Dagiti Nanumo a Lallaki Impatarusda ti Biblia

IDI 1835, da Henry Nott, maysa nga Ingles a kantero, ken John Davies, maysa nga agsursuro a negosiante iti groseria a taga Wales, nakompletoda ti maysa a dakkel a proyekto. Kalpasan ti nasurok a 30 a tawen a panagbannogda, naipatarusda kamaudiananna ti intero a Biblia iti Tahitiano. Ania dagiti pakarigatan a sinango dagitoy dua a nanumo a lallaki, ken ania dagiti resulta ti boluntario a trabahoda?

“Ti Great Awakening”

Iti maudi a kagudua ti maika-18 a siglo, dagiti miembro ti maysa a movimiento ti Protestante a naawagan iti Great Awakening, wenno Awakening, mangaskasabada kadagiti plasa ti purok ken iti asideg dagiti pagminasan ken paktoria idiay Britania. Ti panggepda ket tapno danonen dagiti ordinario a trabahador. Dagiti manangaskasaba a kameng ti Awakening sigagagar nga imparegtada ti pannakaiwaras ti Biblia.

Ti akin-kapanunotan iti movimiento, a maysa a Baptist nga agnagan William Carey, timmulong iti pannakabuangay ti London Missionary Society (LMS) idi 1795. Sinanay ti LMS dagiti tattao a mayat nga agadal kadagiti lokal a lenguahe ken agserbi kas misionero iti rehion ti Abagatan a Pacifico. Ti kalat dagitoy a misionero ket tapno ikasaba ti Ebanghelio iti lenguahe dagiti lumugar.

Ti isla ti Tahiti, a nabiit pay idi a nadiskobre, ti immuna a tay-ak ti panagmisionero para iti LMS. Para kadagiti miembro ti Awakening, dagitoy nga isla ket ‘nasipngetan a luglugar’ ti paganismo, tay-ak a nakasagana a pagapitan.

Dagiti Nanumo a Tattao Sibaballigi a Sinangoda ti Makakarit a Trabaho

Tapno makasabaan dagiti lumugar idiay Tahiti, agarup 30 a naapura ti pannakapili ken nakurang ti pannakasanayda a misionero ti naglugan iti Duff, barko a ginatang ti LMS. Iti maysa a report, nailista ti “uppat a naordinan a pastor [a di pormal a nasanay], innem a karpintero, dua a sapatero, dua a kantero, dua a mangngabel, dua a dumadait, maysa a para aywan iti suplay, maysa a para aramid iti silia, maysa a katulong, maysa a hardinero, maysa a mangngagas, maysa a mammanday, maysa a para tarimaan iti banio, maysa nga agar-aramid iti kapas, maysa a para aramid iti kallugong, maysa nga agar-aramid iti tela, maysa nga agar-aramid iti aparador, lima nga assawa a babbai, ken tallo nga ubbing.”

Dagiti laeng adda kadagitoy a misionero tapno matarusanda dagiti orihinal a lenguahe ti Biblia isu ti Griego-Ingles a diksionario ken maysa a Biblia nga addaan iti Hebreo a diksionario. Bayat ti pito a bulan a panaglayag, inkabesa dagiti misionero ti dadduma a Tahitiano a sasao nga inlista dagiti immuna a nagbisita, kangrunaanna dagiti rebelde ti Bounty. Kamaudiananna, idi Marso 7, 1797, simmangbay ti Duff idiay Tahiti, ket dimsaag dagiti misionero. Nupay kasta, makatawen kalpasanna, naupay ti kaaduan ket pimmanawda. Pito laeng a misionero ti nagtalinaed.

Kadagitoy a pito, maysa ni Henry Nott, ti dati a kantero, nga agtawen laeng idi iti 23. Ipakita dagiti immuna a sursuratna a nababa laeng ti adalna. Ngem uray idi rugrugi pay laeng, impakitana a nalakana a masursuro ti Tahitiano. Nadeskribir a napasnek, nasimbeng, ken makaay-ayo.

