Dagiti Nagkauna nga Eskriba ken ti Sao ti Dios

TI Hebreo a Kasuratan ket nakompleto idi arinunos ti maikalima a siglo K.K.P. Kadagiti simmaruno a siglo, nagreggetan unay dagiti eskolar a Judio, nangruna dagiti Sopherim ken idi agangay dagiti Masorete, a salakniban ti kinaumiso ti Hebreo a teksto. Nupay kasta, dagiti kabayaganen a libro iti Biblia ket naisurat idi kaaldawan da Moises ken Josue, sangaribu a tawen sakbay ti kaaldawan dagiti Sopherim. Nalaka a marunot ti nakaisuratan dagita a libro isu a namin-adu la ketdi a nakopia dagita. Ania idi ti pagaammo maipapan iti trabaho dagiti eskriba iti dayta a nagkauna a tiempo? Adda kadi dagiti nalalaing a para kopia iti nagkauna nga Israel?

Dagiti kabayagan a manuskrito ti Biblia a magun-odan ita ket dagiti paset dagiti Dead Sea Scroll, a dadduma ket napetsaan iti maikatlo ken maikadua a siglo K.K.P. “Saantayon a magun-odan dagiti nagkauna a kopia ti aniaman a paset ti Biblia,” inlawlawag ni Propesor Alan R. Millard, maysa nga eskolar kadagiti lenguahe ken arkeolohia iti Makintengnga a Daya. Kinunana pay: “Babaen kadagiti kabangibang a kultura, mabalin a maammuan no kasano ti panagtrabaho dagiti nagkauna nga eskriba, ket makatulong ti kasta a pannakaammo tapno matingiting ti kinapateg ti Hebreo a teksto ken ti pakasaritaanna.”

Ti Propesion Dagiti Nagkauna nga Eskriba

Uppat a ribu a tawenen ti napalabas, dagiti teksto a nainaig iti historia, relihion, linteg, eskuelaan, ken artistiko a sursurat ket naaramid idiay Mesopotamia. Immadu ti eskuelaan dagiti eskriba, ket ti kinamatalek iti panangkopia kadagiti adda idin a teksto ti maysa kadagiti insuroda. Dagiti eskolar iti kaaldawantayo bassit laeng ti nasarakanda a panagbalbaliw kadagiti teksto dagiti taga-Babilonia a namin-adun a nakopia iti sangaribu wenno ad-adu pay a tawen.

Saan laeng nga idiay Mesopotamia ti ayan idi dagiti eskriba. Kastoy ti kuna ti The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East: “Ti maysa a taga-Babilonia nga eskriba idi 1500 K.K.P. ket mabalin a kabesadona dagiti pamay-an a maus-usar iti aniaman kadagiti sentro dagiti eskriba iti intero a Mesopotamia, Siria, Canaan, ken uray pay idiay Egipto.”a

Ti propesion dagiti eskriba ket natan-ok a saad idiay Egipto idi kaaldawan ni Moises. Kanayon ti trabaho dagiti eskriba a panagkopia iti sursurat. Dayta a trabaho ket nailadawan kadagiti arkos ti maysa a tanem dagiti Egipcio a nasuroken nga uppat a ribu a tawen ti kabayagna. Kastoy ti kinuna ti nadakamat iti ngato nga ensiklopedia maipapan kadagiti eskriba iti dayta a nagkauna a tiempo: “Idi 1999-1001 K.K.P., nakaaramiddan iti adu a literatura a mangdeskribir kadagiti natan-ok a sibilisasion ti Mesopotamia ken Egipto ken nagaramidda iti kodigo dagiti pagannurotan agpaay kadagiti propesional nga eskriba.”

