‘Panagmula Buyogen ti Lulua ken Panagapit Buyogen ti Narag-o a Panagdir-i’
Kas insalaysay ni Miyo Idei
“Matayakon! Matayakon! Tulongandak!” Inkarkarigatan nga impukkaw ni tatangko. Natbag ti timekna bayat a rimmuarak iti balay. Tengnga ti rabii idi, ket naaddaan ni tatangko iti atake ti puso. Nagtarayak a napan iti ulitegko, nga agnanaed iti asideg, ngem idi nagsublikamin, saanen a marikna ti pulso ni Tatang.
NAPASAMAK dayta idi Disiembre 14, 1948. Iti edad a 13, naulilaakon. Pimmusay ni nanangko idi agtawenak ti pito. Gaput’ pannakapukawko kadagiti dadakkelko iti nasapa unay a paset ti biagko, nangrugiak nga agimtuod, ‘Apay a matmatay dagiti tao? Aniat’ mapasamak kalpasan ti ipapatay?’
Kalpasan panagturposko manipud pagadalan ti kinamaestra, nagbalinak a maestra idiay Tokyo ken nangisuroak idiay Eskuelaan nga Elementaria ti Shinagawa. Idi agangay, inyam-ammonak ti maysa a gayyemko iti maysa a baro, ni Motohiro, a nakiasawaak idi agtawenak ti 22. Iti naglabas a 64 a tawen, nagbinnuliganmi agpadpada dagiti nasam-it ken napait a kapadasan ti biag. Di nagbayag immakarkami idiay Taiwan, nga idi ket adda iti sidong ti turay dagiti Hapon. Iti dayta a gundaway diak pulos impagarup a makasarakak ti banag a mamagdir-i iti dayta a daga.
Panangammo ti Kinapudno
Iti primavera ti 1932, idi agnanaedkami iti ruar ti Chiai idiay makintengnga a Taiwan, maysa a lalaki nga agnagan ti Saburo Ochiai ti nangbisita kadakami. Impatuldona a dagiti padto ti Biblia iramanna ti panagungar dagiti natay. (Juan 5:28, 29) Anian a nakaskasdaaw a namnama! Kayatko unay a makita manen da nanang ken tatangko. Babaen kadagiti lohikal nga argumentona, nainrasonan a panangilawlawagna, ken solido a Biblikal a pammaneknek, dagiti saona addaan aweng ti kinapudno. Sipapartak a limmabas dagiti oras bayat a binusbosmi ti agmalem iti panagsasarita maipapan iti Biblia. Daytat’ dagdagus a nagbalin a makaawis a libro kaniak.
Di nagbayag pimmanaw ni Mr. Ochiai, a nangibati kadakami kadagiti libro kas iti Creation, Harp of God, Government, Prophecy, Light, ken Reconciliation, nga impablaak amin ti Watch Tower Bible and Tract Society. Naayatanak unay iti panangbasa kadakuada, ket bayat ti panangaramidko ti kasta, nariknak ti issem a mangibaga kadagiti sabsabali dagiti mabasbasak. No inrugi ni Jesus ti ministeriona iti bukodna a pagilian ti Nazaret, apay a diak met rugian iti lugar a pagnanaedak? Sinarungkarak ti kaarrubak. Awan ti nangisuro kaniak a mangasaba, isu a napanak iti tunggal balay nga awitko ti Biblia ken dagiti libro a nabasakon, a mangaskasabaak iti aginggat’ kabaelak. Immanamong dagiti tattao ken inawatda dagiti magasin. Nagkiddawak iti Todaisha, a kas pannakaawag ti Watch Tower Society idiay Japan iti daydi a tiempo, a mangipatulod kaniak iti 150 a kopia ti pulyeto a napauluan ti “The Kingdom, the Hope of the World, ket inwarasko ida.
Maysa nga aldaw maysa a tao nga immawat ti literatura ti nangibaga kaniak a napan dagiti polis idi kappanawko ket kinumpiskarda dagiti libro. Di nagbayag kalpasan dayta, uppat a sekreta ti immay iti balayko ket kinumpiskarda amin dagiti libro ken magasinko. Ti laeng Biblia ti imbatida. Iti las-ud ti lima a tawen, awan nasabetko a tao ni Jehova, ngem ti apuy ti kinapudno nagtultuloy a simged ditoy pusok.
