Ti Irarang-ay ken Pannakarbek ti Sangalubongan a Komersio

Paset 2:—Parang-ayen ti Negosio Tapno Natalged ti Pannakabalin

IDI punganay, ti irarang-ay ti komersio ti lubong nakedngan iti kasta unay iti di pannakagun-od, kinabayag, ken ti gastos iti transportasion ken komunikasion. Ti panagnegosio babaen ti panaglayag adut’ busbosenna a tiempo. Nakapegpeggad dagiti dalan a lumasat iti daga. Ngem amin daytoy nagbalbaliwen di nagbayag.

Agbalinen nga Internasional ti Negosio

Bayat ti tiempo a Heleniko, manipud 338 K.K.P. agingga iti 30 K.K.P., dagiti siudad iti Mediteraneo nagbalinda a kangrunaan a sentro ti negosio. Dagitoy iramanna ti Alexandria, Egipto, nga imbangon ni Alejandro a Dakkel idi 332 K.K.P. Ngem “idi maikadua a siglo K.K.[P.], ti Heleniko a Daya,” kuna ti propesor iti historia a ni Shepard B. Clough, “nangrugin a mangipakita ti di panagrang-ay iti ekonomia; idi umuna a siglo K.K.[P.], madlawen nga agpabpababa.” Ti Grecia sinukatanen ti Roma kas maysa a pannakabalin ti lubong. Kamaudiananna, iti sidong ti panangtengngel ti Roma, ti Alexandria nagbalin a kabisera ti probinsia, a maikadua laeng iti Roma a mismo.

Ti Makindaya a katupagna ken kasuno ti Makinlaud nga Imperio ti Roma, ti Imperio ti Byzantine, nagtenganna ti kadayagan a kasasaadna idi nagbaetan ti maika-9 ken maika-11 a siglo. Ti kabiserana, ti Constantinople (Istanbul itatta), nga addaan iti populasion a maysa a milion, isu pay laeng ti kadadakkelan a siudad iti lubong. Kas pagtagilakuan kadagiti seda, rekado, tina, ken bangbanglo iti Daya ken dagiti burburan a dutdot, amber, troso, ken landok iti Laud, nagserbi kas maysa a nabileg a rangtay ti ekonomia iti nagbaetan ti Europa ken Asia.

Ngem idi 1204, bayat ti Maikapat a Krusada, nagsagaba ti imperio ti panagbaba. Naraut ken nasamsam ti kabiserana, maysa a biktima ti kinabuklis iti ekonomia. Kasano a kasta? Sigun iti The Collins Atlas of World History, “ti panangikagumaan ti Laud a mapan agsapul iti kinabaknang iti Daya isut’ nangrugian ti krusada.” Daytoy nalawag nga ipamatmatna a ti iglesia, nupay makuna nga idurduron ti relihiuso a panagregget, addaan kadagiti dadduma pay a motibo.

Kabayatanna, iti edad media nga Europa, dagiti negosiante mangipaspasdekdan iti komersio, wenno panagtagilako, dagiti panagpabuya a sadiay maipakita dagiti produkto manipud nadumaduma a dagdaga kadagiti dalan a nagbiaheanda. Maipapan kadagiti nangnangruna a naballigi a pabuya a naaramid idiay lugar ti Champagne iti makin-amianan a Francia, kuna ti The New Encyclopædia Britannica: “Ti panagtutulag dagiti negosiante idiay pagpabuyaan ket masansan a maaramid babaen kadagiti sursurat a mangikari iti panagbayad iti masanguanan a panagpabuya ket daytat’ mabalin nga iyallatiw iti sabali a tao. Dagita a panagtutulag isut’ nangrugian iti pannakausar ti utang. Idi maika-13 a siglo dagiti pabuya ti nagserbi a kas maysa a kanayon a sentro ti panagbanko para iti Europa.”

Bayat ti maika-15 a siglo, ti panangparmek dagiti Ottoman Turks ti dandani nangisardeng iti dalan ti panagnegosio iti nagbaetan ti Europa ken Asia. Gapuna dagiti managsirarak nga Europeo napanda nangbiruk kadagiti kabbaro a dalan. Ni Vasco da Gama, maysa a Portuguese a nabigador, nangidaulo iti ekspedision manipud 1497 agingga iti 1499 a sibaballigi a naglayag iti aglikmut ti Cape of Good Hope iti Africa, ket iti kasta nangipasdek iti baro a dalan babaen iti baybay nga agturong iti India a nakatulong a namagbalin iti Portugal a maysa a pannakabalin ti lubong. Ti baro a dalan inikkatna met ti komersial a kinapateg ti Alexandria ken dagiti dadduma a puerto iti Mediteraneo kas ti kangrunaan a sentro ti negosio.

