Pakasaritaan ti Dua a Karayan
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY INDIA
Dua a karayan ti mangipapaay iti kangrunaan a kasapulan ti ginasut a milion a tao iti subkontinente ti India. Aggapu dagitoy iti saan unay nga adayo a lugar ti dadakkel a yelo ti kangatuan a kabambantayan ti lubong, ket nakaskasdaaw ti panagayus ti tunggal maysa kadagitoy iti kawatiwat a 2,400 a kilometro a lumasat iti dua a pagilian. Agpatinggada iti dua a nagduma a baybay. Timmaud ti maysa a kadaanan a sibilisasion iti tunggal maysa kadagitoy a karayan. Maysa a kangrunaan a relihion ti namunganay iti tunggal maysa. Tunggal maysa ket apresiaren ti tao gapu kadagiti sagutna, ket maysa ti madaydayaw, agingga itatta. Ti nagan dagitoy ket Indus ken Ganges. Ditoy India, maawagan ti Ganges a kas ti Ganga.
AGSIPUD ta kasapulan ti tao ti danum tapno agbiag ken rumang-ay, timmaud dagiti immuna a sibilisasion iti aglawlaw dagiti karayan. Tangay dagiti karayan ket matukoy no dadduma a persona kas dios ken diosa, napno dagiti immuna a pakasaritaan iti sariugma. Agpayso daytoy iti pakasaritaan ti Indus ken ti Ganga, a maawagan met ditoy India a kas Ganga Ma (Ina a Ganga).
Para kadagiti Hindu ken Budista, ti 6,714 a metro ti kangatona a Mount Kailash ken ti asideg a Lake Manasarovar ket pagnanaedan dagiti didiosen. Nabayagen a patienda nga uppat a dakkel a karayan ti agayus nga aggapu iti dan-aw manipud iti ngiwat dagiti animal. Ti karayan a leon isu ti Indus, ket ti karayan a paboreal isu ti Ganga.
Dagiti taga Tibet dida pinasangbay dagiti ganggannaet a managsukisok. Ngem idi 1811, maysa nga Ingles a beterinario a siruhano nga agtartrabaho iti East India Company ti nagdaliasat iti pagilian a nagpammarang iti nadumaduma a wagas. Impadamagna nga awan ti karayan nga agayus manipud iti Manasarovar, nupay adda dagiti waig nga aggapu iti bantay a lumasat iti dayta. Idi laeng kattapog ti maika-20 a siglo a natakuatan ti namunganayan ti Indus ken ti Ganga. Aggapu ti Indus idiay Tibet, iti amianan ti kabambantayan ti Himalaya, ket ti Ganga aggapu iti kueba ti yelo idiay bakras ti Himalaya iti amianan nga India.
No Sadino ti Nangrugian ti Kadaanan a Sibilisasion
Mapapati a dagiti kaunaan nga umili iti subkontinente iti India ket nagpadayada idiay Indus Valley. Ditoy a nakasarak dagiti arkeologo iti adu a rebbek ti adelantado unay a sibilisasion kadagiti lugar a kas iti Harappa ken Mohenjo-Daro. Kadagiti immuna a dekada ti maika-20 a siglo, binaliwan dagitoy a natakuatan ti panangmatmat nga inuugma ken agakar-akar dagiti kaunaan a nagnaed ditoy India. Nasurok nga 4,000 a tawen ti napalabasen, ti Sibilisasion idiay Indus ket kapada ti Mesopotamia, no di natantan-ok pay ketdi. Addada ebidensia a pakakitaan ti adelantado a sibilisasion ti siudad, kas iti agpapada ti baetda a nagsasapal a lansangan, nangato a balbalay ken apartment, nagsayaat a pagayusan ti narugit a danum ken ibleng, nagdadakkel a sarusar, templo, ken banio para iti ritual a panagdalus. Adda met dagiti pakakitaan ti pannakinegosio iti Mesopotamia ken iti Makintengnga a Daya, ket ti Indus ti dalan nga aggapu iti uneg a ginasut a kilometro nga agturong idiay Baybay ti Arabia.
Agparang a bayat ti adu a siglo, dagiti natural a didigra—nalabit dagiti ginggined wenno dadakkel a layus—pinakapuyda ti sibilisasion ti siudad iti Indus Valley. Daytoy dinan nalapdan ti nagsasaruno nga iseserrek dagiti agakar-akar a tribu manipud iti Sentral nga Asia, a kaaduanna maawagan nga Aryan. Pinapanawda ti kaaduan nga umili kadagiti siudad iti sibay ti karayan, isu a ti kadaanan a kultura a naipasdek iti aglawlaw ti Indus ket nagturong iti makin-abagatan nga India, a sadiay itatta ti ayan ti puli dagiti Dravidian a maysa kadagiti kangrunaan nga etniko a grupo ditoy India.
