralidadda. Maapresiar, palpalubosan ida ti gobierno nga agbiag ken agdayaw a sitatalna.
NAIDARUM TI BANKO TI DARA
Iti damdamo unay, maysa a banko ti dara iti E.U. ti sibaballigi a naidarum gapu iti panangipaayna iti dara a nangimpektar iti maysa nga immawat iti panangiyalison iti makapapatay a virus iti AIDS. Ti biktima, maysa a lima-tawen nga ubing a lalaki, naiyalisonan bayat ti operasion ti puso maysa a bulan laeng kalpasan ti pannakaipasngayna. Ti abogado ti pamilia ti ubing ti nangikalintegan idiay korte a saan laeng a nagliway ti banko ti dara iti panangsubokna ken panangsagatna iti dara no di ket manangallilaw pay, a natignay iti tarigagay iti ganansia, ti banko ti dara dina pinalubosan ti pamilia a mangidonar iti darada a mismo. Sigun iti The New York Times, ti hurado inkeddengna a ti banko ti dara ket nagliway ket naikkan ti daños a $750,000 ti ubing ken dagiti dadakkelna.
TI TALGED A PALUNGPONG
Dagiti sipapanunot iti talged nga organisasion iti Estados Unidos, kas iti CIA, ti militaria, ken ti NASA, nagturongdan iti daan a kapanunotan iti panangsalaknib iti sasaadenda: ti palungpong. Gagangay a nausar ginasut a tawenen ti napalabas a mangkulong kadagiti dinguen, daytoy a partikular a palungpong mabalin a kasla saan a makadangran no matmatan iti adayo, ngem dagiti bulongna ilemmengna dagiti nakalinged nga armas—ti sangapulo-centimetros a siit, a kas ti katadem ti labaha. Kasta met, ti magasin a Discover ipadamagna a “no nataenganen, ti nauyong nga alad ket nakasamsamek ta mabalinna a lapdan ti maysa a jeep.” Bassit laeng ti gatadna iti magasto iti barot nga alad, ngem napapaut iti mamitlo a daras. Ti umiso a nagan daytoy a nakabutbuteng a palungpong ket trifoliate orange. Ti palayawna ket P.T., pangababaen ti sao a Pain ken Terror.
“DI PULOS MAPANEKNEKAN”
Mariro pay laeng dagiti sientista iti nagtaudan iti biag. Ti inaldaw a pagiwarnak a Pranses a Le Figaro ket nagkomento ti sumaganad kalpasan ti panangipadamagna iti kumbension dagiti biologo a naangay idiay Paris: “Sadinot’ nagtaudan ti biag? . . . Ti pannakasinga manipud iti law-ang a porma dagiti bambanag a saan a naindagaan wenno dagiti asteroids? Pannakibiang ti Dios? Awan ti addaan ti sientipiko a panangilawlawag.” Intuloy a kinuna ti artikulo: “Adda nagdakkelan a nagdumaan ti karirikutan a mineral ken ti kasisimplean a selula ta awan ti makaawat no kasano a napasamak ti panagbalbaliw. Ti panagparang ti biag ditoy daga ket naur-urnong nga agsasaruno a di mapaneknekan a pagpagarup ta nagbalinen a di pulos mapaneknekan.” Kaskasdi adda biag. Ti ebolusion dina mailawlawag no kasano ti itataudna ditoy, ngem mapaneknekan ti Biblia.
KINABUKLIS PERDIENNA DAGITI KAYKAYO
Ti estado ti Uttar Pradesh iti India napukawna ti ngangngani kagudua dagiti napapateg a kabakiranna nanipud 1952—ngem saan laeng a basta panagkayo. Ti magasin nga India Today ipadamagna a ti saan a legal a panagtabtab kadagiti kayo maipaay iti resina ti kaaduan a mangdaddadael. Ti Forest Department nangipaulog kadagiti paglintegan maipapan iti panagtabtab kadagiti kayo a saan a daddadaelen ida ngem saanna a naipaalagad dagiti paglintegan. Kabayatanna, sibubuklis a tinabtaban dagiti tattao ti kaykayo iti pamay-an a saan laeng a di makapatauden iti resina iti uneg ti adu a tawtawen no di ket matumbada pay a dagus iti bagio. Dadduma ti mangpuor pay kadagiti kaykayo a nagangon a tinabtabanda tapno mailimed ti pammaneknek ti saan a legal nga aramidda. Daytoy met ti makagapu iti uram iti kabakiran. “Daytat’ katan-okan a klase ti itutulok,” kuna ti India Today, “ti panangdadaelda iti mangipaay ti pagimbaganda gapu iti kinabuklisda.”
GUBGUBAT ITI 1988
Ti gubat agtultuloy ti nakalkaldaang a pananganina kadagiti bangkay. Nakita ti tawen 1988 dagiti 22 a gubgubat a napagdadangadangan iti sangalubongan, a nangpapatay iti 416,000 iti maminsan laeng a pattapatta. Sigun iti direktor iti Lentz Peace Research Lab idiay St. Louis, Missouri, E.U.A., ti kangrunaan a gapu iti panagdadangadang ket panagdadangadang dagiti grupo, nga addaan ti pito a panaggugubat. Dadduma a makagapu isu ti iyaalsa manipud iti makingkannawan wenno makinkannigid a dasig iti politika, ti panagsasalisal dagiti relihiuso a grupo gapu iti pannakabalin, panagdadangadang gapu iti teritoria, ken ti panagdadangadang a maipaay iti “wayawaya.” Kaaduan kadagiti natay, nupay kasta, ket saan a soldado. Dagitoy ket sibilian.
