Am-ammoyo Kadi ni Safan ken ti Pamiliana?

NABASAYO kadin iti Bibliayo ti maipapan ken ni Safan ken ti dadduma a kameng ti naimpluensia a pamiliana? Siasinoda? Ania ti inaramidda? Ania dagiti masursurotayo kadakuada?

Ti Biblia iyam-ammona kadatayo ni “Safan nga anak ni Azalias nga anak ni Mesullam” mainaig iti panangisubli ni Josias iti pudno a panagdayaw idi agarup 642 K.K.P. (2 Ar-ari 22:3) Bayat dagiti simmaganad a 36 a tawen, agingga iti pannakadadael ti Jerusalem idi 607 K.K.P., nayam-ammo kadatayo dagiti uppat nga annakna, da Ahicam, Elasa, Gemarias, ken Jaazanias, ken dagiti dua nga apokona, da Mikaias ken Gedalias. (Kitaenyo ti tsart.) “Ti pamilia ni Safan dinominaranna ti burokrasia [iti pagarian ti Juda] ken nagakemda kas eskriba ti ari manipud idi panawen ni Josias agingga iti Pannakaidestiero,” inlawlawag ti Encyclopaedia Judaica. No repasuentayo ti kunaen ti Biblia maipapan ken ni Safan ken ti pamiliana, matulongantayo a mangtarus no kasanoda a sinuportaran ni propeta Jeremias ken ti pudno a panagdayaw ken ni Jehova.

Sinuportaran ni Safan ti Pudno a Panagdayaw

Idi 642 K.K.P., idi agtawen ni Ari Josias iti agarup 25, agserserbi ni Safan kas sekretario ken para kopia ti ari. (Jeremias 36:10) Ania ti saklawen dayta? Ti nadakamat itay a reperensia kunana a ti naarian nga eskriba ken sekretario ket nasinged a mammagbaga ti ari, agaywan kadagiti pinansial a bambanag, nalaing iti diplomasia, ken adu ti ammona no maipapan iti internasional a linteg, komersio, ken pannakinegosasion iti sabali a pagilian. Gapuna, kas sekretario ti ari, maysa ni Safan kadagiti kaimpluensiaan a tao iti pagarian.

Sangapulo a tawen sakbayna, ni agtutubo a Josias “rinugianna a biroken ti Dios ni David nga amana.” Nalawag nga adayo a laklakay ni Safan ngem ni Josias, isu a maikari kas naimbag a mammagbaga iti ari maipapan kadagiti naespirituan a bambanag ken timmulong idi rinugian ni Josias nga isubli ti pudno a panagdayaw.a​—2 Cronicas 34:1-8.

Bayat a matartarimaan ti templo, nasarakan ti “mismo a libro ti linteg,” ket “rinugian ni Safan a basaen dayta iti sanguanan ti ari.” Naklaat ni Josias a makangngeg iti linaon dayta isu a nangibaon iti maysa a grupo dagiti mapagtalkan a lallaki a mapan ken propetisa a Hulda tapno agimtuodda ken Jehova maipapan iti libro. Nagtalek ti ari kada Safan ken iti anakna a ni Ahicam ta inramanna ida iti delegasion.​—2 Ar-ari 22:8-14; 2 Cronicas 34:14-22.

Dayta ti kakaisuna nga inaramid ni Safan a nadakamat iti Kasuratan. Iti dadduma a bersikulo ti Biblia, natukoy laeng kas ama wenno apong. Dagiti annak ni Safan nasingedda ken ni propeta Jeremias.

Da Ahicam ken Gedalias

Kas naammuantayon, immuna a nadakamat ti anak ni Safan a ni Ahicam mainaig iti bunggoy a naibaon ken propetisa a Hulda. Kuna ti maysa a reperensia: “Nupay saan a nadakamat iti Hebreo a Biblia ti akem ni Ahicam, nalawag a nangato ti saadna.”

Agarup 15 a tawen kalpasan dayta a pagteng, nagpeggad ti biag ni Jeremias. Idi binallaaganna dagiti tattao maipapan iti panggep ni Jehova a panangdadael iti Jerusalem, “isu tinengngel ti papadi ken dagiti mammadto ken amin dagiti umili, a kunkunada: ‘Mataykanto a di bumurong.’” Ania ti simmaruno a napasamak? Ituloy ti salaysay: “Ti ima ni Ahicam nga anak ni Safan ti adda idi ken Jeremias, tapno isu saanda nga iyawat iti ima dagiti umili tapno papapatayda.” (Jeremias 26:1-24) Ania ti ipakitana daytoy? Kuna ti The Anchor Bible Dictionary: “Dayta a pasamak saanna laeng a paneknekan ti kaadda ti impluensia ni Ahicam, no di ket ipasimudaagna met nga isu, kas iti dadduma a kameng ti pamilia ni Safan, ket naimbag ken ni Jeremias.”

