Ti Mishnah ken ti Linteg nga Inted ti Dios ken Moises

“NO RUGIANTAYO, arigna makiramantayo iti saritaan nga adayon ti nagtengna maipapan kadagiti topiko a ditay pulos maawatan . . . Kas man la addatayo iti pagurayan dagiti biahero iti adayo nga eropuerto. Maawatantayo ti ibagbaga dagiti tao, ngem ditay matarusan ti kayatda a sawen ken dagiti pakaseknanda, nangruna ta naganat ti panagsaoda.” Kasta ti panangiladawan ti eskolar a Judio a ni Jacob Neusner iti mabalin a marikna dagiti agbasa no damoda ti agbasa iti Mishnah. Kuna pay ni Neusner: “Awan pangrugian ti Mishnah. Kellaat ti panaggibusna.”

Iti A History of Judaism, inawagan ni Daniel Jeremy Silver ti Mishnah kas “ti napateg a teksto ti rabbiniko a Judaismo.” Kinapudnona, kunana pay: “Ti Mishnah ti nangsukat iti Biblia kas kangrunaan a maisuro iti agtultuloy nga edukasion [dagiti Judio].” Apay a nakapatpateg ti kasta a libro a narigat a maawatan?

Adda maadawtayo a sungbat kadagitoy a sao iti Mishnah: “Inawat ni Moises ti Torah idiay Sinai ket inyallawatna ken ni Josue; ni Josue, kadagiti panglakayen; ket dagiti panglakayen, kadagiti propeta. Ket dagiti propeta inyallawatda dayta kadagiti lallaki iti natan-ok a gimong.” (Avot 1:1) Naikuna a naglaon ti Mishnah iti impormasion a naited ken ni Moises idiay Bantay Sinai​—a di naisurat a paset ti Linteg ti Dios iti Israel. Dagiti lallaki iti natan-ok a gimong (nga idi agangay naawagan iti Sanhedrin) naibilangda kadagiti adu a masirib nga eskolar, wenno nasaririt a lallaki, a ngiwanngiwat a nangyallawat iti sumagmamamno a sursuro kadagiti simmarsaruno a kaputotan agingga a nailanad dagitoy iti Mishnah. Ngem pudno aya ti ibagbagana? Siasino nga agpayso ti nangputar iti Mishnah, ken apay a naputar? Naggapu aya ti linaonna ken ni Moises idiay Sinai? Adda aya kaipapananna kadatayo ita?

Judaismo nga Awanan Templo

Idi maisursurat dagiti Kasuratan iti sidong ti paltiing, awan a pulos ti nadakamat maipapan iti pammati iti linteg nga insao ti Dios a nayon ti naisurat a Linteg ni Moises.a (Exodo 34:27) Adu a siglo kalpasanna, dagiti Fariseo ti grupo iti Judaismo a nangbukel ken nangitandudo iti daytoy a kapanunotan. Idi umuna a siglo K.P., sinupiat dagiti Saduceo ken dagiti dadduma a Judio daytoy di-Naimbibliaan a sursuro. Nupay kasta, agingga a ti templo idiay Jerusalem ti pagdaydayawan dagiti Judio, sumegunda ti isyu maipapan iti naisao a linteg. Gapu iti panagdaydayawda idiay templo, organisado ken, uray kaskasano, natalged dagiti amin a Judio.

Nupay kasta, idi 70 K.P., naipasango ti nasion a Judio iti nakaro a narelihiosuan a krisis. Rinebbek dagiti buyot a Romano ti Jerusalem, ket nasurok a maysa a milion a Judio ti napapatay. Awanen daydi templo a sentro ti naespirituan a biagda. Imposible ti agbiag a mayannurot iti Linteg Mosaiko, a mangkalikagum iti panagdaton ken panagserbi dagiti papadi iti templo. Awanen ti pamuon ti Judaismo. Insurat ti eskolar ti Talmud a ni Adin Steinsaltz: “Gapu iti pannakadadael . . . idi 70 K.P. nasken a mabangon manen ti intero nga estruktura ti narelihiosuan a biag.” Ket binangonda manen dayta.

