Insuro Kadi ti Immuna nga Iglesia a ti Dios ket Maysa a Trinidad?
Paset 2—Insuro Kadi Dagiti Apostoliko nga Amma ti Doktrina a Trinidad?
Idiay Ti Pagwanawanan ti Nobiembre 1, 1991, ti Paset 1 daytoy a serie sinalaysayna no ni Jesus ken dagiti adalanna insuroda ti doktrina a Trinidad—ti kapanunotan a ti Ama, ti Anak, ken ti nasantuan nga espiritu ket tallo nga agpapada a persona ngem maymaysa a Dios. Ti nalawag a pammaneknek manipud Biblia, manipud kadagiti historiador, ken uray manipud kadagiti teologo ipakitada a saanda nga insuro dayta. Dagiti met ngay papangulo ti relihion a simmaruno kalpasanna—insuroda kadi ti maysa a Trinidad?
TI “APOSTOLIKO NGA AMMA” isu ti saad a nausar kadagiti relihionista a nagsurat maipapan iti Kinakristiano idi maudi a paset ti umuna a siglo ken nasapa a paset ti maikadua a siglo iti Kadawyan a Panawentayo. Dadduma kadakuada ket ni Clemente ti Roma, ni Ignacio, ni Policarpio, ni Hermas, ken ni Papias.
Isudat’ masasao a kapatadan ti dadduma kadagiti apostol. Ngarud, rebbeng a pagaammoda dagiti pannursuro dagiti apostol. Maipanggep iti insurat dagidiay a lallaki, kunaen ti The New Encyclopædia Britannica:
“No magupgop ti sursurat dagiti Apostoliko nga Amma ket napatpategda iti historia ngem iti aniaman a sabali a Nakristianuan a literatura malaksid iti Baro a Tulag.”1
No insuro dagiti apostol ti doktrina a Trinidad, daytat’ insuro met ngarud koma dagidiay Apostoliko nga Amma. Nagraira koma dayta iti pannursuroda, yantangay awan sabali a napatpateg ngem ti panangibaga kadagiti tattao no siasino ti Dios. Gapuna insuroda kadi ti doktrina a Trinidad?
Maysa a Nasapa a Panangiyebkas ti Pammati
Maysa kadagiti kasasapaan a di-Biblikal nga ebkas ti Kristiano a pammati ket masarakan iti maysa a libro nga addaan 16 nga abbaba a kapitulo a pagaammo kas The Didache, wenno Teaching of the Twelve Apostles. Dadduma a historiador petsaanda daytoy a sakbay wenno agarup iti tawen 100 K.P. Ti autorna ket saan nga ammo.2
Ti The Didache tamingenna dagiti bambanag a kasapulan a maammuan dagiti tattao tapno agbalinda a Kristiano. Iti maika-17 a kapitulo, isingasingna ti bautismo “iti nagan ti Ama ken ti Anak ken ti Espiritu Santo,” dagiti isu met laeng a sasao nga inusar ni Jesus idiay Mateo 28:19.3 Ngem awan kunaenna maipapan iti tallo nga agpapada iti kinaagnanayon, pannakabalin, saad, ken sirib. Iti maika-10 a kapitulona, iraman ti The Didache ti sumaganad a panangipudno iti pammati iti porma ti kararag:
“Agyamankami kenka, Nasantuan nga Ama, gapu iti nasantuan a Naganmo a pinagtaengmo kadagiti pusomi; ken gapu iti pannakaammo ken pammati ken imortalidad nga impakaammom kadakami baeten ken Jesus nga Adipenmo. Dayag kenka nga agnanayon! Sika, Mannakabalin-amin nga Apo, pinarsuam ti isuamin maigapu iti Naganmo . . . Ket sipaparabur nga inikkannakami ti naespirituan a taraon ken inumen, ken biag nga agnanayon baeten ken Jesus nga Adipenmo.”4
Awan ti Trinidad iti daytoy. Idiay The Influence of Greek Ideas on Christianity, inadaw ni Edwin Hatch ti nadakamat a surat ket kalpasanna kunaenna:
“Iti orihinal a likmut ti Kinakristiano awan ti agparang a dakkel nga idudur-as kadagitoy a simple a pannakatarus. Ti doktrina a nakaisaadan ti panangipaganetget ket, nga isu ket Dios, nga Isu ket maymaysa, nga Isu ket mannakabalin-amin ken agnanayon, nga inaramidna ti lubong, a ti kaasina ket adda amin kadagiti aramidna. Awan pagannayasan maipaay iti metapisiko a panagsusuppiat.”5
Ni Clemente ti Roma
Ni Clemente ti Roma, maipagpagarup a maysa nga “obispo” iti dayta a siudad, ket sabali pay a gubuayan dagiti sursurat iti Kinakristiano. Maipagpagarup nga isut’ natay idi agarup 100 K.P. Iti material a maipatpato nga insuratna, awan dinakamatna a Trinidad, direkta man wenno saan a direkta. Idiay First Epistle of Clement to the Corinthians, inyebkasna:
“Kaasi koma kadakayo, ken talna, manipud Mannakabalin-amin a Dios baeten ken Jesu-Kristo, umadukayo koma.”
