No Kasano a Liklikan ti Aids
ADU nga ahensia ti gobierno ken pribado ti addaan kadagiti edukasional a kampania a tumulong kadagiti tattao a mangammo no kasano a liklikan ti AIDS. Nupay kasta, ti masansan a kurang kadagita a balakad isu ti panangusig iti moral. Mammano nga adda ti maaramid a panangidawat a mangliklik iti maysa nga aramid gapu ta dayta ket dakes a kababalin.
Maipapan iti daytoy, kinuna ti managkomento iti TV a ni Ted Koppel iti maysa a klase nga agraduar: “Pudno a kinumbinsirtayo dagiti bagbagitayo a dagiti sasao maisalakannatayo. Mangitudokkayo [kadagiti droga] no masapul nga aramidenyo dayta, ngem mangusarkayo iti nadalus a dagum. Tagiragsakenyo ti sekso iti siasinoman ken iti kaanoman a kayatyo, ngem agusarkayo iti condom. Saan! Ti sungbat ket saan. Saan a gapu ta dayta ket saan a makapainteres wenno nainsiriban wenno gapu ta mabalin nga agtungpalka iti pagbaludan wenno matayka iti maysa a kuarto a pagpaagasan iti AIDS, no di ket dakes dayta, agsipud ta nakabusbostayo iti 5,000 a tawtawen kas maysa a managpanunot a tattao . . . nga agsapsapul iti kinapudno ken dagiti nainkalintegan a moral. Iti kasayaatan a pormana, ti kinapudno ket saan a maysa a nadayaw a tapik iti abaga. Dayta ket maysa nga ikkis a pakaibabainan. Ti imbaba ni Moses manipud iti Bantay Sinai ket saan a dagiti Sangapulo a Singasing.”
Ti Wagas iti Panangliklik iti AIDS
Ti saplit ti AIDS mabalin a maliklikan. Kas kinuna ti The New York Times Magazine: “Dayta ti damo a saplit iti historia ti sangatauan a ti pagalagadanna ket interamente nga agpannuray iti kababalintayo nga umammo.”
Tapno maliklikan ti AIDS, masapul a ti naikeddeng a paglintegan ket: Agbiag a nadalus iti moral. Daytoy kaipapananna nga awan ti pannakidenna iti sekso iti ruar ti panagasawa ken awan ti di umiso a panagusar iti droga. Wen, masapul nga adda panagbalbaliw dagiti padron ti kababalin, ta, kas impadamag ti Science News, “nalawag a ti kababalin ti mangiyakar iti virus a mangpataud iti AIDS.”
Sumagmamano laeng a nadalus ti moral a panagbiagda ti makaala iti AIDS. Pudno, ti maysa nga asawa mabalin a nadalus ti moralna, ngem ti asawana mabalin nga imoral ken naimpektaran iti AIDS ket iti kasta mabalin a maiyakarna ti sakit iti awan basolna nga asawa. Siempre, ti awan basolna nga asawa nga agsuspetsa iti asawana nga imoral wenno manangabuso iti droga addaan iti kalintegan a mangala kadagiti mangsalaknib nga addang. Ti awan basolna saan a kasapulan, kaiyariganna, nga agbekkelda.
Ti pagiwarnak iti Tokyo nga Asahi Shimbun inadawna dagiti opisiales iti salun-at a kunkunada: “No agbibiagka iti ordinario a panagbiag, dikanto makaala iti sakit. Gapuna awan ti rason nga agdanag iti kasta unay iti sakit. Ngem no tarigagayam ti ‘mangsayang iti tiempo,’ aramidem ngem sungsungbatam ti pagpeggadanna, ti peggad a panagbekkel.” Namalakad ni Shoko Nagaya iti opisina ti salun-at: “Ammuem ti pareham.”
Posible kadi, nupay kasta, a “maam-ammom ti pareham” iti daytoy nalulok a lubong a di mangikankano iti moralidad? Kasano a masiguradom a ti pareham ket saan nga imoral iti sekso wenno saan a nangabuso iti droga ken saan a naisarang iti AIDS?
Ti kasapulan isu ti edukasion a mangtignay kadagiti tattao a manggura iti dakes a kababalin. Ket nupay adda dagiti nalulok a panangmatmat itatta, ti panagdenna iti ruar ti panagasawa ket imoral, kas iti di umiso a panagusar iti droga. Dagitoy nga ar-aramid mabalin a mangiturong iti sakit ken ti nasapa nga ipapatay.