Idin nadanon ti Disiembre 1937! Dua a kolporteur manipud Japan ti simmarungkar kadakami. Gaput’ pannakakellaat, insaludsodko: “Kasanodakam a nasarakan?” Kunada: “Adda ditoy ti naganyo.” Nalagipnakami ni Jehova! Dagiti dua a saksi, da Yoriichi Oe ken Yoshiuchi Kosaka, ti nagbisikleta manipud Taipei agingga idiay Chiai kadagiti daan a bisikleta, a dagiti aruatenda ti napempen iti likud. Bayat a nakisaritada kadakami, nariknak ti kas iti eunoko nga Etiope a nagkuna: “Aniat’ makapawil kaniak a mabautisaran?” (Aramid 8:36) Iti rabii ti isasangpetda, siak ken ni lakayko ti agpada a nabautisaran.
Panangtaripato kadagiti Naibalud a Kakabsat
Idi 1939 dagiti pannakaaresto dagiti Saksi ni Jehova ti nagramaram iti intero a Japan. Di nagbayag ti allon ti pannakaidadanes dimmanon idiay Taiwan. Iti Abril agpada da Kakabsat nga Oe ken Kosaka ti naaresto. Dua a bulan kalpasanna naarestokami met. Gapu ta maysaak a maestra, naparuarak iti sumaruno nga aldaw, ngem ni lakayko ti napupok iti uppat a bulan. Kalpasan a nairuar ni lakayko, immakarkami idiay Taipei. Gapu ta as-asidegkami itan iti nakaibaludan dagiti dua a kakabsat, nagbunga daytoy ti nasayaat.
Ti Pagbaludan ti Taipei ti nainget pannakabantayna. Nangawitak iti kawes ken makan, napanko kinita dagiti kakabsat. Umuna, nagparang ni Kabsat Kosaka nga adda kaduana a sekreta iti likudan ti 12-pulgada-kuadrado a tawa a narehasan ti barut. Isut’ nabessag ken dagiti bibigna kasda la sadiwa a presa. Isut’ nakaala ti sakit a sarut.
Idin rimmuar ni Kabsat Oe a siiisem, a siraragsak nga ulit-ulitenna: “Nagsayaaten ta nakaumayka.” Gapu ta dumuyaw ken um-umbal ti rupana, isut’ inimtuodko maipapan ti salun-atna. “Napiaak unay!” insungbatna. “Nasayaat daytoy a lugar. Awan ti kiteb wenno timel. Makapanganak pay ti pansit a buckwheat. Daytoy a lugar ket kasla maysa a mansion,” kunana. Di malapdan ti polis ken ti guardia ti panagkatawada ken kunada: “Ay, dikam maatiw daytoy a gayyem nga Oe.”
Naibalud Manen
Agarup tengnga ti rabii idi Nobiembre 30, 1941, sumagmamano nga aldaw kalpasan isasangpetko manipud ibibisitak kadagiti kakabsat, adda panagkarimbuso iti ridaw. Nakakitaak ti kasla bantay nga aniniwan dagiti kallugong iti maipatulid a sarming a tawa. Nakabilangak ti walo kadakuada. Polisda. Pinilitda ti simrek iti balaymi ket kiniburda amin nga alikamen nga adda iti balay—ngem napaayda. Kalpasan ti maysa nga oras a panagsukisok iti lugar, kinumpiskarda ti sumagmamano a retrato ket kunada kadakami a sumurotkam kadakuada. Nalagipko a natiliw ni Jesus iti tengnga ti rabii. (Mateo 26:31, 55-57; Juan 18:3-12) Ti panagpipinnasalikawkaw dagiti walo a lallaki maipapan kadakami ti nangpaellek kaniak.
Naipankami iti karkarna a patakder a nalawa ken nasipnget. Idi agangay naammuanmi a dayta gayam ti Taipei Hichisei a Pagbaludan. Naipatugawkami iti sango ti maysa a dakkel a lamisaan, ket nangrugi ti panagpalutpot. Maulit-ulit nga insaludsodda: “Siasinot’ am-ammoyo?” ket tunggal maysa kadakami ti simmungbat: “Awan am-ammok.” Kasano komat’ pannakaammomi kadagiti kakabsat idiay kangrunaan a paset ti Japan? Da laeng Kakabsat nga Oe ken Kosaka ti ammomi, ket dikam nangisawangen kadagiti sabali a nagan a mabalin a nadamdamagmin.