“Inkasaba kadatayo dagiti apostol ti Ebanghelio manipud ken Apo Jesu-Kristo; inaramid ni Jesu-Kristo dayta manipud iti Dios. Ni Kristo ngarud ket imbaon ti Dios, ket dagiti apostol babaen ken Kristo.”
“Sapay koma ta ti Dios, a makakita kadagiti amin a banag, ken isu nga Agturay kadagiti amin nga espiritu ken ti Apo dagiti amin a lasag—isu a nangpili ken Apotayo a Jesu-Kristo ken kadatayo baeten Kenkuana tapno agbalin a naisangsangayan nga ili—ipaayna iti tunggal kararua nga umawag iti nadayag ken nasantuan a Naganna, ti pammati, panagbuteng, talna, kinaanus, ken mabayag a panagitured.”6
Saan a kunaen ni Clemente a ni Jesus wenno ti nasantuan nga espiritu ket makipada iti Dios. Idatagna ti Mannakabalin-amin a Dios (saan laeng a basta “Ama”) kas naiduma manipud iti Anak. Ti Dios ket naibaga kas nangatngato, yantangay ni Kristo ket “imbaon” ti Dios, ken ti Dios “pinilina” ni Kristo. Iti panangipakitana a ti Dios ken ni Kristo ket dua a nagsina ken di agpada a pakabigbigan, kuna ni Clemente:
“Ipakpakaasitayo buyogen dagiti napasnek a kararag ken panagyaman a ti Namarsua ti uniberso salimetmetanna a siiinget ti masinunuo a bilang dagiti pinilina iti intero a lubong, baeten iti dungdungnguenna nga Anak a ni Jesu-Kristo. . . . Mabigbigmi a sika [ti Dios] laeng ti ‘kangatuan kadagiti kangatuan’ . . . Siksika laeng ti manangaywan kadagiti espiritu ken ti Dios amin a lasag.”
“Amin a nasion mabigbigda koma a sika ti maymaysa a Dios, a ni Jesu-Kristo isu ti Anakmo.”7
Ni Clemente awaganna ti Dios (saan laeng a basta “Ama”) a “ti kangatuan,” ken tukoyenna ni Jesus kas “Anak” ti Dios. Kunaenna met maipapan ken Jesus: “Gapu ta isilnagna ti dayag ti Dios, isut’ natantan-ok ngem dagiti anghel no kasano a ti titulona ket ad-adda a naiduma manipud kadakuada.”8 Ni Jesus isilnagna ti dayag ti Dios, ngem dina padaan dayta, no kasano a ti bulan isilnagna ti lawag ti init ngem saanna a mapadaan ti gubuayan dayta a lawag, ti init.
No ti Anak ti Dios ket makipada iti Dios, nga isu ti nailangitan nga Ama, saan koman a napateg ken Clemente ti panangibagana a ni Jesus ket natantan-ok ngem kadagiti anghel, yantangay nalataken koma dayta. Ken ipakita dagiti balikasna ti panangbigbigna a nupay ti Anak ket natantan-ok ngem kadagiti anghel, isu ket nababbaba ngem iti Mannakabalin-amin a Dios.