Uray idi sakbay a nadadael ti templo, ni Yohanan Ben Zakkai, mararaem a disipulo ni Hillel a panguluen dagiti Fariseo, ket pinalubosan ni Vespasian (a dandani idin agbalin nga emperador) nga iyakarna idiay Yavneh ti naespirituan a sentro ti Judaismo ken ti Sanhedrin manipud Jerusalem. Kas inlawlawag ni Steinsaltz, kalpasan ti pannakadadael ti Jerusalem, ni Yohanan Ben Zakkai ket “naipasango iti karit ti panangipasdek iti baro a sentro para kadagiti tattao ken panangtulong kadakuada a makibagay iti baro a kasasaad a pangibaw-inganda iti narelihiosuan a regtada iti sabali a direksion, ita ta awanen ti Templo.” Dayta baro a direksion isu ti naisao a linteg.

Tangay narban ti templo, dagiti Saduceo ken dadduma a sekta a Judio awan naipaayda a makapnek a pagpilian. Dagiti Fariseo ti nagbalin a kangrunaan a grupo dagiti Judio, nga inawatda dagidiay simmupiat. Tapno maipaganetget ti panagkaykaysa, dagiti kangrunaan a rabbi insardengda nga awagan ti bagbagida a Fariseo, maysa a termino a mangipamatmat iti sektarianismo ken panangidumduma. Naawaganda laeng iti rabbi, “dagiti nasaririt iti Israel.” Dagitoy a nasaririt a lallaki ti nangbukel iti sistema a nangibalayanda iti kapanunotanda maipapan iti naisao a linteg. Maysa dayta a naespirituan a pasdek a narigat a dupraken ti tao, saan a kas iti templo.

Pannakapatibker ti Naisao a Linteg

Nupay ti akademia dagiti rabbi idiay Yavneh (40 a kilometro iti laud ti Jerusalem) ti kangrunaan idin a sentro, nangrugi a timpuar dagiti dadduma pay nga akademia a mangisursuro iti naisao a linteg idiay Israel ken uray idiay Babilonia ken Roma. Nupay kasta, nangparnuay daytoy iti parikut. Inlawlawag ni Steinsaltz: “Agingga a nagkaykaysa amin dagiti nasaririt ken maymaysa a grupo dagiti lallaki [idiay Jerusalem] ti mangsango iti kangrunaan a trabaho a panagadal, masalimetmetan ti panagtutunos ti tradision. Ngem ti panagadu dagiti mannursuro ken ti pannakaipasdek dagiti agbukbukod a pagadalan nangpataudda . . . iti nakaad-adu a porma ken wagas ti panangyebkas.”

Dagiti mangisursuro iti naisao a linteg naawaganda iti Tannaim, maysa a termino a nagtaud iti sao nga Aramaico a kaipapananna “agadal,” “uliten,” wenno “isuro.” Impaganetget daytoy ti wagas ti panagadal ken panangisuro iti naisao a linteg babaen ti napasnek a panangulit-ulit ken panangikabesa. Tapno nalaklaka nga ikabesa dagiti naisao a tradision, napaababa ti pannakayebkas ti tunggal annuroten wenno tradision. No basbassit ti sao, nasaysayaat. Pinagbalinda a daniw ti estilo, ket masansan a maitanamitim, wenno makanta dagiti sasao. Nupay kasta, saan a naurnos dagitoy nga annuroten, ken agdudumada, depende kadagiti mannursuro.

Ni Akiba ben Joseph (agarup 50-135 K.P.) ti kaunaan a rabbi a nangaramid iti espesipiko a porma ken urnos ti adu a nagduduma a naisao a tradision. Maipapan kenkuana, insurat ni Steinsaltz: “Dagiti kasadarna inyarigda ti aramidna iti trabaho ti maysa nga obrero a mapan iti bangkag ket paglalaokenna iti kuribotna ti aniaman a masarakanna, ket no nakaawiden paglalasinenna dagitoy. Nakaad-adu a nakirokiro a suheto ti inadal ni Akiba, sana pinaglalasin dagitoy iti nagduduma a kategoria.”

Idi maikadua a siglo K.P.​—nasurok nga 60 a tawen kalpasan ti pannakadadael ti Jerusalem​—napasamak ti maikadua a dakkel nga iyaalsa dagiti Judio a maibusor iti Roma, nga impanguluan ni Bar Kokhba. Naminsan pay, didigra ti inyeg ti iyaalsa. Nairaman ni Akiba ken ti adu kadagiti disipulona kadagiti agarup maysa a milion a Judio a biktima. Narakrak ti aniaman a namnama a pannakabangon manen ti templo idi pinaritan ni Hadrian nga Emperador ti Roma dagiti Judio a sumrek iti Jerusalem, malaksid iti anibersario ti pannakadadael ti templo.