Di nagbayag alas singkon ti agsapa, ket dagiti dua a sekreta impandakon iti seldak. Medio nabayag bassit saak nairuam iti baro nga aglawlaw. Damo unay iti biagko, tinimelak. Dagitoy a babassit nga insekto, a naisangrat tapno gagaraenda dagiti kabbaro, ti awan sardayna a nangsuron kaniak, a pinanawanda dagiti dua pay a babbai iti selda—nupay pinis-itko dagiti immasideg kaniak. Simmukoak kamaudiananna ket binaybay-ak nga umarakda kaniak.
Ti taraonmi ket sangatasa a nakusel a linugaw, ngem diak malapdan ti ngiwatko a mangipagarup a daytat’ saan a naluto a bagas. Impanganmi ti linugaw iti inasinan a bulong ti daikon (rabano dagiti Hapon) a nakadardarat pay laeng. Idi damo, gapu ta ti taraon ket naangot ken narugit, daytat’ diak mairusok, ket dagiti dadduma a balud umayda kanen dayta. Siempre, nagin-inut a nairuamak tapno agbiagak.
Ti biag iti pagbaludan ket nakaal-alinggaget. Naminsan, nangngegko ti maysa a lalaki, nga in-inapenda a managsimisim, ti agik-ikkis iti inaldaw gapu iti pannakatutuokna. Nakakitaak met iti bangir a selda ti maysa a tao a natay gaput’ napalalo a rigatna. Gapu kadagitoy amin a bambanag a maim-imatangak, naganetget ti panagriknak a masapul nga agpatingga daytoy a daan a sistema, ken ti inanamak kadagiti kari ti Dios pimmigsa pay nga ad-adda.
Pannakapalutpot
Napupokak iti pagbaludan iti agarup makatawen ken naimbestigarak iti lima a daras. Maysa nga aldaw iti umuna a gundaway immay ti maysa a piskal, ket naipanak iti nailet a siled a pagpalutpotan. Ti umuna a banag a kunana ket: “Siasinot’ dakdakkel, ni Amaterasu Omikami [ti init-diosa] wenno ni Jehova? Ibagam kaniak!” Nagpanunotak biit no kasanoak a sumungbat.
“Ibagam kaniak no sino ti dakdakkel, no saan kabilenka!” Kinusilapannak.
Sitatalna nga insungbatko: “Iti umuna amin a paset ti Biblia, naisurat, ‘Idi punganay ti Dios pinarsuana dagiti langit ken ti daga.’” Diak narikna ti pananginayon pay ti aniaman. Pinerrengnak laeng a di nagsasao ket kalpasanna binaliwannan ti tema.
No usigen, iti ania a gapu a napupokak? Ti rekord ti panangusig kunana: “Mapagamakan a mabalin nga allilawenna ti publiko kadagiti sao ken tignayna.” Daytoy ti makagapu no apay a naibaludak a di pay naimbestigar.
Kankanayon nga adda iti asidegko ni Jehova bayat nga ib-ibturak amin dagitoy. Iti kaasi ni Jehova, naikkanak ti maibulsa a Kristiano a Griego a Kasuratan. Maysa a sekreta ti nangipuruak iti dayta idiay uneg ti seldak maysa nga aldaw, a kunkunana: “Ipalubosko a maadda kenka daytoy.” Inaldaw a binasbasak dayta agingga a naikabesak dagiti nabasbasak. Dagiti natured nga ulidan dagiti umuna-siglo a Kristiano iti libro dagiti Aramid ti nagbalin a dakkel a gubuayan ti pammaregta. Dagiti 14 a surat ni Pablo pinabilegdak met. Napadas ni Pablo ti nalabes a pannakaidadanes, ngem isut’ kanayon a binadangan ti nasantuan nga espiritu. Dagita a rekord ti nangpatibker kaniak.