Ti panangmatmat ni Clemente ket nakalawlawag: “Ti Anak ket nababbaba ngem iti Ama ken maikadua laeng kenkuana. Ni Clemente dina pulos minatmatan ni Jesus kas makipada iti ulo a kinadios iti Ama. Ipakitana a ti Anak ket agpannuray iti Ama, kayatna a sawen, iti Dios, ken silalawag a kunaenna a ti Ama isu ti ‘maymaysa a Dios,’ nga awan makibingay iti saadna. Ken ni Clemente dina pulos inikkan ti nasantuan nga espiritu iti pannakipada iti Dios. Ngarud, awan a pulos ti Trinidad kadagiti surat ni Clemente.
Ni Ignacio
Ni Ignacio, maysa nga obispo ti Antioquia, nagbiag manipud agarup ngalay ti umuna a siglo K.P. agingga iti maikadua a siglo. Ipantayon nga amin dagiti surat a naipanagan kenkuana ket autentikoda, awan kadakuada ti panagpapada ti Ama, Anak, ken nasantuan nga espiritu.
Uray no kinuna ni Ignacio a ti Anak ket makipada iti Ama iti kinaagnanayon, pannakabalin, saad, ken sirib, kaskasdi a saan latta a Trinidad daytoy, gapu ta dina pulos kinuna a ti nasantuan nga espiritu ket makipada iti Dios kadagidiay a pamay-an. Ngem saan a kuna ni Ignacio a ti Anak ket kapada ti Dios Ama kadagiti kakasta a banag wenno iti aniaman. Imbes ketdi, impakitana a ti Anak ket agpasakop iti Daydiay natantan-ok, ti Mannakabalin-amin a Dios.
Ni Ignacio awaganna ti Mannakabalin-amin a Dios a “ti maymaysa a pudno a Dios, daydiay awan nangputot ken awan pakaiyaspinganna, ti Apo ti isuamin, ken Ama ken ti Nangputot iti bugbugtong nga Anak,” nga ipakpakitana ti panagduma iti nagbaetan ti Dios ken ti Anakna.9 Isut’ agsao maipapan iti “Dios Ama, ken ni Apo Jesu-Kristo.”10 Ken ipakaammona: “Adda maymaysa a Dios, ti Mannakabalin-amin, a nangiparangarang iti Bagina babaen ken Jesu-Kristo nga Anakna.”11
Ipakita ni Ignacio a ti Anak ket saan nga agnanayon kas maysa a persona no di ket naparsua, gapu ta sigun kenkuana kunkuna ti Anak: “Ti Apo [Mannakabalin-amin a Dios] pinarsuanak, ti pangrugian dagiti Daldalanna.”12 Umasping unay, kuna ni Ignacio: “Adda maymaysa a Dios ti uniberso, ti Ama ni Kristo, nga Apotayo, a ‘babaen kenkuana adda amin a banag.’”13 Insuratna met:
“Ti Espiritu Santo saan nga agsao kadagiti bukodna a bambanag, no di ket dagidiay ken Kristo, . . . no kasano a ti Apo imbunannagna met kadatayo dagiti bambanag nga inawatna manipud iti Ama. Ta, kunana [ti Anak], ‘ti sao a mangngegyo ket saanko a kukua, no di ket kukua ti Ama, a nangibaon Kaniak.’”14
“Adda maymaysa a Dios a nangiparangarang iti bagina baeten ken Jesu-Kristo nga Anakna, nga isu ti Verbona a nagtignay manipud kinaulimek ken iti amin a pamay-an inay-ayona [ti Dios] a nangibaon kenkuana. . . . Ni Jesu-Kristo ket iturayan ti Ama.”15
Pudno, awagan ni Ignacio ti Anak a “Dios Verbo.” Ngem ti panangaramat iti sao a “Dios” para iti Anak dina kasapulan a kaipapanan ti pannakipada iti Mannakabalin-amin a Dios. Ti Biblia awaganna met ti Anak a “Dios” idiay Isaias 9:6. Ti Juan 1:18 awaganna ti Anak a “ti bugbugtong a dios.” Gaput’ pannakaipakumit kenkuana ti pannakabalin ken autoridad manipud ken Jehova a Dios, ti Ama, umisot’ pannakaawag ti Anak kas “mannakabalin,” nga isu ti kangrunaan a kaipapanan ti “dios.”—Mateo 28:18; 1 Corinto 8:6; Hebreo 1:2.
