Dagiti Immuna a Kristiano ken ti Lubong
AGARUP dua ribo a tawenen ti napalabas, adda nakaskasdaaw unay a napasamak idiay Makintengnga a Daya. Naibaon ti bugbugtong nga Anak ti Dios manipud langit a taengna tapno agnaed iti apagbiit iti lubong ti sangatauan. Kasanot’ panagtignay ti kaaduan a tao? Sumungbat ni apostol Juan: “Isu [ni Jesus] adda idi iti lubong, ket ti lubong napaadda babaen kenkuana, ngem ti lubong dina nailasin. Immay iti ilina [Israel], ngem saan nga inawat dagiti kailianna.”—Juan 1:10, 11.
Ti lubong saanna nga inawat ni Jesus, ti Anak ti Dios. Apay a saan? Inlawlawag ni Jesus ti maysa a makagapu idi a kinunana: “Ti lubong . . . guraennak, ta saksiak ti maipapan kenkuana, a dakes dagiti aramidna.” (Juan 7:7) Nagangayanna, daytoy met la a lubong—nga imbagian ti sumagmamano a relihiuso a papangulo a Judio, ti maysa nga ari nga Edomita, ken ti maysa a politiko a Romano—pinapatayna ni Jesus. (Lucas 22:66–23:25; Aramid 3:14, 15; 4:24-28) Komusta met ngay dagiti pasurot ni Jesus? Nataltallugod kadi nga awaten ida ti lubong? Saan. Sakbay unay ti ipapatayna, binallaagan ida ni Jesus: “No pasetkayo koma ti lubong, ti lubong ayatenna koma ti kukuana. Ngem gapu ta saankay a paset ti lubong, no di ket pinilikayo iti lubong, gapuna guraennakayo ti lubong.”—Juan 15:19.
Idi Panawen Dagiti Apostol
Agpayso ti imbaga ni Jesus. Sumagmamano laeng a lawas kalpasan ti ipapatayna, natiliw, naam-amsan, ken nakabkabil dagiti apostolna. (Aramid 4:1-3; 5:17, 18, 40) Di nagbayag kalpasanna, ginuyodguyod dagiti tao ni naregta nga Esteban ket impanda iti Sanhedrin dagiti Judio sada inubor agingga a natay. (Aramid 6:8-12; 7:54, 57, 58) Iti saan a mabayag, pinapapatay ni Ari Herodes Agrippa I ni apostol Santiago. (Aramid 12:1, 2) Bayat ti panagdaliasatna kas misionero, naidadanes ni Pablo iti panangisungsong dagiti Judio iti Diaspora.—Aramid 13:50; 14:2, 19.
Kasanot’ panagtignay dagiti immuna a Kristiano iti kasta nga ibubusor? Idi pinawilan dagiti relihiuso nga agtuturay dagiti apostol a mangasaba iti nagan ni Jesus, kinuna dagiti apostol: “Masapul nga agtulnogkami a nangnangruna iti Dios kas agturay ngem kadagiti tao.” (Aramid 4:19, 20; 5:29) Kanayon a kastoy ti takderda no rumsua ti ibubusor. Nupay kasta, binalakadan ni apostol Pablo dagiti Kristiano sadi Roma a “rebbeng nga agpasakop[da] kadagiti nangatngato nga agtuturay [iti gobierno].” Binalakadanna pay ida: “No mabalin, ken kas iti kabaelanyo, makikappiakayo kadagiti amin a tao.” (Roma 12:18; 13:1) Gapuna, nasken nga agbalin a natimbeng dagiti immuna a Kristiano. Nagtulnogda iti Dios kas kangrunaan nga Agturayda. Nagpasakopda met kadagiti agtuturay ti ili ken inkagumaanda ti nakilangen a sitatalna kadagiti amin a tao.