Kabayatanna, ti kaarruba ti Portugal, ti España, supsuportaranna ti panangikagumaan ti Italiano a nabigador a ni Christopher Columbus a makagteng idiay India babaen ti panaglayagna nga agpalaud a manglawlaw iti lubong. Idi 1492—apag-isu a 500 a tawenen a napalabas inton sumaganad nga Oktubre—di ninamnama a nakagteng ni Columbus iti Makinlaud a Hemispero. Dagiti Ingles, iti kasumbangirna, imbes a sapulenda ti makagteng iti Daya babaen ti panaglayagda nga agpaabagatan kas ti inaramid ni Vasco da Gama wenno nagpalaud kas ken ni Columbus, intultuloyda a sinapul ti maysa a dalan nga agpaamianan a daya wenno agpaamianan a laud. Amin daytoy a panagsirarak timmulong a namagbalin iti panagnegosio nga internasional. Ket gapu ta di masuppiat ti pasetna iti pannakasarak iti Americas, ti lubong ti komersio impakitana ti nabileg nga impluensiana iti ar-aramid ti lubong.

Pannakabalin ti Ekonomia—Mangibangon kadagiti Imperio

Ti lubong ti komersio nakaibangonen kadagiti nabibileg nga organisasion. Maysa a pangarigan, sigun iti libro a By the Sweat of Thy Brow, isu ti “maysa kadagiti kasasaknapan ken kapautan a sosio-ekonomiko a nagbalbaliwan ti kadaanan a lubong: ti korporasion wenno asosasion dagiti agpapada a negosio.” Kas mangipalagip kadagiti nabibileg nga organisasion itatta, dagitoy nga asosasion, malaksid ti panagaramidda iti pagimbagan, no dadduma abusuenda ti pannakabalinda, ta ti manangipatarus ti Biblia a ni John Wycliffe makuna a binabalawna ti dadduma kadakuada idi maika-14 siglo kas “ulbod a kakomplot . . . nga ilunod ti Dios ken ti tao.”—Kitaenyo ti kahon iti panid 13.

Ti lubong ti komersio nakaibangon pay kadagiti imperio, ti Imperio a Briton awan duadua isut’ kababalligian. Ngem sakbay panangrugina idi maika-16 a siglo, dadduma nga ar-aramid ti komersio idiay Europa rinugiandan ti nanggun-od iti pannakabalin iti ekonomia a makatulong a mangibanag iti ar-aramid ti lubong. Maysa kadagitoy isu ti Hanseatic League.

Ti daan a sao nga Aleman a Hanse, a kaipapananna “tropa,” nagin-inut a naiyaplikar iti maysa kadagiti adu a bunggoy wenno asosasion dagiti negosiante a timmaud. Bayat ti naladawen a maika-12 ken nasapa pay a maika-13 a siglo, maysa a Hanse ti naisentro iti siudad ti Lübeck iti makin-amianan nga Alemania, nagballigi iti pannakinegosio iti Baltic ket sibaballigi nga inkamangna ti Alemania iti Russia ken kadagiti dadduma a pagilian nga adda iti beddeng iti Baltic. Kabayatanna, iti laud, ti Hanse idiay Aleman a siudad iti Cologne pabpabilgenna ti pannakinegosiona iti Inglatera ken kadagiti Makimbaba a Pagilian.

Dagitoy nga asosasion dagiti negosiante nangipaulogda kadagiti linteg a mangikalintegan kadagiti bagbagida ken kadagiti lakoda, a kaaduanna tinengngelna ti pannakailako dagiti gagangay a bambanag. Nangalada met ti nagkaykaysa a panangikagumaan a manglapped kadagiti pirata ken ti panagtakaw iti takdang wenno iti baybay. Bayat ti panagsaknap ti negosio, nalawagen ti pannakasapul ti dakdakkel a kooperasion dagiti nadumaduma a grupo. Gapuna idi pagnguduan ti maika-13 a siglo, amin a kangrunaan a siudad ti Alemania nakikaduadan iti maymaysa a liga a naawagan kas ti Hanseatic League.

Gapu iti geograpiko a kasasaadna, ti liga tinengngelna ti kangrunaan a panagayus ti negosio iti amianan. Iti laud nakinegosio kadagiti narang-ay ti ekonomiana a nasnasion iti Inglatera ken dagiti Makimbaba a Pagilian, isu a, makinegnegosio iti Mediteraneo ken iti Daya. Iti daya nalaka laeng a makagtengda iti Scandinavia ken iti Makindaya nga Europa. Malaksid iti de lana a negosioda iti Flanders, ti liga tinengngelna met ti negosio iti ikan iti Norway ken Sweden agraman ti negosio iti burburan a dutdot iti Russia.