Awan ti Panginanamaan
Iti maysa a pagilian, 93 porsiento kadagiti 18- ken 19-años a lallaki ken babbai a napagsaludsodan ti nakiramanen iti imoral a pannakidenna iti sekso. Ti laeng 25 porsiento kadagiti lallaki ken 20 porsiento kadagiti babbai ti makuna a nagusar iti condom—ti alikamen iti medisina nga irekomendar dagiti opisiales iti medisina kas makalapped iti AIDS. Iti sabali a daga, maysa a panagadal ipalgakna a kalpasan ti pannakaresita a positibo iti AIDS, dagiti homoseksual a lallaki ti basta nangpabassit iti bilang dagiti parehada iti innem a bulan manipud 12 agingga iti 5. Ad-adu kadakuada ti makarikna a natalgedda gapu iti umad-adu a panagusar iti condom.
Ngem, ti kadi panagusar iti condom makaipanamnama? Dagiti nadumaduma nga opisiales iti salun-at pattapattaenda ti kaadu ti di panagballigi dagiti condom manipud iti 2 agingga iti 10 porsiento wenno ad-adu pay, a dagiti condom a naaramid iti gagangay a kulanit ti saan unay nga epektibo ngem dagidiay a naaramid iti latex. Ipadamag ti The Financial Post iti Canada: “Ni Jack Layton, tsirman iti Toronto Board of Health, kunaenna a ti prophylactics [condoms] adda ti agingga iti 30 porsiento a saanda a panagballigi iti pananglappedda iti panagsikog.”
Ni Beth Aub, iti panagsuratna iti The Daily Gleaner iti Jamaica, kunaenna: “Ti condom saanen a natalged itatta a kas idi. Kinapudnona, dayta saan unay a natalged, ta ti virus ti AIDS ket basbassit pay ngem ti semilia ti tao ket dayta, ngarud, nalaklaka a sumrek, ket nupay ti babai mabalin nga agsikog laeng iti sumagmamano nga aldaw iti tunggal bulan isut’ maisarang iti AIDS iti tunggal kanito a makidenna iti naimpektaran a lalaki. Ti condom saan a natalged.” Ket namakdaar ti Siruhano Heneral a ni Koop a dagiti condom ket “nakangatngato” ti saanda a panagballigi no dagita ti usaren dagiti homoseksual.
Gapuna, dagitoy nga alikamen ket saan a mangipanamnama a manglapped iti pannakaala iti AIDS. Imbes ketdi, ti panagbiag babaen kadagiti nangato a moral a pagalagadan isu ti kasayaatan a proteksion.
Natalged Kadi ti Suplay ti Dara
Agingga a ti panangsukimat iti dara nangrugi idi 1985, rinibribo (nalabit ginasgasut a ribo no iraman ti Africa) a tattao ti makaala iti AIDS manipud iti narugitan a dara. Kadagiti dadduma a luglugar ti bilang ket dakdakkel pay. Ti maysa a report iti daytoy a tawen manipud Africa kunaenna: “Dandani maysa iti 15 nga ubbing iti Central Africa ti umaw-awat iti panangiyalison iti dara tapno manglaban iti mainaig iti malaria nga anemia ti mabalin a maimpektaran iti virus ti AIDS kas banagna, nasarakan ti maysa a panagadal. Dagiti panangiyalison itatta ti No. 2 a gubuayan iti pannakaiyakar iti AIDS iti rehion.”
Kadagiti Makinlaud a pagpagilian makuna a ti suplay ti dara ket pudno a natalgeden. Ngem kasano katalged? Iti gagangay a panangsukimat iti AIDS, dagiti antibodies ti mangipalgak iti kaadda iti virus. Ngem, kas kunaen ti The Economist, “dagiti antibodies a nasarakan iti panangsukimat alaenna ti tiempo tapno agparangda.” Dagiti tattao nga agidonar iti dara mabalin nga addaanda iti virus ti AIDS ngem mabalin a saanda pay a nakapataud kadagiti antibodies. Gapuna uray pay no naibaga nga awananda ti AIDS, dagitoy addaanda ti virus ket mabalin a maiyakarda dayta no mausar ti darada iti panangiyalison. Ket pattapattaen ti New York Blood Center nga agarup 90 porsiento kadagiti umawat iti panangiyalison iti uray maysa laeng nga unit iti naimpektaran iti AIDS a dara ti maimpektaranto iti virus ti AIDS.
