Malaplapunos ti Lubong iti Buteng

DINAYYEG ti nagpigsa a panagbettak ti bomba a nakalemmeng iti uneg ti maysa a kotse a nakaparada ti 110-gradona a World Trade Center idiay Siudad ti Nueva York idi Pebrero 26, 1993. Rinibu nga empleado ti napupok kadagiti simmardeng nga elevator wenno kapilitan nga immulog kadagiti agdan a napno iti asuk. Kinemmeg ida ti buteng a nasaknap ita iti daytoy naranggas a lubong.

Mabutbuteng dagiti tattao iti adu a pagilian kadagiti bomba, a nagbalinen a gagangay kadagiti pagilian a kas ti Irlandia ken Lebanon. Idi Marso 12, 1993, idiay Bombay, India, 13 ti bimtak iti maysa laeng nga aldaw a nakatayan ti ag-200 a tattao! Kinuna ti maysa a nakaimatang: “Maam-amak dagiti umili iti intero a Bombay.” Sigun iti magasin a Newsweek, “ti panagbalin a gagangay [ti panagbomba iti kotse] pagbalinenna laeng dayta nga ad-adda a nakabutbuteng.”

Agtalinaed ti Buteng iti Nuklear

Adda panagamak a dagiti nuclear reactor ket nalaka la a pagpeggaden dagiti bomba. Ti naballigi nga iraraut iti planta ti bileg nuklear mabalin a mangpataud iti di matukod a didigra ken panagsagaba. Ti maysa a pammaneknek iti daytoy a buteng isu ti pananggandat ti maysa a lalaki a mangidungpar ti kotsena iti ruangan ti planta nuklear iti Three Mile Island idiay Estados Unidos.

Maam-amak dagiti adu amangan ta makagun-od dagiti terorista ken dagiti mabisin iti pannakabalin nga agtuturay kadagiti nuklear nga armas. Amken dagiti dadduma amangan no padasen dagiti rinibu nga awan trabahona a nuklear a sientista iti dati nga Union Soviet nga ilako ti laingda. Mainayon pay, nupay kalikaguman ti START treaty ken dagiti dadduma pay a katulagan ti dakkel a panangkissay kadagiti amin nga estratehiko a nuklear nga armas, sa la naan-anay a maipatungpal dagiti kasta a katulagan kalpasan ti adu a tawen. Kabayatanna, ti posible a panangaramat dagiti panatiko a mannakabalin a tattao kadagitoy nga armas ket mayarig iti maysa a bagyo a mangipangpangta iti sangatauan.

Ti Kinaranggas Mangpataud iti Buteng

Ti nasaknap nga ilalanlan ti naranggas a krimen pagbutngenna dagiti tattao kadagiti pagtaenganda ken kadagiti lansangan. Mapattapatta a 23,200 nga Americano ti napapatay idi 1990. Iti siudad ti Chicago, kas pagarigan, ti ilalanlan ti panangusar iti puro a cocaine ti makagapu iti agarup 700 a pammapatay iti makatawen. Nagbalinen dagiti dadduma a lugar kadagiti sumagmamano a siudad a pagbabakalan a pakatkatayan dagiti aglabas, agraman dagiti ubbing, kabayatan ti pinnaltog. Kuna ti maysa a magasin: “Napartak ti panagraira ti kinaranggas kadagiti siudad a kalalainganna ti kadakkelda. . . . Awan ti makalisi bayat a malaylayus dagiti komunidad iti [Estados Unidos] kadagiti droga ken agtutubo a butangero. Kada tawen 1 iti tunggal 4 a sangakabbalayan nga Americano ti mabikbiktima iti naranggas a krimen wenno panagtakaw.”​—U.S.News & World Report, Oktubre 7, 1991.

Ti pannakarames ti pagam-amkan dagiti babbai. Idiay Francia, naipadamag nga 62 porsiento ti nginatuan ti bilang dagiti narames manipud 1985 agingga iti 1990. Iti las-ud ti innem a tawen, nagdoble iti 27,000 ti bilang dagiti narames idiay Canada. Idiay Alemania, naipadamag a maysa a babai ti maramrames iti kada pito a minuto.

Yam-amak met dagiti ubbing ti kinatalgedda. Ipadamag ti Newsweek nga idiay Estados Unidos, “mangitugtugot dagiti ubbing, uray dagiti adda iti maikapat ken maikalima a grado, iti armas, ket mabutbuteng dagiti mannursuro ken dagiti opisial ti eskuelaan.” Nakaro unay ti situasion nga uray la kakapat kadagiti dadakkel a distrito ti eskuelaan iti siudad ti mangar-aramat kadagiti metal detector, ngem maliklikan dagiti determinado nga agtutubo dagitoy babaen ti panangipasada kadagiti paltog iti dadduma babaen kadagiti tawa.

Panagbuteng iti AIDS

Umad-adu dagiti tattao a maam-amak a maakaran iti AIDS. Addan nasurok a 230,000 a kaso idiay Estados Unidos laeng. Ti AIDS ti maikanem itan a kangrunaan a makagapu iti ipapatay dagiti agtawen iti 15 agingga iti 24. “Manamnama ti nakabutbuteng a panagsaknap pay ti sakit iti masanguanan,” kuna ti Newsweek.

Umad-adu ti matmatay iti AIDS kadagiti agtartrabaho iti tay-ak ti panagsala, teatro, pelikula, musika, moda, telebision, arte, ken dadduma pay a kas kadagitoy. Kinuna ti maysa a report nga 60 porsiento kadagiti ipapatay dagiti lallaki a taga Paris iti tay-ak ti warnakan, arte, ken paglinglingayan nga agtawen iti 25 aginggat’ 44 ket gapu iti AIDS. Ipadamag ti WHO (World Health Organization) a 8 a milion agingga iti 15 a milion a tao iti intero a lubong ti naimpektaran iti HIV. Kuna ni Dr. Michael Merson, maysa a direktor ti WHO: “Nalawag itan a pumarpartak ti yaadu dagiti maak-akaran iti HIV iti intero a lubong, nangruna kadagiti napanglaw a pagilian.”

Siempre, adda met dagiti pagam-amkan maipapan iti aglawlaw ken dadduma pay. Kaskasdi, silalawag nga ipakita dagiti nadakamat a report a malaplapunos ti lubong iti buteng. Adda aya naisangsangayan a kaipapanan daytoy? Matagiragsaktayto aya ti wayawaya manipud iti buteng?

[Picture Credit Line iti panid 2]

Cover photos: Left: Tom Haley/Sipa Press; Bottom: Malanca/Sipa Press

[Picture Credit Line iti panid 3]

Bob Strong/Sipa Press