Kimmuttong ken kimmapsutak, ngem tinaginayonnak ni Jehova, masansan kadagiti di ninamnama a pamay-an. Maysa a Domingo immay ti maysa a kakitkitak a sekreta nga adda awitna a nabungon ti panyo. Linuktanna ti ridaw ti selda ket inruarnak idiay paraangan. Idi nakabatogkami iti dakkel a kayo nga alkampor, linuktanna ti nabungon. Adtoy ket kitaem! Saba ken puto ti adda iti uneg. Kinunana a kanek ida sadiay. Inkumento ti sekreta: “Aminkayo ket nasayaat a tattao. Kaskasdi kastoy ti panangtratomi kadakayo. Kayatko ti umikkat iti daytoy a trabaho iti mabiit.” Gapuna nangrugi a nagbalin a naanus kaniak dagiti guardia ken sekreta. Pinagtalkandak ket pinalubosandak a mangdalus kadagiti siledda ken inikkandak kadagiti nagduduma a sabsabali pay a kita ti nainggundawayan a trabaho.
Idi kangitingitan ti 1942, pinaayabannak ti maysa kadagiti sekreta a nangtiliw kadakami. “Nupay maikarika iti dusa a pannakatay, mawayawayaanka ita nga aldaw,” impakaammona. Nagawiden ni lakayko agarup makabulan sakbay ti pannakawayawayak.
Panangpabaro ti Pannakilangen kadagiti Saksi
Bayat ti kaaddami idiay pagbaludan, nakipaset ti Japan iti Gubat Sangalubongan II. Sa, idi 1945, nadamagmi a naabak ti Japan, ken nabasami kadagiti pagiwarnak a mawayawayaan dagiti balud ti politika. Ammomi a natay iti sakit ni Kabsat Kosaka idiay pagbaludan, ngem dagdagus a nangipatulodak iti sursurat kadagiti pagbaludan idiay Taipei, Hsinchu, ken dadduma pay a siudad ket nagdamagak no sadino ti ayan ni Kabsat Oe. Nupay kasta, awan naawatko a sungbat. Kalpasanna natakkuatak nga isut’ napapatay babaen iti firing squad.
Idi 1948 nakaawatkami iti di ninamnama a surat manipud Shanghai. Daytat’ naggapu ken Kabsat Stanley Jones, isu a naibaon idiay China manipud Gilead, maysa a nabiit pay a naipasdek a pagadalan ti panagmisionero dagiti Saksi ni Jehova. Nalagipnakami manen ni Jehova! Nagrag-oak unay ti kaadda ti kastoy a pannakaiyasideg iti organisasion ni Jehova. Pito a tawen ti napalabasen a dikam nakita ni Kabsat Oe. Nupay naan-anay a naiputputong iti las-ud dayta a panawen, impakaammok kadagiti sabali ti maipapan iti naimbag a damag.
Idi damo nga ibibisita kadakami ni Kabsat Jones, daytat’ tiempo ti ragsak. Isut’ mannakigayyem unay. Nupay isut’ dikam pay nakitkita idi, nariknami a kasla ab-abrasaenmi ti maysa a nasinged a kabagian iti pagtaenganmi. Di nagbayag kalpasanna, napanen ni Kabsat Jones idiay T’ai-tung, iti ballasiw dagiti bantay, kaduana ni lakayko a kas manangipatarusna. Nagsublida kalpasan ti agarup makalawas, nga iti las-ud dayta a tiempo nakaangayda iti maysa nga aldaw nga asamblea ken nakabautisarda iti agarup 300 kadagiti tribo ti makindaya nga igid ti baybay ti Amis.
Ti ibibisita ni Kabsat Jones ket addaan kaipapanan kaniak iti sabali pay a pamay-an. Nagmaymaysaak a mangaskasaba agingga idi. Ket ita maysa a pagassawaan, ti lalaki ket isut’ makinkukua iti paggigiananmi, ti nabautisaran kabayatan ti ibibisita ni Kabsat Jones. Nanipud idi, namin-adu a napadasak ti rag-o ti panangipakaammo ti Pagarian. Kalpasanna immakarkami idiay Hsinchu, a sadiay binisitanakami ni Kabsat Jones iti namitlo, sagdudua a lawas ti baetna. Tinagiragsakko a naimbag ti makagunggona a pannakilangen. Iti maudi a daras, kunana: “Inton maminsan, itugotkonto ti kaduak, ni Harold King.” Ngem dayta a “maminsan” di pulos nadanon, gapu ta kalpasanna la unay isuda a dua naibaludda idiay China.