Ni Dr. Harvey Klein iti U.S. National Institute of Health kunaenna nga alaenna ti innem a lawas agingga iti tallo a bulan tapno agparang dagiti antibodies. Bayat dayta a tiempo, ti kabbaro a naimpektaran a dara ti tao mabalin nga awanan kadagiti antibodies, wenno saan nga umdas ti bilangda, tapno agparangda iti panangsukimat.
Ti The Medical Post iti Canada kunaenna: “Dagiti antibodies a madlaw babaen iti agdama a panangsukimat, mabalin nga alaenna ti agingga iti innem a bulan a tumaud.“ Ti maysa a panagadal iti U.S. National Cancer Institute impakitana a dadduma nga indibidual saanda a mangpataud kadagiti mabalin a masukimat nga antibodies agingga iti 14 a bulbulan kalpasan iti impeksion iti virus ti AIDS. Dagiti kabbaro pay a nasarakan nga impadamag ti The Lancet, maysa a Briton a medikal a pagiwarnak, ipalgakna a ti virus ti AIDS mabalin nga umadu iti maysa a tao iti mabaybayag pay sakbay a madlaw dayta kadagiti panangsukimat. Nupay no addada dagiti panangikagumaan a mangpataud kadagiti panangsukimat a mabalin a makadlaw ti virus uray pay sakbay ti panagparang dagiti antibodies, dagitoy ket addada pay laeng kadagiti nasapa a tukad.
Maysa a medikal a report dagiti espesialista idiay Mainz University iti Pederal a Republika iti Alemania kunaenna: “Ti medisina a panangiyalison masapul nga awatenna ti kinapudno a ti naan-anay nga awanan ti HIV a dara ket awanen.”
Dagiti Dadduma Pay a Saksakit iti Dara
Ti mangpakaro pay kadagiti bambanag isu ti kinapudno a dagiti saksakit malaksid iti AIDS ket gagangayen a maiyakar babaen iti panangiyalison iti dara. Kunaen ni Dr. Klein: “Ti AIDS nagun-odannan ti isuamin a publisidad. Ngem bayat iti napalabas a 25 a tawtawen, pudno a ti kapapatgan a parikut iti panangiyalison iti dara isu ti hepatitis kalpasan ti panangiyalison. Ket uray pay itatta, ti kangrunaan a makagapu iti ipapatay a mainaig iti panangiyalison iti dara isu ti hepatitis kalpasan ti panangiyalison.”
Maysa a porma daytoy a sakit ti maawagan non-A/non-B hepatitis. Idiay Estados Unidos, nasurok a 190,000 a tattao ti makaala iti dayta iti panangiyalison iti dara iti tinawen. Kadagitoy, adda 10,000 a mapapatay wenno naan-anay a madangran. Ti virus saan pay a nalawag a nailasin, ket awan ti sigurado a panangsukimat a maipaay iti dayta agingga iti daytoy a tiempo.
Gapuna, ti inaldaw a pagiwarnak a Pranses a Le Quotidien du Médecin kunaenna: “Mabalin a dagiti Saksi ni Jehova umisoda iti panagkedkedda iti panangusar kadagiti produkto ti dara, ta pudno nga adu a bilang dagiti makaipaay iti sakit nga ahente ti mabalin a maiyakar babaen iti maiyalison a dara.”
Addaankayo ti Panagpili
Tunggal indibidual masapul a mangaramid iti panagpili maipapan iti daytoy a banag. No ti pili isu ti panangitultuloy iti imoral a relasion wenno ti saan a legal a panangusar iti droga, ngarud masapul a sanguen ti maysa dagiti pagbanaganna: ti panangapit iti pannakadangran gapu iti panangimula ti dakes.
Ngem sino ti mangipasdek kadagiti umiso a pagalagadan ti moral? Bueno, sino ti makaammo a naimbag iti pannakabukeltayo ken no ania dagiti pagbanaganna no labsingentayo dagita a moral a pagalagadan? Sigurado, ammo ti Namarsua ti tao. Ket iti naipaltiing a Saona, ti Biblia, nalawag ti panangibagana: “Ti Dios saan a marabrabak. Ta ti aniaman nga imulanto ti maysa a tao, apitennanto; ta ti agmula a maipaay iti lasagna, iti lasag apitennanto ti panagrupsa.”—Galacia 6:7, 8.
