AIDS—Krisis Kadagiti Tin-edyer

TI EPIDEMIA ti AIDS awan lislisianna nga edad wenno nagdumaan ti kaputotan. Mangipaay dagiti sangalubongan a report iti nakalkaldaang a pammaneknek a ti “AIDS Agsaksaknapen kadagiti Tin-edyer, Maysa a Baro a Pagannayasan a Pagam-amkan dagiti Eksperto,” a naiwaragawag iti titulo ti maysa nga artikulo iti New York Times maipapan iti AIDS. Ti kaadu ti impeksion iti AIDS kadagiti tin-edyer “isunto ti sumaganad a krisis,” kinuna ni Dr. Gary R. Strokash, direktor iti pannakaagas dagiti barito/balasitang iti mabigbigbig a sentro a pagpaagasan idiay Chicago. “Nakaam-amak ken makaperdi,” kinunana. “Awan duadua,” insennaay ni Dr. Charles Wibbelsman, hepe iti klinika dagiti tin-edyer idiay Kaiser Permanente Medical Center idiay San Francisco, “ti epidemia ti AIDS iti 1990s, no awan ti bakuna, addanton iti tengnga . . . dagiti tin-edyer.” Iti panagsarita maipapan kadagiti naimpektaran iti AIDS a tin-edyer, ti kapaliiwan ti mabigbigbig a mannursuro iti Aids iti Siudad ti Nueva York ket: “Pagarupenmi a daytat’ krisis a nakagtengen iti kasasaad nga emerhensia.”

Ti The Toronto Star iti Canada, inkabilna iti paulo a damdamag ti nakaam-amak a panangmatmat bayat ti panagsaknap ti AIDS kadagiti tin-edyer. “Ita daytat’ nakarkaro payen ngem ti pagaammo ti siasinoman,” kinuna ti maysa a doktor. “Pagarupek a daytat’ nakarikrikut a parikut a pudno a ditay kabaelan a timingen. Maammuantayto no kasano kadakes dayta kamaudiananna.” Ti simple a sasao ti doktor isut’ nagkaykaysa nga opinion dagiti opisiales ti salun-at ken dagiti papangulo ti gobierno iti intero a lubong bayat nga umadu ti saplit ti AIDS.

Agingga iti nabiit pay, dagiti eksperto iti AIDS dida inlasin laeng dagiti barito/balasitang nga ad-adda a maimpektaran iti HIV (human immunodeficiency virus), isu a mamataud iti AIDS. “Sarsaritaentayo ti banag nga iti makatawen laeng a napalabas dayta ket teoria laeng,” kinuna ti maysa a doktor iti Siudad ti Nueva York. Nupay kasta, “dagiti doktor nga awanan iti uray maysa laeng a naimpektaran a tin-edyer a pasiente idi napalabas a makatawen laeng addaandan iti sangadosena wenno ad-adu pay,” kinuna ti The New York Times.

Marikna dagiti managsirarak a nupay no dagiti magun-odan nga impormasion maipapan kadagiti naimpektaran iti mikrobio ti AIDS a tin-edyer ket nakaam-amak, daytat’ sangkabassit laeng a pammaneknek nga ad-adu pay ti naimpektaran, yantangay dagiti sintomas dida agparang agingga iti promedio a manipud pito agingga iti sangapulo a tawen kalpasan ti pannakaimpektar. Gapuna dagidiay a naimpektaran iti HIV iti nasapa pay a kinatin-edyerda mabalin a dida makapataud iti naan-anay a sintomas iti AIDS agingga iti naladawen a kinatin-edyer wenno iti nasapa a 20’s.

Kas pangarigan, iti nabiit pay a panagadal kadagiti amin a naipasngay iti estado nanipud idi 1987, ti New York State Health Department nasarakanda a 1 kadagiti 1,000 nga ubbing a maipasngay kadagiti 15-años ti addaan kadagiti antibodies iti mikrobio ti AIDS, a mangipamatmat a ti ina ti ubing ket naimpektaran. Makapaamak, dayta met laeng a panagadal impalgakna a 1 kadagiti 100 nga ubbing nga ipasngay dagiti 19-años ti addaan ti antibodies iti mikrobio ti AIDS. Ti kanayonan pay a panagadal iti CDC (U.S. Centers for Disease Control) ipalgakna a 20 porsiento kadagiti Americano ken 25 porsiento kadagiti Americana a nasukimat nga addaan iti AIDS ti addan iti tawtawen a 20’s. Ireport ti panagadal ti CDC nga iti kaaduan a kaso, maala ti sakit iti tiempo ti panagbarito/panagbalasang.

Kasano a mapasamak daytoy, nupay kasta, no dagiti maipasngay nga annak nga addaan iti mikrobio ti AIDS mammano, no agbiagda pay, nga agbalinda pay a tin-edyer? Nakaad-adu dagiti rason!

Dagiti managsirarak ken dagiti dodoktor dagdagus a paneknekanda a dagiti tin-edyer itatta “aktiboda unay iti sekso, kas ipamatmat ti kaadu dagiti saksakit a mayakar babaen iti sekso,” kuna ti The New York Times. Ti Center for Population Options ipadamagna a tinawen 1 iti 6 a tin-edyer ti makaala iti sakit a mayakar babaen iti sekso ket 1 iti 6 nga aktibo iti sekso a babbai a high school ti naaddaan iti uppat a nagduduma a pareha.