Idi 1801, napili ni Nott a mangisuro iti Tahitiano kadagiti siam a kasangsangpet a misionero. Maysa kadakuada ket ti agtawen idi iti 28 a ni John Davies a taga Wales, a napaneknekan a makabael nga estudiante ken naanep a trabahador nga addaan iti naalumamay a kababalin ken naparabur. Di nagbayag, inkeddeng dagitoy dua a lallaki nga ipatarus ti Biblia iti Tahitiano.

Narigat a Trabaho

Ngem narigat a trabaho ti panagipatarus iti Tahitiano, yantangay awan pay idi ti opisial a sistema iti panagsurat iti daytoy a lenguahe. Kasapulan nga interamente a sursuruen dayta dagiti misionero babaen ti panagimdeng. Awananda iti diksionario wenno libro maipapan iti gramatika. Dakkel a nakaupayan dagiti misionero dagiti paagong nga uni ti lenguahe a singaen ti panagserra ti kuerdas bokales, ti adu nga agsasaruno a bokales (a mabalin a lima ti kaaduna iti maysa a sao), ken ti manmano a pannakausar ti konsonante. “Adu a sao ti bin-ig a buklen ti bokales, ken adda aweng ti tunggal maysa,” insennaayda. Kinunada a saanda a “matiliw ti eksakto nga aweng dagiti sao, idinto ta nagpateg dayta a kinaeksakto.” Kunada pay ketdi a nakangngegda kadagiti aweng a dida pay nangnangngeg!

Ad-adda a nangparigat dagiti sasao a pasaray maiparit kadagiti Tahitiano isu a kasapulan a masukatan. Narigat met dagiti sao nga agpada ti kaipapananda. Para iti sao a “kararag,” adda nasurok a 70 a Tahitiano a sao. Ti maysa pay a karit isu ti urnos ti sasao dagiti Tahitiano, a naan-anay a naiduma iti Ingles. Iti laksid dagiti pakarigatan, in-inut a nakaurnong dagiti misionero iti listaan dagiti sao nga impablaak ni Davies 50 a tawen kalpasanna kas maysa a diksionario a naglaon iti 10,000 a sao.

Kanayonanna, adda limitasion ti panangisurat iti Tahitiano. Dagiti misionero inkagumaanda ti nagsurat babaen ti panangusar iti opisial nga Ingles nga ortograpio. Ngem ti panangusar ti Ingles iti Latino nga alpabeto saan a pumada kadagiti Tahitiano nga aweng. Gapuna, awan ti patingga ti diskusion maipapan kadagiti ponetiko a sistema ken ispeling. Masansan a namartuat dagiti misionero kadagiti baro nga ispeling, yantangay isuda ti damo iti Makin-abagatan a Baybay a nangaramid iti naisurat a porma ti oral a lenguahe. Saanda nga impagarup a ti trabahoda ti agbalinto a modelo ti adu a lenguahe iti Abagatan a Pacifico.

Kurangda iti Reperensia, Ngem Aduan iti Pamuspusan

Addaan laeng dagiti agipatpatarus iti sumagmamano a reperensia a libro. Imbilin ti LMS nga agusarda iti Textus Receptus ken ti King James Version kas kangrunaan a reperensia. Kiniddaw ni Nott a mangipatulod ti LMS iti kanayonan a Hebreo ken Griego a diksionario agraman dagiti Biblia kadagitoy a lenguahe. Saan nga ammo no naawatna dagita a libro. Ngem ni Davies ket nakaawat iti sumagmamano nga akademiko a libro manipud kadagiti gagayyem a taga Wales. Ipakita dagiti rekord a naaddaan ni Davies iti maysa a Griego a diksionario, maysa a Hebreo a Biblia, maysa a Griego a Baro a Tulag, ken ti Septuagint.

Kabayatanna, nagtalinaed a di nabunga ti panangasaba dagiti misionero. Nupay 12  a tawenen ti kaadda dagiti misionero idiay Tahiti, awan uray maysa a lumugar ti nabautisaran. Kamaudiananna, gapu iti awan sarday a gerra sibil, nagkamang idiay Australia ti amin a misionero malaksid iti determinado a ni Nott. Adda tiempo nga isu laeng ti misionero a nagtalinaed iti Windward Islands a kabilang iti Society Islands, ngem masapul a sumurot ken ni Ari Pomare II idi nagkamang ti ari iti kabangibang nga isla ti Moorea.