Dagiti Tannaim a nagbiag kalpasan ni Akiba saanda a pulos nakita ti templo sadi Jerusalem. Ngem ti nabukel a padron ti panagadal kadagiti tradision ti naisao a linteg nagbalin a “templo[da],” wenno sentro ti panagdaydayaw. Ti trabaho nga inrugi ni Akiba ken dagiti disipulona a panangpatibker iti daytoy nga estruktura ti naisao a linteg ket intuloy ti natda kadagiti Tannaim, ni Judah ha-Nasi.

Ti Pannakaaramid ti Mishnah

Ni Judah ha-Nasi ket kaputotan da Hillel ken Gamaliel.b Nayanak iti panawen nga iyaalsa ni Bar Kokhba. Nagbalin a panguluen ti komunidad a Judio idiay Israel idi arinunos ti maikadua a siglo ken idi rugrugi ti maikatlo a siglo K.P. Ti titulo a ha-Nasi kaipapananna “ti prinsipe,” a mangipamatmat iti saadna iti imatang dagiti padana a Judio. Masansan a Rabbi laeng ti awagda kenkuana. Indauluan ni Judah ha-Nasi ti bukodna nga akademia ken ti Sanhedrin, idi damo idiay Bet She’arim ket idi agangay idiay Sepphoris sadi Galilea.

Idi mautobna a ti masanguanan a pannakidangadang iti Roma mabalin a pagpeggadenna ti mismo a pannakayallawat ti naisao a linteg, inkeddeng ni Judah ha-Nasi a nasken a masangal daytoy tapno mataginayon. Inummongna iti akademiana dagiti kalalatakan nga eskolar idi kaaldawanna. Pinagdedebateanda ti tunggal punto ken tradision ti naisao a linteg. Natipontipon ti pakagupgopan dagitoy a diskusion kadagiti nalawag ken ababa unay a grupo dagiti balikas, a siiinget a nasurot ti estilo ti sarindaniw a Hebreo.

Naorganisar dagitoy a pakagupgopan iti innem a kangrunaan a benneg, wenno Urnos, sigun kadagiti kangrunaan a topiko. Biningbingay ni Judah dagitoy iti 63 a seksion, wenno salaysay. Naan-anayen ti naespirituan a pasdek. Agingga iti daydi a tiempo, ngiwanngiwat ti pannakayallawat ti kakasta a tradision. Ngem tapno ad-adda a masaluadan, naaramid ti maudi a napateg nga addang​—ti pannakaisurat amin dagitoy. Daytoy naisangsangayan a baro a kasuratan a naglaon iti naisao a linteg ket naawagan iti Mishnah. Naggapu ti nagan a Mishnah iti Hebreo a sao a sha·nahʹ, kayatna a sawen “uliten,” “agadal,” wenno “isuro.” Dayta ti kaibatogan ti Aramaico a tenaʼʹ, a nakaalaan ti tan·na·ʼimʹ, ti awag kadagiti mangisursuro iti Mishnah.

Ti panggep ti Mishnah ket saan a tapno mangipasdek iti ultimo a pakagupgopan ti linteg. Ad-adda a maipanggep daytoy kadagiti banag a di masaklaw ti linteg, a maipagarup nga ammo ti agbasa dagiti pamunganayan a prinsipio. Kinapudnona, ginupgopna dagiti napagsasaritaan ken naisuro kadagiti akademia dagiti rabbi idi tiempo ni Judah ha-Nasi. Nairanta ti Mishnah a kas balabala ti naisao a linteg a pakaibatayan ti kanayonan a panagdedebate, maysa a simple a porma, wenno estruktura a pagibangonan.

Imbes nga ipalgakna ti maipapan iti naited ken Moises idiay Bantay Sinai, ilawlawag ti Mishnah ti pannakabukel ti naisao a linteg, maysa a kapanunotan a naggapu kadagiti Fariseo. Ti impormasion a nailanad iti Mishnah lawaganna ti sumagmamano a sasao iti Kristiano a Griego a Kasuratan ken ti dadduma a pannakidiskusion ni Jesu-Kristo kadagiti Fariseo. Nupay kasta, nasken ti panagannad agsipud ta dagiti kapanunotan a masarakan iti Mishnah iyanninawda ti kapanunotan dagiti Judio idi maikadua a siglo K.P. Ti Mishnah ti mangrangtay iti panawen ti maikadua a templo ken ti Talmud.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 26]

Dagiti Benneg ti Mishnah

Nabingbingay ti Mishnah iti innem nga Urnos. Buklen dagitoy ti 63 a babbabassit a libro, wenno salaysay, a nabingbingay kadagiti kapitulo ken mishnayot, wenno parapo (saan a bersikulo).