Dagiti Kristiano iti Lubong a Romano
Iti lubong ti Imperio ti Roma idi umuna a siglo, di pagduaduaan a nabenepisiaran dagiti Kristiano iti Pax Romana, wenno Talna iti Roma, a tinaginayon dagiti buyot a Romano. Ti nainget a pannakaipatungpal ti linteg ken urnos, dagiti nasayaat a kalsada, ken ti medio natalged a panagdaliasat iti taaw dakkel naitulongna iti pannakaisaknap ti Kinakristiano. Binigbig la ketdi dagiti immuna a Kristiano ti utangda a naimbag a nakem iti kagimongan ken impangagda ti bilin ni Jesus nga “itedyo ken Cesar ti kukua ni Cesar.” (Marcos 12:17) Idi nagsurat ken emperador Antoninus Pius (138-161 K.P.), kinuna ni Justin Martyr nga “ad-adda a madadaan [dagiti Kristiano nga agbayad iti buis] ngem kadagiti dadduma.” (First Apology, kapitulo 17) Idi 197 K.P., imbaga ni Tertullian kadagiti agtuturay a Romano a “binigbig [dagiti agsingsingir iti buis] ti utangda a naimbag a nakem kadagiti Kristiano” gapu iti napasnek a panagbayadda iti buis. (Apology, kapitulo 42) Daytoy ti maysa a wagas a panangtungpalda iti balakad ni Pablo a rebbeng nga agpasakopda kadagiti nangatngato nga agtuturay.
Maysa pay, agingga nga ipalubos dagiti Nakristianuan a prinsipioda, inkagumaan dagiti immuna a Kristiano ti nakilangen a sitatalna kadagiti padada a tao. Ngem saan a nalaka daytoy. Ti lubong a pagbibiaganda ket imoral ken naigamer iti idolatria nga al-alagaden dagiti Griego ken Romano, a pakairamanan ti panagdaydayaw iti emperador a nabiit pay a nainayon. Ti pagano a relihion dagiti Romano isu ti relihion ti Estado, isut’ gapuna a ti di panangalagad iti dayta maibilang kas ibubusor iti Estado. Komusta ngay dagiti Kristiano iti sidong ti kastoy a kasasaad?
Insurat ti propesor iti Oxford a ni E. G. Hardy: “Adut’ dinakamat ni Tertullian a di mabalin nga aramiden ti maysa a napasnek a Kristiano, kas iti mainaig iti idolatria: kas pangarigan, panagsapata iti panangpatalged kadagiti kontrata; panangisab-it iti silaw kadagiti ruangan no adda piesta, kdp.; amin a Pagano a relihiuso a seremonia; dagiti ay-ayam ken ti sirko; ti panangisuro iti sekular [pinapagano a klasikal] a literatura; serbisio militar; panagtakem iti gobierno.”—Christianity and the Roman Government.
Wen, narigat ti agbiag iti lubong a Romano malaksid no liputan ti Kristiano a pammati. Kinuna ti mannurat a Katoliko a Pranses a ni A. Hamman: “Imposible ti agaramid iti aniaman a banag a di makaengkuentro iti maysa a didiosen. Inaldaw a makapasar ti Kristiano kadagiti parikut gapu iti takderna; agbibiag a naisina iti sistema ti kagimongan . . . Maipasango kadagiti maulit-ulit a parikut iti pagtaengan, kadagiti lansangan, iti tiendaan . . . Iti lansangan, umili man a Romano wenno saan, rumbeng nga aglogay ti maysa a Kristiano no lumabas iti maysa a templo wenno iti maysa nga estatua. Kasanot’ panagkedkedna a di mapagsuspetsaan, ket kasanot’ panagtungpalna a di mangipakita iti kinasungdo? No bumulod iti kuarta nga usarenna iti negosio, nasken nga agkari iti agpabpabulod iti nagan dagiti didiosen. . . . No agtakem iti gobierno, mainanama a mangidatag iti daton. No agsoldado, kasanona a maliklikan ti agsapata ken makipaset kadagiti seremonia iti serbisio militar?”—La vie quotidienne des premiers chrétiens (95-197) (Daily Life Among the Early Christians, 95-197 K.P.).
Naimbag nga Umili, Ngem Napadpadakes
Idi agarup 60 wenno 61 K.P., idi adda ni Pablo idiay Roma bayat nga ur-urayenna ti pannakaisaklangna ken ni Emperador Nero, kinuna dagiti papangulo a Judio maipapan kadagiti immuna a Kristiano: “No maipapan iti daytoy a sekta naammuanmi a masupsuppiat kadagiti isuamin a disso.” (Aramid 28:22) Paneknekan ti historikal a rekord a napadpadakes dagiti Kristiano—ngem di nainkalintegan. Iti librona a The Rise of Christianity, kuna ni E. W. Barnes: “Ipakita dagiti nagkauna nga autorisado a sinurat maipapan kadagiti Kristiano a natakneng ken natulnogda iti linteg. Tarigagayanda ti agbalin a naimbag nga umili ken nasungdo nga iturayan. Liniklikanda dagiti pagkapuyan ken bisio ti paganismo. Iti personal a kabibiagda, pinagreggetanda ti agbalin a mannakikappia a kaarruba ken mapagtalkan a gagayyem. Nasursuruanda nga agbalin a natimbeng, nagaget ken nadalus. Iti tengnga ti rinuker ken narugit a lubong a pagbibiaganda, mapagpiaran ken napudnoda, no nasungdoda kadagiti prinsipioda. Nangato dagiti pagalagadanda iti sekso: raemenda ti singgalut ti panagasawa ken nadalus ti biag ti pamiliada. Kadagita a galad, saan a pagarupen ti siasinoman a manangriribukda nga umili. Kaskasdi, nalalais, napadpadakes ken nagurgurada iti nabayag a panawen.”