Nupay daytat’ saan a maysa a napolitikaan a grupo, ken awanan iti permanente a mangtarawidwid a bagi wenno permanente nga opisiales, daytat’ nakabilbileg iti karang-ayan a panagandarna. Maysa kadagiti kadadakkelan a naibanagna isut’ panangpataud iti maysa a sistema ti panaglayag ken dagiti komersial a linlinteg. Bayat ti panagsaknapna kadagiti kabbaro a paglakuan, ti liga nasiglat a mangidepensa kadagiti dati a paglakuan, a mangusar iti puersa no kasapulan. Iti kaaduan a kaso ti dakkel a navyna iti negosio naparmekna ti panagkedked babaen ti panangipaalagadna iti embargo wenno pananglapped iti ekonomia.

Nakagteng ti Hanseatic League iti karang-ayanna idi agarup agtengnga iti maika-14 a siglo. Nangrugi ti panagpababana idi maika-15 a siglo, idi dagiti Ingles ken Olandes rimmang-ayda iti pannakabalin ket inturayanda ti negosio ti lubong. Ti Tallopulo a Tawen a Gubat ti nangrebbek iti Liga. Nagtitipon iti kaudian a tiempo dagiti miembrona idi 1669. Sumagmamano laeng a siudad, a mairaman kadakuada ti Lübeck, Hamburg, ken Bremen, ti makapagpannakkel pay laeng a nagbalin a siudad ti Hansa, dagiti awanen ti gawayna a miembro iti nakabilbileg idi nga asosasion iti negosio.

Dadduma a dakdakkel, nabilbileg a dadakkel a negosiante ti agur-uray a mangala ti lugar ti Hanseatic League. Ammuenyo ti maipapan kadakuada iti Paset 3 daytoy a serie: “Rugrugianen nga Ipakita ti Negosio dagiti Pudno a Kasasaadna.”

[Kahon iti panid 13]

Ti Pannakabalin ti Asosasion ken dagiti Union iti Trabaho

Idi maikapat a siglo K.K.P., dadduma a siudad iti Mediteraneo ipampamaysada dagiti dadduma a tagilako, a dagiti agtagtagilako iti isu met laeng a bambanag agtitiponda iti isu met laeng a lugar kadagitoy a siudad. Idi damo, dagitoy nga asosasion ti negosio nalawag a relihiuso-sosial ti kasasaadna. Ibaga kadatayo ti By the Sweat of Thy Brow a ti “tunggal asosasion addaan iti patron a dios wenno diosa, ket dagiti miembrona aramidenda ti bukodda a nagkaykaysa a relihiuso a serbisio.”

Dagiti asosasion idi edad media nairantada a mangipaay iti tulong kadagiti agkasapulan a miembroda ken salakniban ti intero a negosio babaen ti panangtengngel iti panagpataud ken ti panangipasdek kadagiti pagalagadan, a mabalin a tenglenda pay ti presio ken ti sueldo. Dadduma binukbukodanda ti negosio, a tinengngelda ti presio babaen ti nalimed a katulagan, a panggepda a salakniban ti paglakuan ti asosasion ken lapdan ti di nainkalintegan a panagsasalisal.

Kas simmaruno iti kadaanan nga asosasion iti negosio, rimsua dagiti asosasion dagiti negosiante idi maika-11 siglo, idi dagiti agbibiahe a negosiante inorganisarda ida tapno makagun-odda iti salaknib kadagiti peggad iti dalan. Ngem nagin-inut a napukaw ti asosasion dagiti dati a kasasaadda. Gaput’ panangipamaysa iti lokal a negosio, ti pannakabalinda ken dayagda naipamaysa iti maysa a lugar, nasion, ket ti internasional a paglakuan nagbalinen a kangrunaan bayat a dagiti negosiante nangrugin a riningbawanda dagiti managpataud.

Idi naladawen a maika-18 ken nasapa pay a maika-19 siglo, kas saringit ti Industrial Revolution, timmaud dagiti union ti trabaho idiay Britania ken ti Estados Unidos kas asosasion dagiti trabahador nga addaan kadagiti agpapada a paglaingan. Nangrugi a kas klab iti kagimongan, dagitoy rimmang-ayda a kas alikamen iti protesta a maibusor kadagiti agdama a sosial ken napolitikaan a sistema. Itatta, dadduma nga union ti mangikagumaan a basta mangikeddeng iti sueldo, oras, kasasaad iti panagtrabaho, ken ti kinatalged dagiti miembroda iti trabaho, nga ibanagda daytoy babaen man iti collective bargaining wenno babaen iti panagwelga. Dadduma, nupay kasta, ti basta napolitikaan ti kasasaadna.