Agarup 20 a tawen kalpasanna, idi dinadael dagiti taga Babilonia ti Jerusalem idi 607 K.K.P. ken kinautiboda ti kaaduan kadagiti tattao, nadutokan kas gobernador kadagiti natda a Judio ti apoko ni Safan a ni Gedalias, nga anak ni Ahicam. Insakitna kadi ni Jeremias, kas iti inaramid ti dadduma a kameng ti pamilia ni Safan? Kuna ti rekord ti Biblia: “Iti kasta ni Jeremias dimteng ken Gedalias nga anak ni Ahicam idiay Mizpa ket nakipagnaed kenkuana.” Iti uneg ti sumagmamano a bulan, napapatay ni Gedalias, ket dagiti natda a Judio innalada ni Jeremias a kaduada idi immakarda idiay Egipto.​—Jeremias 40:5-7; 41:1, 2; 43:4-7.

Da Gemarias ken Mikaias

Ti anak ni Safan a ni Gemarias ken apokona a ni Mikaias dakkel ti pasetda kadagiti pasamak a nailadawan iti Jeremias kapitulo 36. Agarup 624 K.K.P., iti maikalima a tawen ni Ari Jehoiaquim. Ni Baruc, ti sekretario ni Jeremias, sipipigsa a binasana iti libro dagiti sasao ni Jeremias iti balay ni Jehova, “iti siled a panganan ni Gemarias nga anak ni Safan.” Maitunos iti daytoy, “ni Mikaias nga anak ni Gemarias nga anak ni Safan nangngegna amin a sasao ni Jehova manipud iti libro.”​—Jeremias 36:9-11.

Impakaammo ni Mikaias iti amana ken iti amin a dadduma a prinsipe ti maipapan iti lukot, ket tinarigagayanda amin a denggen ti linaon dayta. Ania ti reaksionda? “Ita naaramid nga apaman a nangngegda ti amin a sasao, nagkikinnitada a siaalinggaget; ket kinunada ken Baruc: ‘Di bumurong nga ibagaminto iti ari amin dagitoy a sasao.’” Ngem sakbay a nakisaritada iti ari, imbalakadda ken ni Baruc: “Mapanka, aglemmengka, sika ken ni Jeremias, tapno awanto a pulos ti makaammo no sadino ti ayanyo.”​—Jeremias 36:12-19.

Kas ninamnama, linaksid ti ari ti mensahe iti lukot ken pinuoranna a pirsapirsay. Dagiti dadduma a prinsipe, agraman ti anak ni Safan a ni Gemarias, “nagpakaasida a mismo iti ari a saanna a puoran ti lukot, ngem saan nga immimdeng kadakuada.” (Jeremias 36:21-25) Kuna ti libro a Jeremiah​—An Archaeological Companion: “Ni Gemarias ket nabileg a katulongan ni Jeremias iti pangukoman ni Ari Jehoiaquim.”

Da Elasa ken Jaazanias

Idi 617 K.K.P., sinakup ti Babilonia ti pagarian ti Juda. Nakautibo ti rinibu a Judio, “amin a prinsipe ken dagiti amin a maingel, nabileg a lallaki . . . ken kasta met ti tunggal nasigo a trabahador ken managibangon kadagiti baluarte,” agraman ni propeta Ezequiel. Ni Matanias, a ti naganna ket binaliwan dagiti taga Babilonia iti Zedekias, ti nagbalin a baro a basalio nga ari. (2 Ar-ari 24:12-17) Idi agangay, nangibaon ni Zedekias iti delegasion a mapan idiay Babilonia a nakairamanan ni Elasa nga anak ni Safan. Intalek ni Jeremias ken ni Elasa ti maysa a surat a naglaon iti napateg a mensahe manipud ken Jehova para kadagiti naidestiero a Judio.​—Jeremias 29:1-3.

Ipasimudaag ngarud ti rekord ti Biblia a ni Safan, dagiti tallo kadagiti annakna, ken dagiti dua nga apokona inusarda ti naimpluensia a saadda a mangsuporta iti pudno a panagdayaw ken iti matalek a propeta a ni Jeremias. Komusta met ti maipapan ken ni Jaazanias, ti anak ni Safan? Saan a kas kadagiti dadduma a kameng ti pamilia ni Safan, nabatad a nakipaset ni Jaazanias iti panagdayaw iti idolo. Iti maikanem a tawen ti pannakaidestiero ni Ezequiel idiay Babilonia, wenno agarup 612 K.K.P., nasirmata ti propeta ti 70 a lallaki a nangidaton iti insienso kadagiti idolo iti templo idiay Jerusalem. Maysa kadakuada ni Jaazanias, ti kakaisuna a nadakamat ti naganna. Mabalin nga iparipiripna daytoy nga isu ket prominente a kameng daytoy a grupo. (Ezequiel 8:1, 9-12) Ti pakasaritaan ni Jaazanias ipamatmatna a ti pannakapadakkel iti maysa a nadiosan a pamilia saanna nga ipanamnama ti panagbalin ti maysa a matalek nga agdaydayaw ken ni Jehova. Adda iti tunggal maysa no ania ti kayatna a pagbalinan.​—2 Corinto 5:10.

