“Adda Pirak Idiay Potosí!”
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! ITI BOLIVIA
Tawen 1545 idi, 12 a tawen laeng kalpasan ti panangparmek ni Francisco Pizarro iti naglawaan nga Imperio ti Inca. Nasarakan dagiti Español ti maysa nga agtutubo nga Indian a sililimed a mangal-ala iti mineral a pirak manipud iti maysa a nalimed a lugar kadagiti Kabambantayan ti Andes a Bolivia itan. Ti lugar ti naawagan Potosí. Kellaat a nagsaknapen ti damag: “Adda pirak idiay Potosí!” Nupay umadani idin ti kalam-ekna, nagdardaras dagiti lallaki a nangipasdek iti panangtagikuada iti lugar. Di nakapapati ti kinapateg ti mineral—50 porsiento a puro a pirak! Iti las-ud ti 18 a bulan 14,000 a tattao ti agin-indeg idin idiay Potosí.
TI NAIPEMPEN a mineral ti adda idi iti sikigan ti maysa a bantay nga agtayag iti 4,688 a metro iti ngatuen ti patas ti baybay. Daytat’ saan a nanam-ay a lugar, dandani awan mulana, ken nakangatngato. Matunaw ti nakabakbaknang a mineral kadagiti mayak-akar a pugon a mangusar iti angin a mangyubuyob iti beggang iti umiso a kabara. Maysa a managipadamag idi a tiempo salaysayenna a nakakita iti 15,000 a pugon nga agandar nga aggigiddan. Iti rabii, kasda la maysa nga ariwanas dagiti bituen.
Nariribuk ti pannakaipasdek ti ili iti arisadsad ti bantay nga addaan kadagiti akikid, agsikkosikko a kalsada tapno masalakniban iti makaketter nga angin. Nagsurat ti historiador a ni R. C. Padden: “Kangrunaanna a panunoten ti maysa, nga awan ti pannakaiplano wenno paglintegan, ta di inanamaen a naruay ti pirak.” Ngem naruay. Ti bantay, a naawagan Cerro Rico (Nabaknang a Bantay), naammuanda nga aglaon iti maysa pay laeng kadagiti kaaduan a nakaipempenan ti pirak a nasarakan.
Panangadipen
Inibturan dagiti Español ti kasta unay a rigat iti panagsapulda iti pirak. Masansan a nakirang ti taraon, namulitan ti danum, ken napeggad dagiti pagminasan. Ti makaketter a panniempo mangipaay iti nakaro a parikut. Dagidiay mangpadas a mangpabara iti bagbagida babaen iti beggang no dadduma agsagabada iti pannakasabidong iti carbon monoxide.
Di nagbayag nakasaraken dagiti Español iti pamay-an a mangpalag-an iti rigatda. Kas manangparmek, pinilitda dagiti katutubo nga Indian nga agpatagabo. Kinuna ti Bolivian Times iti La Paz: “Naikuna a walo a milion nga Indian a tagabo ti napukaw,” natay, kadagiti pagminasan ti Potosí bayat ti panawen ti panangkolonia. Ti kinauyong, nalabes a panagtrabaho, ken sakit pinataudna ti nakaam-amák nga ibabassit ti populasion. Awan duadua nga idi 1550 maysa a managipadamag ti nangawag iti Potosí a “ti wangawangan ti impierno”!
Babilonia
Idi 1572, dakdakkel ti Potosí ngem ti aniaman a siudad iti España. Idi 1611, naikuna nga addaan iti 160,000 nga agindeg ken makipada ti kadakkelna iti Paris ken London. Dayta met ti maysa kadagiti kabaknangan a siudad iti lubong. Ti uso isu ti panangisuot iti seda a naarkosan iti lace a balitok ken pirak. Aniaman a luho ti kasla nagun-odan no kabaelam: seda manipud China, dagiti kallugong manipud Inglatera, medias manipud Naples, bangbanglo manipud Arabia. Inarkosan dagiti agindeg ti balbalayda kadagiti alpombra manipud Persia, muebles manipud Flanders, dagiti painting manipud Italia, sarming manipud Venice.