Nupay kasta, naawat kadi nga autentiko dagiti 15 a surat a naipanagan ken Ignacio? Idiay The Ante-Nicene Fathers, Tomo I, da editor nga Alexander Roberts ken James Donaldson kunada:
“Sapasap itan a kapanunotan dagiti manangbabalaw, a ti umuna a walo kadagitoy a maibagbaga a surat ni Ignacio ket palso. Adda kadakuada dagiti di masuppiat a pammaneknek a dagitat’ gapuanan ti naud-udin a panawen . . . ket sapasap itan a maiwalwalinda kas parparbo.”
“Kadagiti pito a Surat a binigbig ni Eusebio . . . , ik-ikutanmi ti dua a Griego a panangbalbaliw, maysa nga ab-ababa ken maysa nga at-atiddug. . . . Nupay ti ab-ababa a porma . . . ket sapasap pannakaawatna a nangnangruna ngem daydiay at-atiddug, adu pay laeng dagiti agraira a kapanunotan kadagiti eskolar, nga uray saan a maibilang a nawaya manipud panaglalaok, wenno kas di mapagduaduaan kinaautentikona.”16
No awatentayo kas napudno ti ab-ababa a bersion dagiti suratna, ikkatenna dagiti sumagmamano a sasao (idiay at-atiddug a bersion) a mangipakita ken Kristo kas nababbaba ngem iti Dios, ngem ti nabati iti ab-ababa a bersion kaskasdi a di mangipakita iti Trinidad. Ken uray aniaman kadagitoy a suratna ti napudno, silalawag nga ipakitada a namati ni Ignacio iti kinadua ti Dios ken ti Anakna. Daytoy ket saan la ketdi a kinadua iti panagpada, gapu ta ti Anak ket kankanayon a naidatag kas basbassit ngem iti Dios ken nababbaba ngem isu. Ngarud, uray pay kasanot’ panangmatmat ti maysa a tao kadagiti surat ni Ignacio, saan a masarakan kadakuada ti doktrina a Trinidad.
Ni Policarpio
Ni Policarpio ti Smirna ket naiyanak iti maudi a kakatlo ti umuna a siglo ken natay idi ngalay ti maikadua a siglo. Maikunkuna nga isut’ nakilanglangen ken apostol Juan, ket maibagbaga nga isut’ nangisurat iti Epistle of Polycarp to the Philippians.
Adda kadi aniaman iti surat ni Policarpio a mangipalnaad iti Trinidad? Awan, awan pannakadakamatna iti dayta. Pudno, ti kunaenna ket maitunos iti insuro ni Jesus ken dagiti apostolna. Kas pangarigan, iti inaramidna nga Epistle, kuna ni Policarpio:
“Sapay koma ta ti Dios ken Ama ni Apotayo a Jesu-Kristo, ken ni Jesu-Kristo a Mismo, isu nga anak ti Dios, . . . papigsaennakayo iti pammati ken kinapudno.”17
Paliiwenyo a, kas ken Clemente, saan nga agsao ni Policarpio maipapan iti Trinitariano a panagpada a relasion ti “Ama” ken “Anak” iti ulo a kinadios. Imbes ketdi, isut’ agsao maipapan “iti Dios ken Ama” ni Jesus, saan laeng a ‘ti Ama ni Jesus.’ Gapuna nga inlasinna ti Dios manipud ken Jesus, kas naulit-ulit nga inaramid dagiti mannurat ti Biblia. Kunaen ni Pablo idiay 2 Corinto 1:3: “Bendito koma ti Dios ken Ama ni Apotayo a Jesu-Kristo.” Dina la kuna a, ‘Bendito koma ti Ama ni Jesus’ no di ket, “Bendito koma ti Dios ken Ama” ni Jesus.
Kasta met, kunaen ni Policarpio: “Talna koma manipud iti Dios a Mannakabalin-amin, ken manipud ken Apo Jesu-Kristo, a Manangisalakantayo.”18 Ditoy manen, ni Jesus ket naisina manipud iti Mannakabalin-amin a Dios, saan a maysa a persona iti agpapada a tinallo nga ulo a Kinadios.