Ngem saan nga insardeng ni Nott ti panagipatarusna uray immakar, sa nakipagtrabaho manen kenkuana ni Davies kalpasan ti dua a tawen a kaaddana idiay Australia. Kabayatanna, nagadal ni Nott iti Griego ken Hebreo ket nasursurona dagita a lenguahe. Kalpasanna, inrugina nga impatarus ti dadduma a paset ti Hebreo a Kasuratan iti Tahitiano. Nangpili kadagiti salaysay iti Biblia a nalaka a maawatan dagiti lumugar.

Babaen ti pannakipagtrabahona a naimbag ken ni Davies, inrugi nga impatarus ni Nott ti Ebanghelio ni Lucas, a nakompleto idi Setiembre 1814. Nangbukel iti patarus a natural iti Tahitiano, bayat a sinukimat ni Davies no maitunos ti patarus iti orihinal a teksto. Idi 1817, kiniddaw ni Ari Pomare II no mabalinna a personal nga iyimprenta ti damo a kopia ti Ebanghelio ni Lucas. Inaramidna dayta babaen ti bassit a di automatiko a pagimprentaan nga insangpet idiay Moorea dagiti misionero. Saan a naan-anay ti pakasaritaan ti pannakaipatarus ti Biblia iti Tahitiano no saan a madakamat ti matalek a Tahitiano nga agnagan Tuahine, a nakikadua kadagiti misionero iti adu a tawen ken timmulong kadakuada a mangtarus kadagiti detalye ti lenguahe.

Nakompleto ti Patarus

Idi 1819, kalpasan ti innem a tawen a panagporsegi, nakompleto ti pannakaipatarus dagiti Ebanghelio, Aramid dagiti Apostol, ken ti libro a Salmo. Maysa a pagimprentaan, nga insangpet dagiti kabbaro a misionero, ti nausar iti pannakayimprenta ken pannakaiwaras dagitoy a libro ti Biblia.

Simmaruno ti naunday a napinget a panagipatarus, proofreading, ken rebision. Kalpasan ti panagbiagna idiay Tahiti iti 28 a tawen, nagsakit ni Nott idi 1825, ken impalubos ti LMS ti panaglayagna nga agsubli idiay Inglatera. Makaparagsak ta nganngani makompleto idin ti pannakaipatarus ti Griego a Kasuratan. Intultuloyna nga impatarus ti dadduma a paset ti Biblia bayat ti panagdaliasat ken panagtalinaedna idiay Inglatera. Nagsubli ni Nott idiay Tahiti idi 1827. Walo a tawen kalpasanna, idi Disiembre 1835, insardeng ni Nott ti agipatarus. Kalpasan ti nasurok a 30 a tawen a panagporsegi, naipatarus ti intero a Biblia.

Idi 1836, nagsubli ni Nott idiay Inglatera tapno iyimprentana idiay Londres ti intero a Tahitiano a Biblia. Idi Hunio 8, 1838, maragsakan nga indatag ni Nott ken ni Reyna Victoria ti damo a nayimprenta nga edision ti Tahitiano a Biblia. Di pagsiddaawan, daytoy ket maysa nga emosional unay a kanito para iti dati a kantero nga, 40 a tawen kasakbayanna, naglayag babaen ti Duff ket simmurot iti kultura ti Tahiti tapno makompleto daytoy dakkel, naunday a trabaho.

Dua a bulan kalpasanna, nagsubli ni Nott iti Abagatan a Pacifico nga addaan iti 27 a baul a naglaon iti damo a 3,000 a kopia ti kompleto a Tahitiano a Biblia. Kalpasan a dimmaw-as idiay Sydney, nagsakit manen, ngem nagkedked a maisina kadagiti napateg a baul. Idi immimbag, simmangbay idiay Tahiti idi 1840, a sadiay inaribungbongan ti bunggoy ti kargamentona, a sigagagarda unay a makagun-od iti kopia ti Tahitiano a Biblia. Pimmusay ni Nott idiay Tahiti idi Mayo 1844 iti tawenna a 70.