SEKRETO TI PANAGTALON IDI UGMA
Naammuan dagiti arkeologo a ti pamay-an ti panagtalon dagiti taga Peru idi ugma, a napukawen iti adu a siglo, ket ad-adda nga epektibo ngem dagiti moderno a pamay-an. Ti gagangay a panagtalon idiay kapatagan iti aglawlaw ti Danaw Titicaca agingga iti sumagmamano a siglo ket simple: Dagiti talon ket naipangato a daga a manipud uppat aggingat’ sangapulo a metros ti kalawana, agarup 1 metro ti kangatona, ken manipud sangapulo aginggat’ sangagasut metros ti kaatiddogna, nga addaan kanal nga agpadpada ti kalawa ken kaunegna nga adda iti nagbabaetanda. Kadagiti tiempo ti kalgaw, ti lumot manipud kadagiti tukok ti kanal ti mapala a maipan kadagiti talon tapno taraonanna dagiti mula. Agsipud ta ti danum taginayonenna ti pudot, dagiti kanal agserbida met a mangpapudot kadagiti mula no panawen ti panaghielona. Dagiti naipangato a talon ti kasla makalasat iti layus ken tikag a nasaysayaat ngem ti gagangay a talon. Kadagiti moderno nga eksperimento, ti kadaanan a pamay-an pataudenna ti agingga iti sangapulo a daras nga ad-adu nga apit ngem ti gagangay a panagtalon—ket saan a makagasto iti makinaria ken abuno.
BASURA ITI TANGATANG
Agtultuloy nga agsaknap ti panagrigat ti sangatauan iti polusion—uray pay iti law-ang. Ti adu a tawtawen a panagipatayab kadagiti makinaria iti law-ang a din pampanunoten dagiti rugit nga ibatina ket mangrugrugin a mangipaay iti pagbayadan. Dagiti sientista a mangpalplano a mangipatayab iti baro a lugan iti law-ang masapulen a mangpataud iti pamay-an a mangsalaknib kadakuada manipud kadagiti rugit iti law-ang a matnag iti kapartak a ngangngani 12 kilometros iti maysa a segundo. Iti kasta a kapartak, ti kasla bulintik a rugit “makaipaay iti bileg a kasla granada,” kuna ti The New York Times. Maysa nga inheniero ti nangdisenio payen ti agrikrikos a robot a dianitor iti espacio a mangrakrak ken mangiguyod kadagiti rugit iti espacio. Nupay kasta, saan a nalaka ti mangikkat ti rugit iti espacio. Ginasut a ribo dagiti babassit unay ta narigat a madlaw ditoy daga; ngem umdasen a mangpapatay ti kadakkelda. Kas kinuna ti maysa a sientista iti Times: “Adda ti pannakalapped ken pannakapaay gapu ta ti nadalus koma nga aglawlaw ket nakarugrugit ken kasla kumarkaro pay.”
PANAGBALANGKANTIS TI UBING ITI FILIPINAS
Ti pabagbalangkantis ti ubing nasaknapen iti bassit nga ili iti Filipinas, kuna ti The New York Times. Idi 1988, 22 a ganggannaet a lallaki ti naaresto gapu iti panangpaandarna iti maysa a grupo iti panagbalangkantis. Maysa kadakuada ti addaan kadagiti ginasgasut a pornograpiko a ladawan dagiti lokal nga agtutubo a lallaki, a mabalin a magun-odan dagiti nagnaganda ken rekordda. Maysa a lokal nga organisasion a maawagan Council of Citizens for the Protection of Children ti nangikagumaanen a mangpasardeng iti makarimon a negosio. Dagitoy, nupay kasta, ti nakasabet iti nakaro a panangbusor—uray pay kadagiti nagannak dagiti ubbing! Nalawag a dagiti babaknang a ganggannaet a suki ti mangipapaay kadagiti ubbing a lallaki ken dagiti pamiliada kadagiti nangingina a regalo. Pattapattaen ti organisasion a kakatlo kadagiti ubbing iti ili makipasetda iti negosio. Nalawag, kuna ti Times a “ti nabileg nga Iglesia Katolika Romana bassit laeng ti maibagana maipapan iti tema a panagbalangkantis . . . a maisupadi iti nainget unay a takderna a maibusor iti artipisial a pananglapped iti panagsikog.”
NATAY ITI NAESPIRITUAN?
Ti bassit nga ili iti Manerba iti igid ti danaw addaan iti karkarna a pakaammo iti ipapatay a naikapet kadagiti billboardsna iti nabiit pay. Ti naliday nangisit-kuadrona a poster mabasa, iti pasetna: “Ti Paruko nakalkaldaang nga ipakaammona ti naespirituan nga ipapatay ti ili iti Manerba kalpasan ti atiddog ken main-inot a panagsakitna a pinataud ti turismo, pannakauma, ken panaglangan. Ti pompon saan a maaramid ta sibibiag pay laeng dagiti natay. Ti maysa pagyamananna ti bassit a bilang dagidiay a makimisa iti Misa iti Domingo ken siasinoman a mangpampanunot a mangaramid iti kasta iti masanguanan.” Iti reportna maipapan itoy, kinuna ti pagiwarnak nga Il Giornale di Brescia: “Iti ngudo ti tunggal kalgaw, bumaba ti bilang dagiti matalek, ket tinawentawen, ti ibabassit ti gimong ket makapadanag a buya.” Ti autor, iti pagilasinan, ti lokal a kura paruko a ni Mario Filippi kinunana pay: “Ammok a dadduma nga ili iti [Danaw] Garda kasta met ti kasasaadda. Ket nalabit ti kasasaad nasaknap.”