Awan duadua a ti Namarsua ti tao inkeddengna a ti homoseksualidad, pannakiabig, ken pannakikamalala ket dakes a kababalin, kas met ti di umiso a panangusar iti droga. Ibaga ti Saona kadatayo: “Dikay koma maallilaw. Uray dagiti mannakiabig, uray dagiti agrukbab kadagiti ladladawan, uray dagiti makikamkamalala, uray dagiti binabai, uray dagiti makidenna kadagiti padada a lallaki” saandanto nga inanamaen ti anamong ti Dios.—1 Corinto 6:9; kitaenyo met ti 2 Corinto 7:1.
Mamakdaar ti Biblia: “Itultuloyyo nga adaywan dagiti banag a naidaton kadagiti diosdiosen ken ti dara ken ti animal a nalmes ken ti pannakiabig.” (Aramid 15:29) Ti sao a Griego a nausar ditoy a maipaay iti “pannakiabig” iramanna ti amin a kita ti seksual a pannakidenna malaksid iti nagbaetan ti agasawa. Nadlawyo kadi a daytoy a bilin iramanna ti panangliklik iti panangusar iti dara?
Dagiti kanayonan a sasao daytoy a kasuratan agaplikar nga ad-adda pay itatta. Kunaenna: “No agaluadkayto kadagitoy a banag, rumang-aykayto. Sapay koma ta nasalun-atkayo!” Usigenyo no manon ti natay ken matayto pay iti AIDS gapu iti imoral a seksual nga aramid ken iti droga, agraman dagiti rinibribo (idiay Africa posible a ginasgasut a ribo) manipud iti narugitan a dara. Usigenyo, met, dagiti ginasgasut a milion a nadadael ti salun-atda gapu kadagiti saksakit a maiyakar babaen iti sekso, agraman dagiti dadduma pay a komplikasion iti panangiyalison iti dara ken iti panangabuso ti droga.
No dagitoy ti mapagtitipon, daytoy buklenna ti nakaad-adu a natay gapu iti nakapuy a salun-at ken ti nasapa nga ipapatay. Gapu kadagiti nagbanaganna, makitatayo ti kinasirib ti Namarsua iti panangiparit kadagitoy nga ar-aramid.
Ni Propesor Vicente Amato Neto, maysa nga eksperto iti Brazil maipapan iti makaakar a saksakit, kunaenna: “Masansan a kunaek a ti kasayaatan a pananglapped iti AIDS isu ti panagbalin ti maysa a Saksi ni Jehova, ta dagiti miembro dayta a relihion ket saanda a homoseksual wenno biseksual, nasungdoda kadagiti assawada—inaigda dayta iti panagpaadu—dida agusar iti droga ken, tapno kompletuen ti ladawan, dida awaten ti panangiyalison iti dara.”
Ti magasin a Toronto Life kunaenna: “Ti laeng nalawag a sungbat iti AIDS isu ti saan a pannakidenna nga agturong iti panangasawa iti maysa laeng.” Ket ni Valentine Pokrovsky, presidente iti Soviet Union’s Academy of Medical Sciences, patalgedanna: “Ti pananglaban iti AIDS saan laeng nga agpaay iti medikal a panangikagumaan. Ti nasalun-at a wagas ti panagbiag, nadalus a relasion iti nagbaetan dagiti sekso ken ti kinamatalek iti panagasawa isuda dagiti kasayaatan a pamay-an iti pananglapped iti AIDS.”
Wen, ti panangawat kadagiti pagalagadan iti Namarsua a maipaay iti kababalin ti tao isu ti kasayaatan a pamay-an a panangliklik iti AIDS.
[Blurb iti panid 13]
“TI imbaba ni Moises manipud iti Bantay Sinai ket saan a dagiti Sangapulo a Singasing”
[Ladawan iti panid 13]
Ti panangiyalison iti dara insaknapna ti AIDS—ket isaknapna pay dayta
[Ladawan iti panid 15]
Ti kinadalus nga agturong iti panagasawa mabalin a lapdanna dagiti adu a sakit ti nakem, agraman ti AIDS