No kasano a saan a naawatan ti nagkauna a lubong ni Jesus, kasta met a saanna a naawatan dagiti Kristiano ket ngarud, ginurana ida. Yantangay dida dinaydayaw ti emperador ken dagiti pagano a didiosen, naakusarda iti ateismo. No sumangbay ti didigra, isuda ti mapabasol gapu ta pinagpungtotda kano dagiti didiosen. Gapu ta saanda nga agbuya kadagiti imoral a pabuya wenno kadagiti nadara a panagraranget dagiti gladiador, naibilangda a bumusbusor iti kagimongan, ‘gumurgura [pay ketdi] iti sangatauan.’ Inakusaran dagiti kabusorda a ti Kristiano a “sekta” ti mamagwarawara kadagiti pamilia ket ngarud, pagpeggadenna ti kinatalged ti kagimongan. Sigun ken Tertullian, kinaykayat dagiti pagano a lallaki a makikamalala dagiti assawada ngem iti agbalinda a Kristiano.
Nababbabalaw dagiti Kristiano gapu ta saanda nga anamongan ti aborsion, a kadawyan kadagidi a tiempo. Kaskasdi, inakusaran ida dagiti kabusorda iti panangpapatay kadagiti annak. Inumenda kano no kua ti dara dagiti naidaton nga annak no agtataripnongda. Maigiddato iti dayta, pinilit ida dagiti kabusorda a mangan iti longganisa a dara, ta ammoda a maikaniwas daytoy iti konsiensiada. Iti kasta, konkontraen dagitoy a bumusbusor ti mismo nga akusasionda.—Tertullian, Apology, kapitulo 9.
Nauy-uyaw kas Maysa a Baro a Sekta
Insurat ni historiador a Kenneth Scott Latourette: “Nauy-yaw pay ti Kinakristiano gapu iti nabiit pay nga itatanor daytoy no idilig iti kinaantigo dagiti karibalna [Judaismo ken dagiti pagano a relihion dagiti Griego ken Romano].” (A History of the Expansion of Christianity, Tomo 1, panid 131) Idi rugrugi ti maikadua a siglo K.P., inawagan ti historiador a Romano a ni Suetonius ti Kinakristiano iti “baro ken makadangran nga an-anito.” Pinaneknekan ni Tertullian a ti mismo a nagan a Kristiano ket kabusbusor dagiti tao ken imbilangda dagiti Kristiano kas di matarigagayan a sekta. Maipapan iti panangmatmat dagiti opisial iti Imperio ti Roma kadagiti Kristiano idi maikadua a siglo, insurat ni Robert M. Grant: “Minatmatanda ti Kinakristiano kas maysa laeng nga awan serserbina, nalabit makadangran, a relihion.”—Early Christianity and Society.
Naakusaran iti Narugso a Panangawis Kadagiti Pasurot
Iti librona a Les premiers siècles de l’Eglise (The Early Centuries of the Church), insurat ti propesor iti Sorbonne a ni Jean Bernardi: “Nasken a rummuar ken kasabaan [dagiti Kristiano] ti tunggal maysa iti uray sadino man. Kadagiti kalsada ken kadagiti siudad, kadagiti plasa ken kadagiti pagtaengan. Pasangbayenda man ida wenno saan. Kadagiti napanglaw, ken kadagiti nabaknang a parparigaten dagiti sanikuada. Kadagiti nanumo ken kadagiti gobernador kadagiti probinsia ti Roma . . . Agdaliasatda iti kalsada, agluganda kadagiti barko, ken mapanda agingga iti ungto ti daga.”
Inaramidda kadi daytoy? Nabatad nga inaramidda. Kinuna ni Propesor Léon Homo a karurod ti publiko dagiti Kristiano gapu iti “nagagar a panangawisda kadagiti pasurot.” Sigun ken Propesor Latourette, bayat a naawanan dagiti Judio iti regta a mangawis kadagiti pasurot, “dagiti Kristiano, iti sabali a bangir, narugsoda a misionero, isut’ gapuna a kabusbusorda ida.”