Nairaman iti daytoy a “kodigo dagiti pagannurotan” ti panagusar kadagiti colophon a nainayon iti kangrunaan a teksto. Dagiti colophon ket aglaon iti nagan dagiti eskriba ken ti makinkukua iti tapi, petsa, nagtaudan ti orihinal a nakopia a tapi, ti bilang dagiti linia, ken dadduma pay. Masansan unay a kastoy ti innayon dagiti eskriba: “Sigun iti orihinal, dagitoy a sursurat ket nakopia sa naidilig iti orihinal.” Ipasimudaag dagitoy a detalye a ti kinaumiso dagiti kopia ket nakapatpateg kadagiti nagkauna a para kopia.

Kastoy ti kinuna ni Propesor Millard a nadakamat itay: “Makitatayo nga adda proseso ti panagkopia idi dagiti eskriba a pakairamanan ti panamagdilig ken panangkorehir, maysa a natalged a proseso tapno maliklikan ti panagkamali. Dadduma kadagitoy a proseso, nangruna ti panangbilang kadagiti linia wenno sasao, ket maus-usar met kadagiti tradision dagiti Masorete idi rugrugi ti Edad Media.” Isu nga idi kaaldawan da Moises ken Josue, ti panangitandudo iti kinaannad ken kinaumiso iti panangipatarus kadagiti sursurat ket maar-aramid idin idiay Makintengnga a Daya.

Addada kadi met Israelita a kualipikado a para kopia? Ania ti ipakita ti linaon ti Biblia?

Dagiti Eskriba iti Nagkauna nga Israel

Dimmakkel ni Moises kas kameng ti sangakabbalayan ni Faraon. (Exodo 2:10; Aramid 7:21, 22) Sigun kadagiti nagadal maipapan iti nagkauna nga Egipto, karaman iti nagun-odan ni Moises nga edukasion ti panagbalinna nga eksperto iti panagbasa ken panagsurat iti wagas dagiti Egipcio ken iti dadduma kadagiti paglaingan dagiti eskriba. Iti librona nga Israel in Egypt, kastoy ti kinuna ni Propesor James K. Hoffmeier: “Adda panggapuantayo a mamati iti naibasar iti Biblia a tradision a mangipasimudaag nga addaan ni Moises iti abilidad a mangisurat kadagiti pasamak, mangirekord kadagiti panagdaliasat, ken mangaramid iti dadduma pay a trabaho dagiti eskriba.”b

Dinakamat ti Biblia ti dadduma pay nga Israelita a nalaing a para kopia. Sigun iti The Cambridge History of the Bible, ni Moises ket “nangdutok kadagiti de adal nga opisial . . . a mangisurat kadagiti desision ken mangorganisar kadagiti tattao.” Daytoy a konklusion ket naibasar iti Deuteronomio 1:15, a kunana: “Gapuna [siak ni Moises] innalak dagiti pannakaulo kadagiti tribuyo . . . ket insaadko ida kas pannakaulo kadakayo, pangpanguluen ti rinibu ken pangpanguluen ti ginasut ken pangpanguluen ti saglilimapulo ken pangpanguluen ti pinullo ken op-opisial dagiti tribuyo.” Asino dagitoy nga opisial?

Ti Hebreo a sao agpaay iti “opisial” ket mamin-adu a mabasa kadagiti teksto ti Biblia a tumuktukoy idi kaaldawan da Moises ken Josue. Ilawlawag ti nadumaduma nga eskolar a dayta a sao kayuloganna ti “maysa a sekretario a mangisurat,” “maysa a ‘mangisurat,’ wenno ‘mangirekord,” ken “maysa nga opisial nga agserbi kas sekretario ti ukom.” Ti namin-adu a pannakadakamat dayta a Hebreo a sao ipasimudaagna nga adu idi dagiti kasta a sekretario idiay Israel ken adu dagiti responsabilidadda idi damo a matarawidwidan dayta a nasion.

Ti maikatlo a pagarigan ket maipapan kadagiti papadi iti Israel. Sigun iti Encyclopaedia Judaica, “masapul a de adalda yantangay addaanda kadagiti narelihiosuan ken sekular a trabaho.” Kas pagarigan, kastoy ti imbilin ni Moises kadagiti annak ni Levi: “Iti ngudo ti tunggal pito a tawen, . . . basaemto daytoy a linteg iti sango ti intero nga Israel.” Dagiti papadi ti nagbalin a para aywan kadagiti opisial a kopia ti Linteg. Inautorisaran ken inwanwanda ti pannakaisurat dagiti simmaruno a kopia.​—Deuteronomio 17:18, 19; 31:10, 11.