Agpaut a Pagimbagan

Ngem nagpaut ti nagapuanan ni Nott. Napaut ti pagimbagan nga inyeg ti patarusna kadagiti lenguahe ti Polynesia. Babaen ti panangusarda iti naisurat a porma ti Tahitiano, naitalimeng dagiti misionero dayta a lenguahe. Maysa nga autor ti nagkuna: “Impasdek ni Nott ti klasiko a gramatikal a Tahitiano. Kanayon a kasapulan ti agkonsulta iti Biblia tapno masursuro ti puro a Tahitiano.” Rinibribu a sao ti mabalin a napukaw no saan a gapu iti naanep a trabaho dagitoy nga agipatpatarus. Maysa a siglo kalpasanna, kinuna ti maysa nga autor: “Ti naisangsangayan a Tahitiano a Biblia ni Nott isu ti obra maestra iti lenguahe ti Tahiti​—umanamong ti amin iti dayta.”

Daytoy nagpateg a trabaho saanna laeng a ginunggonaan dagiti Tahitiano no di ket nangipasdek iti pundasion kadagiti dadduma a patarus dagiti lenguahe iti Abagatan a Pacifico. Kas pagarigan, dagiti agipatpatarus iti Cook Islands ken Samoa inusarda dayta kas padron. “Nagpannurayak unay iti trabaho ni Mr. Nott, a siaannad a sinukimatko ti patarusna,” impakaammo ti maysa nga agipatpatarus. Naipadamag a maysa pay nga agipatpatarus ti ‘nagusar iti Hebreo a libro dagiti Salmo ken ti Ingles ken Tahitiano a bersion’ bayat ti ‘panangipatarusna kadagiti salmo ni David iti lenguahe ti Samoa.’

Kas panangsurot iti ulidan dagiti kameng ti Awakening idiay Inglatera, dagiti misionero idiay Tahiti sigagagar nga intandudoda ti panagadal nga agbasa ken agsurat. Kinapudnona, iti nasurok a maysa a siglo, ti Biblia ti kakaisuna a libro a mabasa dagiti Tahitiano iti pagsasaoda. Nagbalin ngarud daytoy kas napateg a paset ti kultura dagiti Tahitiano.

Ti adu a panagparang ti nagan ti Dios iti Hebreo ken Griego a Kasuratan ti maysa kadagiti kasayaatan a pakabigbigan ti Nott Version. Kas resultana, nalatak ita ti nagan a Jehova idiay Tahiti ken kadagiti isla daytoy. Agparang pay ketdi dayta iti dadduma a simbaan ti Protestante. Ngem, ti nagan ti Dios ket kangrunaan a nainaig kadagiti Saksi ni Jehova ken iti naregta a panangasabada, a naynay ti panangusarda iti Tahitiano a Biblia nga impatarus ni Nott ken dagiti kakaduana. Ken ti kinagaget dagiti agipatpatarus a kas ken ni Henry Nott ipalagipna a rumbeng nga agyamantayo ta addaantayo iti Sao ti Dios a mabalin nga usaren ti kaaduan a tattao ita.

[Dagiti Ladawan iti panid 26]

Dagiti damo a patarus ti Biblia iti Tahitiano, idi 1815. Nagparang ti nagan ni Jehova

Ni Henry Nott (1774-1844), ti kangrunaan a nangipatarus iti Tahitiano a Biblia

[Credit Lines]

Tahitiano a Biblia: Copyright the British Library (3070.a.32); Henry Nott ken surat: Collection du Musée de Tahiti et de ses Îles, Punaauia, Tahiti; katekismo: Babaen ti pammalubos ti London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Ladawan iti panid 28]

Ti nagkadua a Tahitiano ken Wales a katekismo idi 1801, a nagparangan ti nagan ti Dios

[Credit Line]

Babaen ti pammalubos ti London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Ladawan iti panid 29]

Avec la permission du Pasteur Teoroi Firipa

[Credit Line]

Ti simbaan ti Protestante a mabasa iti sanguananna ti nagan ni Jehova, isla ti Huahine, French Polynesia