“Nupay adda dagiti balakad a ‘basta agkedked,’ ti gagangay nga Americano a tin-edyer mapukawna ti kinabirhenna iti edad a 16,” kuna ti U.S.News & World Report. “Yantangay mammano a tin-edyer ti masukimat, kaaduan kadagiti naimpektaran dida ammo nga agaw-awitda iti mikrobio ti HIV,” kinuna ti magasin. Adda man wenno awan ti mainaig a kinalulok iti panagusar iti crack cocaine, dagitoy man ti naglayas wenno saan, “dagiti Americano a tin-edyer dagiti nalaka a biktima iti AIDS,” insurat ti maysa nga eksperto iti AIDS. “Dagitoy mapadpadasandan ti 2.5 milion a sakit a mayakar babaen iti sekso iti tinawen.” Kastoy ti naobserbaran ni Dr. Gary Noble iti CDC: “Ammomi a ti seksual a kababalinda agbanag iti kasta unay a peggad iti impeksion.”

Mainayon iti napartaken nga umad-adu a pamay-an iti pannakaiyakar iti mikrobio ti AIDS isu dagiti adda kadagiti kalsada a barito/balasitang, a dadduma ti saan pay a tin-edyer, adut’ nagtalaw kadagiti manangabuso a nagannak. Mairaman kadakuada umad-adu ti bilang dagiti agturturong iti panagusar iti crack cocaine. Adut’ nagturong iti panagbalangkantis tapno suportaranda ti ugalida wenno maaddaan iti lugar a pagturogan. Idiay Sud America, kas pangarigan, “dagiti ubbing a babbai nga ub-ubing pay ngem siam ken 10 masansan nga agtrabahoda a kas balangkantis, a no dadduma gapu iti sangaplato a taraon,” kinuna ti taga Brazil a manangbalakad kadagiti ubbing. “Adut’ bassit laeng ti ammona maipapan iti AIDS wenno sekso. Addaanak kadagiti ubbing a babbai a masikog ket pagarupda a ‘naalada dayta,’ a kas iti panateng,” kinunana.

Ni Dr. Philip Pizzo, maysa nga eksperto iti AIDS ken hepe iti panangagas kadagiti ubbing idiay National Cancer Institute, kinunana a ti kaadu ti impeksion iti HIV kadagiti nagtalaw a tin-edyer dakes ti ipasimudaagna maipaay iti epidemia ti AIDS. “Addada nasurok a sangamilion a nagtalaw nga agsapsapul babaen iti sekso. Awan duadua, adu kadakuada ti maitiponto iti kagimongan.”

Awan duadua ngarud a ti epidemia ti AIDS nakaparpartak nga umadu kadagiti tin-edyer iti sangalubongan? Dayta kadi saanen a mapasardeng? Daytat’ di mapasardeng no agtultuloy nga iparangarang dagidiay naimpektaran iti mikrobio ti AIDS ken dagidiay di agkedked iti sekso sakbay ti panagasawa ti di panangikankano ken di panagdanag. Usigenyo, kas pangarigan, daytoy a report manipud iti The Sunday Star iti Johannesburg, Sud Africa. Iti nabiit pay a surbey a naaramid kadagiti 1,142 a pasiente iti klinika nga addaan iti saksakit a mayakar babaen iti sekso, 70 porsiento ti nangamin nga addaanda iti manipud 3 agingga iti 80 a pareha iti sekso iti binulan. Daddumat’ aktibo pay laeng ket impektaranda dagiti dadduma.

Daksanggasat, adu a tin-edyer ti di maseknan iti pannakaala iti AIDS. Kadakuada ti kasta a pannakidangadang ket inaldaw—nakaad-adu a pamay-an ti ipapatay iti kalsada—ta dida mailasin ti maysa a banag a mabalin a mangpapatay kadakuada adu a tawtawen manipud ita. Kabayatanna mariknada a sigurado a masarakanto ti agas a mangsalaknib kadakuada. “Dagiti barito/balasitang ti kangrunaan a pangarigan iti maysa a grupo a di mangmatmatmat iti 10 a tawen a masanguanan,” kinuna ti maysa nga eksperto iti AIDS.

Adda met ti nakaam-amak a di umiso a pagarup kadagiti adu a saan nga agul-ulbod ti parehada no kunaenda nga awanandat’ mikrobio ti AIDS. Masansan a saan a kastoy ti kasasaad. Uray pay kadagiti nakaron a tukad iti sakit, adu a biktima ti sipapakinakem a mangimpektar kadagiti dadduma gaput’ pungtotda wenno gaput’ panangibales.

Di met liplipatan a dagidiay a naimpektaran iti mikrobio babaen kadagiti namulitan a dagum kankanayon a mangitudokda iti droga—maysa a pamay-an nga adun dagiti pinatayna. Ken, kamaudiananna, adda a kankanayon ti peggad iti pannakaala iti AIDS babaen iti panangyalison iti dara. Adu nga awan basolna a biktima ti natayen iti sakit, ket dadduma ti matayto iti namulitan iti HIV a dara. Adu a dodoktor ken narses ti agamak a makatudok iti bagbagida kadagiti namulitan iti mikrobio ti AIDS a dagum, isu a mabalin a mangipaay iti din mabalbaliwan a kasasaad ti panagbiagda. Pagduaduaan kadi ngarud a makuna a ti AIDS ti krisis iti ‘90’s ken iti umay pay a tiempo?