Ni Hermas ken Papias
Sabali pay nga Apostoliko nga Ama ket isu ni Hermas, a nagsurat idi umuna a paset ti maikadua a siglo. Idiay suratna a ti Shepherd, wenno Pastor, adda kadi aniaman a kunaenna a mangituggod iti maysa a mamati nga isut’ addaan pannakaawat a ti Dios ket maysa Trinidad? Paliiwenyo dagiti sumagmamano a pangarigan iti kinunana:
“Saan met a no tarigagayan ti maysa a tao nga agsao ti espiritu ket agsao ti Espiritu Santo, no di ket agsao laeng no tarigagayan ti Dios nga agsao daytoy. . . . Ti Dios ti nagmula iti kaubasan, kayatna a sawen, pinarsuana dagiti tattao, ket intedna ida iti Anakna; ket ti Anak dinutokanna dagiti Anghelna tapno aywananda ida.”19
Ti Anak ti Dios ket in-inauna ngem amin dagiti pinarsuana.”20
Kunaen ditoy ni Hermas a no ti Dios (saan la nga Ama) tarigagayanna nga agsao ti espiritu, agsao daytoy, nga ipakpakitana ti kinanatantan-ok ti Dios ngem iti espiritu. Ken kunaenna a ti Dios intedna ti kaubasan iti Anakna, a mangipakpakita iti kinanatantan-ok ti Dios ngem iti Anak. Kunaenna met a ti Anak ti Dios ket in-inauna ngem dagiti pinarsua ti Anak, kayatna a sawen, dagidiay pinarsua ti Anak ti Dios kas Mamangulo nga Agobra ti Dios, “gapu ta babaen kenkuana naparsua amin a bambanag idiay langit ken iti rabaw ti daga.” (Colosas 1:15, 16) Ti kinapudnona a ta ti Anak ket saan nga agnanayon. Isut’ naparsua kas maysa nga espiritu a parsua nga addaan nangato a saad, nga immun-una ngem kadagiti sabsabali nga espiritu a parsua, kas kadagiti anghel, a naparsuada babaen kenkuana.
Ni J. N. D. Kelly, diay librona nga Early Christian Doctrines, nagsurat maipapan iti panangmatmat ni Hermas maipanggep iti Anak ti Dios:
“Kadagiti adu a surat mabasatayo ti maysa nga anghel a natantan-ok ngem kadagiti innem nga anghel a mangbukel iti makin-uneg a konsilio ti Dios, ken kankanayon a nailadawan kas ‘madaydayaw unay’, ‘nasantuan’, ken ‘nadayag’. Daytoy nga anghel naikkan ti nagan a Miguel, ket narigat a maliklikan ti konklusion nga isut’ imbilang ni Hermas a ti Anak ti Dios ken isut’ impadana iti arkanghel a ni Miguel.”
“Adda met pammaneknek . . . kadagiti panaggandat a mangipatarus ken Kristo kas maysa a kita ti katan-okan nga anghel . . . Ngem siempre awan pakailasinan iti pannakaipaganetget ti doktrina a Trinidad.”21
Masasao met nga am-ammo ni Papias ni apostol Juan. Nalabit isut’ nagsurat idi maikadua a siglo, ngem dagiti laengen pirsay ti suratna ti adda ita. Kadagidiay awan kunaenna maipapan doktrina a Trinidad.
Agtutunos a Pannursuro
No iti kinatan-ok ti Dios ken ti relasionna ken Jesus, ti pannursuro dagiti Apostoliko nga Amma ket agdadata a maitunos iti pannursuro ni Jesus, dagiti adalan, ken dagiti apostol, kas nairekord idiay Biblia. Aminda agsaoda maipapan iti Dios, saan a kas maysa a Trinidad, no di ket kas maysa a naisina, agnanayon, mannakabalin-amin, ammona-amin a Persona. Ken sawenda maipapan ti Anak ti Dios kas maysa a naisina, basbassit, nababbaba nga espritu a parsua a pinarsua ti Dios tapno agserbi Kenkuana iti panangitungpal iti Panggepna. Ket awan pakasarakan a ti nasantuan nga espiritu ket naibilang kas makipada iti Dios.
Ngarud, kadagidiay ngudo ti umuna a siglo ken rugi ti maikadua a siglo a sursurat dagiti Apostoliko nga Amma, awan pannaranay maipaay iti Trinidad ti Kakristianuan. Nagsaoda maipapan iti Dios, ken Jesus, ken ti nasantuan nga espiritu a kas met laeng iti panagsao ti Biblia. Kitaenyo, kas pangarigan, idiay Aramid 7:55, 56:
“Ni Esteban, a napno iti Espiritu Santo, timmangad ket nakitana ti dayag ti Dios, ken ni Jesus nga agtaktakder iti makanawan ti Dios. ‘Makitak a nalukatan ti langit,’ kunana, ‘ken ti Anak ti Tao nga agtaktakder iti makanawan ti Dios.’”—Katoliko a Jerusalem Bible.