Nagpadaya agingga iti India ti dadduma a tribu ti Aryan, ket nagnaedda kadagiti tanap ti Ganga. Isu a timmanor ti naisangsangayan a kultura idiay amianan nga India gapu iti panangbingay dagiti Aryan iti subkontinente, a nainaig a nangnangruna iti Karayan Ganga, ket adu kadagitoy ti nagtalinaed agingga iti kaaldawantayo.
Dua a Karayan ken Dua a Relihion
Ipakita ti natakuatan dagiti arkeologo nga adda nagpadaan ti relihion iti Indus Valley ken iti Mesopotamia. Dadduma a relikia ti Hinduismo, a nabayagen a naipagarup a relihion dagiti Aryan, ti nasarakan iti adu a rebbek dagiti siudad iti Indus. Babaen ti panamagtitipon iti didios sakbay a dimteng dagiti Aryan ken ti didios dagiti Aryan ken dagiti narelihiosuan a pammatida, timmaud ti relihion a Hindu. Dagiti Aryan immuna a pinagbalinda a sagrado ti Indus, ngem bayat a nagpadayada ket nagnaedda kadagiti takdang ti Ganga, insublatda a dinaydayaw dayta a karayan. Bayat a limmabas ti adu a siglo, timmanor dagiti siudad a kas iti Haridwar, Allahabad, ken Varanasi iti Ganga. Naisentro dagitoy iti relihion a Hindu. Iti kaaldawantayo, minilion a peregrino ti agdudupudop kadagiti kasta a sentro tapno agtaneb kadagiti danum ti Ganga, a maibilang a makaagas ken makadalus.
Nupay nangrugi ti Hinduismo iti aglawlaw ti Indus, timmaud ti Budismo iti asideg ti Ganga. Inkasaba ni Siddhārtha Gautama, a naawagan Buddha, ti damo a sermonna idiay Sarnath, iti asideg ti Vanarasi. Kunada a linangoyna a binallasiw ti nalawa a karayan ti Ganga idi isut’ agtawen iti 79.
Ania ti Kasasaad Dagiti Karayan Ita?
Adun ti nagbaliwan ti danum iti karayan itatta ngem idi 4,000 a tawen ti napalabasen, idi a naallukoy dagiti tattao iti takdang ti Indus ken ti Ganga tapno maipaay dagiti kasapulanda. Tapno masuportaran ti adu a populasion ti India, Pakistan, ken Bangladesh, masapul a makontrol a naimbag dagiti karayan. (Kitaem ti mapa iti panid 16-17.) Masapul dagiti internasional a tulagan, ta saan la a maymaysa a pagilian ti pagayusan dagiti karayan. Malaksid iti dadduma pay, nagibangon ti Pakistan iti tallo a kilometro a 143 a metro ti kangatona a Dam ti Tarbela a para iti irigasion. Maysa dayta kadagiti kadakkelan iti lubong, nga aglaon iti 148,500,000 a metro kubiko a pagtambak. Ti Tambak ti Farakka, iti Ganga, ipasiguradona ti umdas ken natalged a suplay ti danum iti karayan tapno maparang-ay ti panagbiahe ti barko iti asideg ti Puerto ti Calcutta.
Kas iti mapaspasamak iti adu a karayan, polusion ti kangrunaan a parikut iti Ganga. Isu nga idi 1984, inyussuat ti gobierno ti India ti addaan kalat a Ganga Action Plan. Naipangpangruna ti panggep a pagbalinen a ganagan wenno biogas ti narugit a danum. Planoda a baliwan ti pagayusan ti narugit a danum nga agturong iti karayan, ken agaramidda kadagiti planta a pakadalusan dagiti kemikal a rugit.
Nupay kasta, saanen a kabaelan dagiti ahensia ti tao a risuten ti parikut a mangisubli iti kinapintas ken kinadalus dagiti karayan ti daga. Ngem asidegen a solbaren ti Dios ti kasasaad. Iti sidong ti panagturay ti Pagarianna, ‘pagsipatento dagiti karayan ti im-imada’ bayat nga agbalin a paraiso ti intero a daga.—Salmo 98:8.