Usigenyo no kasano a naaramid ti immuna a kopia ti Linteg. Bayat ti maudi a bulan ti biagna, kastoy ti imbaga ni Moises kadagiti Israelita: ‘Inton ballasiwenyo ti Jordan a mapan iti daga nga ited kenka ni Jehova a Diosmo, masapul met a mangipasdekka maipaay kenka iti dadakkel a bato ket papurawem ida iti apug. Ket masapul nga isuratmo iti rabawda ti amin a sasao daytoy a linteg.’ (Deuteronomio 27:1-4) Kalpasan ti pannakadadael ti Jerico ken Ai, nagtataripnong dagiti Israelita idiay Bantay Ebal, nga adda iti tengnga ti Naikari a Daga. Kadagiti tapi a bato ti altar nga adda sadiay, insurat ngarud ni Josue ti “maysa a kopia ti linteg ni Moises.” (Josue 8:30-32) Dagita a kitikit ipasimudaagda nga ammo dagiti tattao ti agbasa ken agsurat. Kaipapananna nga addaanen dagiti nagkauna nga Israelita iti pannakaammo kadagiti lenguahe ken paglaingan a kasapulan tapno mataginayonda ti kinaumiso dagiti sagrado a sursurat.

Kinaumiso Dagiti Kasuratan

Kalpasan ti kaaldawan da Moises ken Josue, naisurat ti dadduma pay a lukot iti pagsasao a Hebreo, ken manomano a nakopia dagita. Masukatan dagita a kopia kada marunot wenno madadaelda gapu iti agneb wenno buot. Sinigsiglo a nagtultuloy daytoy a proseso ti panagkopia.

Nupay nakaan-annad dagiti para kopia iti Biblia, di maliklikan nga adda latta sumagmamano a kamali. Ngem dakkel kadi ti namalbaliwan ti linaon ti Biblia gapu kadagiti kamali dagiti para kopia? Saan. Iti pakabuklanna, bassit laeng dagitoy a kamali ken dida apektaran ti orihinal a linaon ti Biblia, kas paneknekan ti nainget a panangsukimat kadagiti nagkauna a manuskrito.

Para kadagiti Kristiano, ti panangmatmat ni Jesu-Kristo kadagiti nagkauna a libro iti Biblia ti maysa a pammatalged nga umiso dagiti teksto ti Nasantuan a Kasuratan. Dagiti sasaona a kas iti, “Saanyo aya a nabasa iti libro ni Moises” ken “Saan kadi a ni Moises intedna kadakayo ti Linteg?” ti mangipakita a ni Jesus imbilangna a mapagtalkan ti naisurat a kopia a magun-odan idi adda ditoy daga. (Marcos 12:26; Juan 7:19) Kanayonanna, pinasingkedan ni Jesus ti kinaumiso ti intero a Hebreo a Kasuratan idi kinunana: “Amin a bambanag a naisurat maipapan kaniak iti linteg ni Moises ken kadagiti Mammadto ken kadagiti Salmo masapul a matungpal.”​—Lucas 24:44.

Makapagtalektayo ngarud a nataginayon ti kinaumiso ti Nasantuan a Kasuratan iti panaglabas ti naunday a panawen. Maitunos dayta iti naipaltiing a kinuna ni mammadto Isaias: “Ti berde a ruot nagango, ti sabong nalaylay; ngem no maipapan iti sao ti Diostayo, agpautto agingga iti tiempo a di nakedngan.”​—Isaias 40:8.

[Footnotes]

[Ladawan iti panid 18]

Maysa nga Egipcio nga eskriba a madama nga agsursurat

[Ladawan iti panid 19]

Dagiti kadaanan a libro iti Biblia ket naisurat idi kaaldawan ni Moises