1. Zeraim (Linlinteg iti Agrikultura)

Nausig kadagitoy a salaysay ti maipapan kadagiti kararag a maipaay iti taraon ken mainaig iti agrikultura. Nairaman met dagiti annuroten iti panangted ti apagkapullo, apag dagiti papadi, panagtudtod, ken tawtawen ti Sabbath.

2. Moed (Dagiti Nasantuan nga Okasion, Piesta)

Dagiti salaysay iti daytoy nga Urnos ilawlawagda dagiti linteg a mainaig iti Sabbath, Aldaw ti Panangabbong, ken dadduma pay a piesta.

3. Nashim (Babbai, Linteg iti Panagasawa)

Ilawlawag dagitoy a salaysay ti maipapan iti panagasawa ken diborsio, panagkari, dagiti Nasareo, ken dagiti kaso maipapan iti maatap a pannakikamalala.

4. Nezikin (Pannusa ken Linteg Sibil)

Dagiti salaysay iti daytoy nga Urnos saklawenda dagiti banag a mainaig iti linteg sibil ken sanikua, dagiti pangukoman ken pannusa, ti akem ti Sanhedrin, idolatria, panagsapata, ken dagiti Prinsipio ti Amma (Avot).

5. Kodashim (Datdaton)

Ilawlawag dagitoy a salaysay dagiti annuroten mainaig kadagiti daton nga animal ken bukbukel agraman ti pakarukodan ti templo.

6. Toharot (Dagiti Ritual iti Panaggugor)

Daytoy nga Urnos ket buklen dagiti salaysay a mangilawlawag kadagiti ritual iti panaggugor, panagdigus, panagbuggo iti ima, saksakit ti kudil, ken kinarugit ti nadumaduma a banag.

[Kahon iti panid 28]

Ti Mishnah ken ti Kristiano a Griego a Kasuratan

Mateo 12:1, 2: “Iti dayta a panawen limmasat ni Jesus kadagiti kataltalonan iti sabbath. Nagbisin dagiti adalanna ket rinugianda ti agruros ken mangan kadagiti dawa ti binukel. Idi makitada daytoy dagiti Fariseo kinunada kenkuana: ‘Adtoy! Dagiti adalam ar-aramidenda ti di nainkalintegan nga aramiden iti sabbath.’” Saan nga iparit ti Hebreo a Kasuratan ti inaramid dagiti adalan ni Jesus. Ngem iti Mishnah, adda masarakantayo a 39 nga aramid nga iparit dagiti rabbi iti Sabbath.​—Shabbat 7:2.

Mateo 15:3: “Kas sungbat kinuna [ni Jesus] kadakuada: ‘Apay a dakayo met salungasingenyo ti bilin ti Dios gapu iti tradisionyo?’” Pasingkedan ti Mishnah daytoy a kababalin. (Sanhedrin 11:3) Mabasatayo: “Naing-inget [ti panangannurot] iti sasao dagiti Eskriba ngem [ti panangannurot] iti sasao ti [naisurat] a Linteg. No kuna ti maysa a lalaki, ‘Saantayo nga obligado nga agaruat kadagiti pilakteria’ iti kasta salungasingenna ti sasao ti Linteg, saan a makabasol; [ngem no kunana], ‘Rebbeng nga adda lima a benneg dagitoy’, iti kasta nayonanna ti sasao dagiti Eskriba, makabasol.”​—The Mishnah, ni Herbert Danby, panid 400.

Efeso 2:14: “Isu [ni Jesus] ti kappiatayo, isu a namagkaykaysa kadagiti dua a dasig ken nangdadael iti pader iti nagbaetan a namaglasin kadakuada.” Kuna ti Mishnah: “Iti Nakaisaadan ti Templo adda barandilias (ti Soreg), a sangapulo a dangan ti kangatona.” (Middot 2:3) Naparitan dagiti Gentil a lumbes iti daytoy a paset ken sumrek iti makin-uneg a paraangan. Mabalin nga inusar ni apostol Pablo daytoy a pader a pangyaspingan idi nagsurat kadagiti taga-Efeso idi 60 wenno 61 K.P., idi a sitatakder pay laeng dayta. Ti pader iladawanna ti tulag ti Linteg, a nabayag a namagsina kadagiti Judio ken Gentil. Nupay kasta, babaen ti ipapatay ni Kristo idi 33 K.P., naduprak dayta a pader.