[Kahon/Mapa iti panid 16, 17]
Ti Naisangsangayan nga Indus
Gapu iti nagadu a waig a nagtitipon tapno mabukel ti Indus, adda panagsusupiat maipapan iti lugar a talaga nga ubbog ti karayan. Ngem sigurado a timmaud daytoy a dakkel a karayan iti tuktok ti kabambantayan ti Himalaya. Tangay agayus nga agpaamianan a laud ken makitipon iti dadduma a waig iti dalanna, ti karayan ket lumasat 320 a kilometro iti nangato a turod ti Tibet, ti makuna nga “atep ti lubong.” Bayat nga umadani ti karayan iti beddeng ti India idiay rehion ti Ladakh, lumasat iti kabambantayan, ket agayus iti arisadsad ti rangkis a mangpataud iti karayan iti nagbaetan ti kabambantayan ti Himalaya ken Karakoram. Ita ta addan iti teritoria ti India, agdissuor iti dandani 3,700 a metro iti kapegges a 560 a kilometro. Bayat daytoy a panagdissuorna agpaamianan dayta ket kalpasanna bigla nga agsikko nga agpalaud iti pingir ti bambantay ti Himalaya, a sadiay makitipon iti Gilgit, maysa a dakkel a karayan nga agayus a rummuar iti Hindu Kush. Kalpasanna, agpaabagatanen a lumasat iti Pakistan. Babaen ti panagayusna iti kabambantayan, nga agsikkosikko a nakapegpegges, ti Indus makagteng kamaudiananna kadagiti tanap ket agayus a lumasat iti Punjab. Daytoy a nagan kaipapananna ti “Lima a Karayan.” Kas iti lima a dadakkel a waig nga agturong iti karayan—ti Beas, ti Sutlej, ti Ravi, ti Jhelum, ken ti Chenab—agayusda a kas kadagiti naiwaras a ramay ti dakkel nga ima tapno agkaykaysa nga agbalin nga Indus ken agayus agingga iti pungto ti nakaskasdaaw a panagbiahena iti nasurok a 2,900 a kilometro.
Ti Madaydayaw a Ganga
Agarup 100 a kilometro iti abagatan ti ubbog ti Indus iti kabambantayan ti Himalaya, rugian ti Ganga ti panagayusna a nasurok a 2,500 a kilometro agingga iti Luek ti Bengal. Pumsuak ti ubbog ti danum iti nasurok a 3,870 a metro manipud iti dakkel a yelo a timmadol a kaasping ti sungo ti baka. Naawagan daytoy iti Hindi a Gaumukh ket nagbalin a waig a napanaganan iti Bhagirathi. Agarup 214 a kilometro manipud iti ubbogna, makitipon ti sabali a waig, ti Alaknanda, idiay Devaprayag. Dagitoy a dua a waig agraman ti Mandakini, ti Dhauliganga, ken ti Pindar isu itan ti Ganga.
Babaen ti panagayusna nga agpaabagatan a daya a lumasat iti subkontinente, tumipon iti Ganga ti dadduma a dadakkel a karayan kas iti Yamuna idiay Allahabad iti India ken kalpasanna ti dakkel a Brahmaputra idiay Bangladesh. Agukrad a kas iti paypay, ti Ganga ken dagiti waigna sibuganda ti maysa a kakapat ti amin a masakupan ti India, ti nadam-eg a tanap ti Ganga. Agayus ti karayan iti kalawa a 1,035,000 a kilometro kuadrado ken tulonganna ti agarup kakatlo iti populasion ti India, nga itan ket nasurok a sangabilion, maysa kadagiti kaaduan ti taona a lugar iti lubong. Idiay Bangladesh agbalin a nakalawlawa, a kaasping iti baybay nga adda iti uneg, nga addaan kadagiti amin a kita ti lugan iti karayan. Kalpasanna, agsanga ti Ganga iti sumagmamano a dadakkel a karayan ken adu a waig a mangporma iti kalalawaan a delta iti lubong.
[Mapa]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Tibet
PAKISTAN
Indus
Jhelum
Chenab
Sutlej
Harappa
Mohenjo-Daro
INDIA
Ganga
Yamuna
Brahmaputra
Allahabad
Varanasi
Patna
Calcutta
BANGLADESH
NEPAL
BHUTAN
[Credit Line]
Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
[Dagiti Ladawan]
Agdigdigus dagiti Hindu iti Ganga
[Credit Line]
Copyright Sean Sprague/Panos Pictures