Idi 1949, ni Joseph McGrath ken ni Cyril Charles, misionero manipud maika-11 a klase ti Gilead, ti simmangpet idiay Taiwan. Pinalawada ti trabaho idiay Taiwan, nga inusarda ti balaymi a kas dagusda. Dagiti ulidanda ti pudno a nangparegta kaniak. Nupay kasta, ti napolitikaan a kasasaad ti nangpilit kadakuada nga umakar idiay Hong Kong. Diak malapdan dagiti luak bayat a pimmanawda a kadua ti maysa a polis. “Dika agsangit, Miyo,” kuna ni Joe. Innayonna: “Pagyamanan,” ket inyawatna kaniak ti inus-usarna a plumana a kas pakalaglagipan.
Panangibaklay ti Panangsanay iti Ubing
Awan anakmi ken ni lakayko, isu a tinarakenmi ti kaanakan a babai ni lakayko idi uppat a bulanna. Nakaro ti angkit ni nanangna.
Idi 1952, ni Kabsat a Lloyd Barry, nga agserserbi idi a misionero idiay Japan, ti bimmisita idiay Taiwan tapno itrabahona ti legal a pannakabigbig dagiti ar-aramid dagiti Saksi ni Jehova. Isut’ nakipaggian kadakami ken pinaregtanakami unay. Sangapulo ket walo a bulan idin ti balasangmi. Isut’ inubbana ket inimtuodna: “Aniat’ nagan ti Dios?” Iti pannakakellaatko, insaludsodko kenkuana: “Kayatmo a sawen rebbeng nga isut’ isuromi uray nakaub-ubing pay?” “Wen,” sititibker nga insungbatna. Kalpasanna nakisarita kaniak maipapan ti kinapateg ti panangsanay iti ubing manipud kadagiti naganus a tawenna. Dagiti saona nga: “Isut’ maysa a sagut manipud ken Jehova nga agpaay a pakaliwliwaanyo,” ti kimpet iti panunotko.
Dagdagus, rinugiak ti mangsanay iti balasangko, a ni Akemi, tapno ammuenna ken ayatenna ni Jehova ken tapno agbalin nga adipenna. Isut’ insurok kadagiti pagtuladan a balikas, a mangrugi kadagiti tallo a letra nga e, ho, ken ba a mangbukel iti sao nga “Ehoba,” wenno Jehova, iti sao a Hapones. Idi duan ti tawenna, maawatannan ti ibagbagak kenkuana. Isu a tunggal rabii sakbay a maturog, mangisalaysayak kenkuana kadagiti estoria ti Biblia. Sigaganetget a dimngeg ken linaglagipna ida.
Idi isut’ agtawen iti tallo ket kagudua, bimmisita manen ni Kabsat Barry ket inikkanna ni Akemi iti Biblia a naisurat iti narabaw a pagsasao a Hapones. Isut’ nagrikus iti siled nga awitna ti Biblia, a kunkunana: “Ti Biblia ni Akemi! Ti Biblia ni Akemi!” Sumagmamano a minuto kalpasanna, impukkawna: “Awan ti nagan a Jehova iti Biblia ni Akemi! Diak kayat daytoy!” Daytat’ intinnagna. Iti pannakasdaawko, sinukimatko ti linaonna. Umuna nga inukkradko idiay Isaias kapitulo 42, bersikulo 8. Sadiay ti nagan a Jehova ket nasukatan iti sao nga “Apo.” Nagbirukak kadagiti sabali a kasuratan ngem diak masarakan ti nasantuan a nagan, a Jehova. Nagtalna ni Akemi idi impakitak kenkuana ti nagan ni Jehova iti daan a Bibliak, a naisurat iti archaic a sao a Hapones.