Nakita ni Esteban ti maysa a sirmata ti Dios idiay langit a kaduana ni Jesus nga agtaktakder iti abayna. Ti Anak ket agtaktakder iti abay Daydiay naawagan, saan laeng nga “Ama,” no di ket “Dios,” maysa a naan-anay a naisina ti pakabigbiganna manipud ken Jesus. Ket awan ti maikatlo a persona a nairaman iti nakita ni Esteban. Saanna a nakita ti nasantuan nga espiritu idiay langit a kadua ni Jesus ken ni Amana.
Umasping dayta idiay Apocalipsis 1:1, a kunkunana: “Daytoy ti paltiing nga inted ti Dios ken Jesu-Kristo.” (The Jerusalem Bible) Manen, ni napagungar a Kristo idiay langit ket naipakita a naan-anay a naisina manipud iti Dios, ket saan a nadakdakamat ti nasantuan nga espiritu. No ni Jesus ket isu ti maikadua a persona ti Trinidad, a makaammo kadagiti amin a banag, kasano koma nga isut’ “maikkan” iti maysa a paltiing?
Dagiti kasuratan a kas kadagitoy silalawag nga ipakitada nga awan ti Trinidad. Ken awan kasuratan iti intero a Biblia ti agsao maipapan iti Dios kas maysa a Trinidad. Ti sursurat dagiti Apostoliko nga Amma insilnagda daytoy. Dida la ketdi insuro ti Trinidad ti Kakristianuan.
Ti sumaganad a napateg a grupo dagiti surat iti Kinakristiano ket dimteng iti maud-udi a paset ti maikadua a siglo. Dagitoy isu ti ar-aramid dagiti papangulo ti iglesia a naawagan apologista. Insuroda kadi ti Trinidad? Iti mapasungad a ruar, ti Paset 3 daytoy a serie kumentuannanto dagiti pannursuroda.
Dagiti Reperensia:
1. The New Encyclopædia Britannica, Maika-15 nga Edision, 1985, Micropædia, Tomo 1, panid 488.
2. A Dictionary of Christian Theology, insagana ni Alan Richardson, 1969, panid 95; The New Encyclopædia Britannica, Maika-15 nga Edision, 1985, Micropædia, Tomo 4, panid 79.
3. The Apostolic Fathers, Tomo 3, ni Robert A. Kraft, 1965, panid 163.
4. Ibid., 1965, pinanid 166-7.
5. The Influence of Greek Ideas on Christianity, ni Edwin Hatch, 1957, panid 252.
6. The Ante-Nicene Fathers, da editor nga Alexander Roberts ken James Donaldson, American Reprint of the Edinburgh Edition, 1885, Tomo I, pinanid 5, 16, 21.
7. The Library of Christian Classics, Tomo I, Early Christian Fathers, impatarus ken insagana ni Cyril C. Richardson, 1953, pinanid 70-1.
8. Ibid., panid 60.
9. The Ante-Nicene Fathers, Tomo I, panid 52.
10. Ibid., panid 58.
11. Ibid., panid 62.
12. Ibid., panid 108.
13. Ibid., panid 116.
14. Ibid., panid 53.
15. The Apostolic Fathers, Tomo 4, ni Robert M. Grant, 1966, panid 63.
16. The Ante-Nicene Fathers, Tomo I, pinanid 46-7; Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, ni John McClintock ken James Strong, inyulit nga inyimprenta ti Baker Book House Co., 1981, Tomo IV, pinanid 490-3; The Catholic Encyclopedia, 1910, Tomo VII, pinanid 644-7.
17. The Ante-Nicene Fathers, Tomo I, panid 35.
18. Ibid., panid 33.
19. The Ante-Nicene Fathers, Tomo II, pinanid 27, 35.
20. The Apostolic Fathers, (Loeb’s Classical Library) nga addaan Ingles a Patarus ni Kirsopp Lake, 1976, panid 249.
21. Early Christian Doctrines, ni J. N. D. Kelly, Maikadua nga Edision, 1960, pinanid 94-5.