Ti Kapuonan ni Safan ken ti Pamiliana

Gagangayen idiay Juda ti panagusar iti selio idi panawen a ni Safan ken ti pamiliana ket naaddaan iti paset kadagiti pasamak idiay Jerusalem. Nausar ti selio a mangpaneknek wenno mangpirma kadagiti dokumento ken naaramid dagitoy iti agkakangina a batbato, metal, marfil, wenno sarming. Kaaduanna a naikitikit kadagitoy ti nagan ti akinkukua iti selio, ti nagan ti amana ken, no dadduma, ti akem ti makinkukua.

Ginasut a naikitikit kadagiti Hebreo a selio ti nasarakan kadagiti damili. Kinuna ni Propesor Nahman Avigad, eskolar iti Hebreo nga epigrapo, ti panagadal kadagiti nagkauna a sursurat: “Dagiti nakasurat kadagiti selio ti kakaisuna a Hebreo a nagkauna a material a nangdakamat kadagiti tattao a salsalaysayen ti Biblia.” Adda kadi nasarakan a naikitikit kadagiti selio maipapan ken ni Safan wenno dagiti kameng ti pamiliana? Adda, ti nagan ni Safan ken ti anakna a ni Gemarias ket agparang iti selio a makita iti panid 19 ken 21.

Kuna pay dagiti eskolar a posible nga uppat pay a kameng ti pamilia ti natukoy kadagiti naikitikit iti maysa a selio​—da Azalias, ti ama ni Safan; Ahicam, ti anak ni Safan; Gemarias, ti anak ni Safan; ken ni Gedalias, nga agparang a natukoy iti maysa a naikitikit iti selio kas “ulo iti Pagtaengan.” Ti maikapat kadagitoy a selio ket naibilang a kukua ni Gedalias, ti apoko ni Safan, nupay saan a nadakamat ni Ahicam nga amana. Ti akemna a naikitikit iti selio ipasimudaagna nga isu ket maysa kadagiti kangatuan nga opisial ti estado.

Ania ti Maadaltayo?

Anian a nagsayaat ti inyulidan ni Safan ken ti pamiliana iti panangusar iti naimpluensia a saadda iti panangsuporta agpadpada iti pudno a panagdayaw ken ni matalek a Jeremias! Mabalintayo met nga usaren dagiti sanikua ken impluensiatayo a mangsuporta iti organisasion ni Jehova ken kadagiti padatayo nga agdaydayaw.

Saan laeng a ti regular a panagbasa iti Biblia ti mangparayray ken mangpabileg iti pammatitayo no di pay ket ti naan-anay a panangsukimat iti dayta ken maam-ammotayo dagiti nagkauna a saksi ni Jehova a kas kada Safan ken dagiti kameng ti pamiliana. Pasetda met iti dakkel nga “ulep dagiti saksi” a mabalintayo a tuladen.​—Hebreo 12:1.

[Footnote]

[Kahon iti panid 22]

Ni Hulda​—Naimpluensia a Propetisa

Apaman a nangngegna ti pannakabasa “ti mismo a libro ti linteg” a nasarakan iti templo, binilin ni Ari Josias ni Safan ken ti uppat a dadduma pay a nangato ti saadna nga opisial nga “agimtuod ken Jehova” maipapan iti libro. (2 Ar-ari 22:8-20) Pakasarakan koma ti delegasion iti sungbat? Iti dayta a tiempo, agnanaed idiay Juda ni Jeremias ken mabalin nga uray ni Nahum ken Sofonias, amin ket propeta ken mannurat ti Biblia. Ngem nagturong ti bunggoy ken ni Hulda a propetisa.

Kuna ti libro a Jerusalem​—An Archaeological Biography: “Nakakadkadlaw iti daytoy a pagteng ti saan a panagbalin nga isyu ti paset dagiti lallaki ken babbai iti daytoy a salaysay. Awan ti nangmatmat a di mayanatup ti inaramid ti maysa a komite a buklen ti bin-ig a lallaki idi impanda ti Lukot ti Linteg iti maysa a babai tapno mapatalgedan no umiso dayta. Idi impakaammo ni Hulda a sao daytoy ti Apo, awan ti nangkuestion iti autoridadna a nangikeddeng iti dayta. Daytoy a pagteng ket masansan a di madlaw dagiti eskolar a mangad-adal iti kinapateg ti akem dagiti babbai iti nagkauna nga Israel.” Siempre, ti naawat a mensahe ket naggapu ken Jehova.

[Diagram/Ladawan iti panid 21]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti Kapuonan ni Safan

Mesullam

↓

Azalias

↓

Safan

↓ ↓ ↓ ↓

Ahicam Elasa Gemarias Jaazanias

↓ ↓

Gedalias Mikaias

[Ladawan iti panid 20]

Da Gemarias ken dagiti sabsabali nagpakaasida ken ni Jehoiaquim a saanna a puoran ti lukot a naggapu ken Jeremias

[Ladawan iti panid 22]

Nasirmata nga agdaydayaw ni Jaazanias kadagiti idolo, nupay isu ket kameng ti pamilia ni Safan

[Picture Credit Line iti panid 19]

Courtesy Israel Antiquities Authority

[Picture Credit Line iti panid 21]

Courtesy Israel Antiquities Authority