Panagsubli idiay Japan
Nagsublikami idiay Japan idi 1958 ket nakitimpuyogkami iti Kongregasion ti Sannomiya idiay Kobe. Gapu ta addaankami iti adu unay a rason tapno agyaman ken Jehova, kayatko nga iyebkas dayta a panagyaman babaen iti panagbalinko a payunir—maysa nga amin-tiempo a ministro dagiti Saksi ni Jehova. Inkarkarigatak ti simrek iti kinapayunir a serbisio. Kas nagbanaganna, nakaikonduktaak kadagiti adu a panangiyadal ti Biblia ken naramanak ti rag-o ti panangtulong iti agarup 70 aginggat’ 80 a tao a dumteng iti kinapudno. Naminsan nagbalinak pay nga espesial a payunir, a mangbusbusbos iti nasurok a 150 nga oras iti binulan idiay tay-ak, bayat a tinamingko met ni lakayko ken ti balasangko.
Gapu ta nagnaedkami idiay Taiwan iti nasurok a 30 a tawen, makapaikawa ti biag idiay Japan, ket linasatko dagiti sumagmamano a makakarit a kapadasan. Kadagidi a tiempo ni Akemi ti nagbalin a liwliwak ken badangko, kas iti imbaga kaniak ni Kabsat Barry tawtawen sakbayna. No malmaldaayak, ibagana kaniak: “Dika agbuteng, Mom. Ispalennaka ni Jehova.” “Wen, aramidenna dayta, saan kadi?” ti isungbatko ket isut’ siiirut nga arakupek. Anian a gubuayan ti pammaregta! Diak malapdan ti agyaman ken Jehova!
Panangidaton iti Balasangko ken Jehova
Nagbalin nga agibumbunannag ni Akemi idi isut’ agtawen ti 7 ken isut’ nabautisaran idi agtawen ti 12, idi kalgaw ti 1963. Inkagumaak ti nakilangen kenkuana aginggat’ mabalin. (Deuteronomio 6:6, 7) Adda dagiti narikut a panawen idi isut’ agbalasang, ngem babaen kadagiti nasayaat nga ulidan ken pammaregta manipud kadagiti espesial a payunir a naibaon idiay kongregasionmi, idi agangay pinagbalin ni Akemi a kalat ti panagpayunir kadagiti baro a teritoria.
Iti kumbension distrito idi 1968, isut’ nagakem a kas ti balasang ni Jefte iti drama ti Biblia. Bayat ti panangbuyak iti drama, inkeddengko, kas inaramid ni Jefte, nga idatonko ti kakaisuna a balasangko, nga impatpategko agingga idi, ken Jehova maipaay iti amin-tiempo a ministerio. Aniat’ pagbalinan ti biagko no awan ti balasangko iti dennak? Daytat’ maysa a karit, aglalo ta nasurok idin a 60 ti tawenko.
Idi 1970 dimteng ti tiempo a panawannakamin ti balasangmi. Isut’ nagpakada ken lakayko ket napan idiay Kyoto tapno agpayunir. Gapu ta maawatanna ti rikriknami, kasla agdardara ti pusona a pumanaw kadakami. Kinutarko ti Salmo 126:5, 6 kas pammakada a kasuratan kenkuana: “Dagiti agmula kadagiti lulua agapitdanto iti ragsak. Ti mapan, uray agsangsangit, nga agawit kadagiti bin-i nga imulana, awan duadua nga agawidto a siraragsak, nga ikuyogna dagiti binettekna.” Dagitoy a sasao ti nangparagsak met kaniak.
Idi agangay nakiasawa ni Akemi ken intultuloyna ti espesial a kinapayunirna a kaduana ni lakayna. Nanipud 1977, idi nadutokan ni lakayna kas manangaywan ti sirkito, nagserbida iti panagdaliasat a trabaho. Kankanayon nga ukradek ti mapa ket “agdaliasatak” iti mapa a kaduak ti balasangko. Pagragsakak a mangngeg dagiti kapadasanda ken maam-ammo ti ad-adu pay a kakabsat a babbai babaen kenkuana.
Agtawenakon ita iti 86. Dagiti al-aldaw a naglabas kasda la maysa a panagpuyat iti rabii. Diakon makapagtrabaho iti adu a kas idi, ngem ti serbisio idiay tay-ak ipapaayannak pay laeng ti rag-o. No mennamennaek dagiti naglabas a 60 a tawen manipud pannakaammok ti kinapudno, ti mapagtalkan a kari ti Dios ti immukuok iti pusok. Wen, ni Jehova isu nga agtignayto iti kinasungdo kadagiti nasungdo ti mangipalpalubos kadakami nga agani ti naruay a rag-o.—Salmo 18:25.