Idi maikadua a siglo K.P., binabalaw ti pilosopo a Romano a ni Celsus dagiti wagas a panangasaba dagiti Kristiano. Kinunana a ti Kinakristiano ket para kadagiti awan adalna ket dagiti laeng ‘nakuneng, tagabu, babbai, ken babassit nga ubbing ti maawisna.’ Inakusaranna dagiti Kristiano iti panangdoktrina kadagiti “nalaka a mamatpati a tattao,” nga allukoyenda ida “a mamati a saandan a pagpanunoten pay a naimbag.” Kinunana nga ibagada no kua kadagiti baro nga adalanda: “Dikay agsalsaludsod; basta mamatikayo.” Nupay kasta, sigun ken Origen, inannugot ni Celsus a mismo a “saan laeng a dagiti awan adalna ken nanumo ti naallukoy ti doktrina ni Jesus nga umawat iti relihionna.”
Saan a Makipaspaset iti Ekumenismo
Binabalawda pay dagiti immuna a Kristiano gapu iti panangaklonda nga ikutda ti kinapudno ti maymaysa a pudno a Dios. Saanda nga anamongan ti ekumenismo, wenno panaglalaok ti pammati. Insurat ni Latourette: “Saan a kas iti kaaduan a pammati kadaydi a tiempo, saan a kanunongan [dagiti Kristiano] dagiti dadduma a relihion. . . . Maigiddiat iti kinamanagpalugod dagiti dadduma a kulto, inwaragawagda nga adda kadakuada ti di mabalusingsing a kinapudno.”
Idi 202 K.P., nangipaulog ni Emperador Septimius Severus iti bilin a mangipawil kadagiti Kristiano a mangawis kadagiti pasurot. Nupay kasta, saan a napasardeng daytoy ti panangpaneknekda maipapan iti pammatida. Deskribiren ni Latourette ti resulta: “Gapu iti saan a pannakikompromiso dagiti immuna a Kristiano iti paganismo ken kadagiti adu a sosial a kadawyan ken moral nga aramid kadagidi a tiempo nakabukel [ti immuna a Kinakristiano] iti panagkaykaysa ken iti maysa nga organisasion a nagserbi a kabusor ti kagimongan. Ti nainget a pagannurotan iti pannakimiembro iti dayta inikkanna dagiti miembro daytoy iti natibker a pammati a paggubuayan ti kired maibusor iti pannakaidadanes ken ti regta iti panangawis kadagiti pasurot.”
Gapuna, nalawag ti historikal a rekord. Dagiti immuna a Kristiano, nupay inkagumaanda ti agbalin a naimbag nga umili ken makilangen a sitatalna kadagiti amin a tao, nagkedkedda nga agbalin a “paset ti lubong.” (Juan 15:19) Rinaemda dagiti agtuturay. Ngem idi pinawilan ida ni Cesar a mangasaba, saanda a simmardeng a nangaskasaba. Pinagreggetanda ti makilangen a sitatalna kadagiti amin a tao ngem saanda a nakikompromiso no kadagiti moral a pagalagadan ken pinapagano nga idolatria. Daytoy ti gapuna a nalalais, napadpadakes, nagurgura, ken naidadanesda, kas impakpakauna ni Jesus a mapasamak kadakuada.—Juan 16:33.
Sinalimetmetanda kadi ti pannakaisinada iti lubong? Wenno iti panaglabas ti tiempo, binalbaliwan kadi dagiti agkunkuna a mangal-alagad iti Kinakristiano ti kababalinda iti daytoy a banag?
[Blurb iti panid 4]
“Inaldaw a makapasar ti Kristiano kadagiti parikut gapu iti takderna; agbibiag a naisina iti sistema ti kagimongan”
[Blurb iti panid 6]
Nauy-uyaw . . . ti Kinakristiano gapu iti nabiit pay nga itatanor daytoy no idilig iti kinaantigo dagiti karibalna”
[Ladawan iti panid 3]
Naakusar dagiti Kristiano iti ateismo gapu ta saanda a dinaydayaw ti emperador ti Roma ken dagiti pagano a didiosen
[Credit Line]
Museo della Civilta Romana, Roma
[Ladawan iti panid 7]
Nalatak dagiti Kristiano idi umuna a siglo kas naregta a manangaskasaba ti mensahe ti Pagarian
[Picture Credit Line iti panid 2]
Akkub: Alinari/Art Resource, N.Y.