Ngem naranggas met ti Potosí a kas iti kinabaknangna. Inaldaw a makita dagiti nadara a panagdadangadang kadagiti plasa. Nakaad-adu dagiti pagsusugalan ken balay dagiti balangkantis. Naglatak ti Potosí a kas Babilonia.
Maysa kadagiti kangrunaan a panggep dagiti manangparmek nga Español isu ti panangipasdek iti relihion a Katoliko kadagiti America. Kasano, ngarud, nga ikalintegan dagitoy nga agkunkuna a Kristiano ti nakasaksaknap a pannakagunggonada manipud iti panangtagabo? Nupay busoren dagiti dadduma a tattao iti iglesia ti panangirurumen, ikalintegan ti dadduma ti panangtagabo a kunaenda a ti kinadangkok dagiti Español saan a kas iti kinadangkok dagiti Inca. Kunaenda a nababbaba dagiti Indian ket gagangay laeng nga agbisioda—gapuna, pagsayaatanda no agtrabahoda kadagiti pagminasan. Kaskasdi kunaen ti dadduma a maysa a nasken nga addang ti panagtrabaho dagiti Indian kadagiti pagminasan tapno makomberteda iti Katolisismo.
Ipakita ti historia, nupay kasta, a dagiti klero nairamanda kadagiti kababaknangan a tattao iti Potosí. Kuna ni historiador Mariano Baptista: “Ti Iglesia kas maysa nga institusion, ken dagiti pannakabagina sinaggaysa a nangbuangayda iti napili a grupo [dagiti Indian] a magundawayanda.” Inadaw daytoy a historiador ti maysa a gobernador a nagreklamo idi 1591 a ti klero “ginundawayanda dagiti Indian babaen iti nakarkaro a kinabuklis ken ambision ngem dagiti pasurot.”
Nasayang a Kinabaknang
Napanglaw idi a pagilian ti España, ngem iti sumagmamano a dekada, dagiti kinabaknangna ti namagbalin iti dayta a kabibilgan a pannakabalin iti daga. Ngem saan a nagpaut ti kasta a nainggundawayan a kasasaad. Iti panagkomentona no apay a di nagballigi ti kinabaknangna a nangipaay iti napaut a pagimbagan iti Espanã, kuna ti libro nga Imperial Spain—1469-1716, ni J. H. Elliott: “Nangipaay dagiti pagminasan ti Potosí iti kasta unay a kinabaknang iti pagilian; no bassit ti kuarta itatta, adunto manen iti masanguanan inton makagteng ti buyot [a nagkarga] kadagiti gameng idiay Seville. Apay nga agplano, apay nga agsalimetmet, apay nga agtrabaho?”
Nasayang ti kinabaknang ti Potosí; mailasin ti panawen a nabal-etan kadagiti pannakabangkarote ti pagarian. Sigun iti pagsasao idi a tiempo, ti isasangpet dagiti buyot ti gameng kas kadagiti arbis iti kalgaw a mangbabasa kadagiti baldosa ti atep iti apagkanito ken kalpasanna agmagan. Maitutop ti kinuna ti maysa a managpaliiw idi maika-17 a siglo maipapan iti panagpababa ti España: “Saan a nabaknang [ti España] gapu ta kasta unay ti kinabaknangna.”
Bayat ti maika-18 a siglo, bimmaban [ti kasasaad] ti Potosí bayat a maibusen ti pirak, ngem nakaungar idi a nagbalin a napateg ti lata. Ita saan unayen a nalatak ti lata, nupay ti Potosí maysa pay laeng a sentro ti industria ken ti panagpataud ken panagminas. Ngem adu a turista ti mangsarungkar iti Potosí tapno tagiragsakenda ti kolonial a kinapintasna. Mabalin a madlawda met dagiti nakapimpintas ti pannakaarkosna a simbaan, nga adu kadakuada ti saanen a maus-usar kas pammaneknek iti bumasbassiten nga interes iti Katolisismo.
Itatta, ti Potosí ket maysan a naulimek a pakalaglagipan iti kasta unay a panagsagaba ti tao a pinataud ti kinaagum, napolitikaan a panangallilaw, ken di umiso a relihioso a panangiturong, maysa a pakalaglagipan iti maysa a kapitulo iti pakasaritaan ti Bolivia a nangrugi babaen iti pukkaw nga: “Adda pirak idiay Potosí!”