Ni Diocletian Rautenna ti Kinakristiano

ITI piesta ti dios ti Roma a ni Terminus idi Pebrero 23, 303 K.P., a naangay idiay Nicomedia iti Asia Menor, ti baro a kabisera ti imperio, nagsasalisal dagiti lallaki a mangiyebkas iti kinapatriotikoda. Ngem awan sadiay ti dakkelen a komunidad dagiti Kristiano.

Manipud iti pagbuyaanda idiay palasio, ni Emperador Diocletian ken ti babaenna a ni Galerius Cesar minatmatanda ti lugar a paggigimongan dagiti Kristiano. Idi naited ti senias, simrek dagiti soldado ken dagiti opisial ti gobierno iti patakder dagiti Kristiano, rinautda dayta, ken pinuoranda dagiti kopia ti Biblia a nasarakanda. Kamaudiananna, rinebbekda ti patakder.

Kasta ti panangrugi ti pannakaidadanes a nangmulit iti turay ni Diocletian. Ninaganan dagiti historiador dayta a “ti naudi a dakkel a pannakaidadanes,” “ti kararanggasan a panangidadanes,” kasta met “nakarkaro pay ngem ti panangpukaw iti nagan a Kristiano.” Adu pay ti ipalgak ti panangsukimat kadagitoy a nakaam-amak a pasamak.

Paganismo Kontra Kinakristiano

Ni Diocletian, a naipasngay idiay Dalmatia, maysa a lugar a maawagan itan a Yugoslavia, naglatak babaen iti saadna iti buyot ti Roma. Nabigbig kas emperador idi 284 K.P., naglatak gapu iti reporma idi impasdekna ti tetrarka, panagtitinnulong dagiti uppat a pangulo a mangidaulo iti imperio. Tinudingan ni Diocletian ni Maximian, maysa a lakayen a padana a soldado, nga agserbi kas maikadua nga emperador, maikadua a Katan-okan, nga addaan naisangsangayan a rebbengen iti makinlaud a paset ti imperio. Agpadpada ni Diocletian ken ni Maximian nga addaan emperador wenno Cesar iti babaenda a naikkan iti kalintegan a sumuno. Ni Constantius Chlorus nagserbi a Cesar ken ni Maximian, bayat a ni Galerius manipud Thrace nagserbi iti sidong ni Diocletian.

Ni Galerius Cesar, kas ken ni Diocletian, ket maysa a napasnek a managdayaw kadagiti pagano a didios. Gaput’ gagemna a mangsuno iti emperador, nagpammarang ni Galerius a pagamkanna ti panangtraidor dagiti buyot. Kagurana ti kumarkaro nga impluensia dagiti soldado nga agkunkuna a Kristiano. Manipud iti panangmatmat ti emperador, ti panagkedkedda a makipaset iti pagano a panagdayaw ket maysa a karit iti turayna. Gapuna pinaregta ni Galerius ni Diocletian a mangala iti addang a mangpukaw iti Kinakristiano. Kamaudiananna, idi kalam-ek ti 302/303 K.P., simmuko ti emperador iti panangbusor ti Cesar kadagiti Kristiano ket immanamong a dalusanna ti buyot ken ti pagtaengan ti agturay kadagitoy a tao. Ngem di anamongan ni Diocletian ti panangpapatay, ta maamak a dagiti Kristiano a martir mabalin a tignayenda ti dadduma a sititibker nga umalsa.

Kaskasdi, gaput’ di mapnek itoy a pamay-an iti panangrisut iti parikut, nakiuman ni Diocletian kadagiti komander ken opisiales ti buyot, agraman ni Hierocles, gobernador ti Bitinia. Daytoy a napasnek a Hellenista inanamonganna ti kinaranggas kadagiti amin a Kristiano. Ti panagdayaw ni Diocletian kadagiti gagangay a didios ti Roma nagturong iti panangbusorna iti Kinakristiano. Ti banagna, sigun iti Diocletian and the Roman Recovery, ni Stephen Williams, ket “awan laplappedna a gubat a manggibus iti didios iti Roma ken ti dios dagiti Kristiano.”

Dagiti Bilin

Tapno maibanag ti kampaniana ti panangidadanes, nangipaulog ni Diocletian kadagiti uppat nga agsasaruno a bilin. Ti aldaw kalpasan ti panangidadanesna idiay Nicomedia, imbilinna a madadael dagiti amin a lugar a paggigimongan ken sanikua dagiti Kristiano ken impaulogna a maiyawat ken mapuoran dagiti amin a sagrado a liblibro. Maipababa ti saad dagiti amin a Kristiano nga adda iti gobierno.

Idi rimsua ti dua nga uram iti mismo a palasio ti emperador, napabasol dagiti Kristiano nga agtartrabaho sadiay. Daytoy tinignayna ti maikadua a bilin a nangibilin ti pannakatiliw ken pannakaibalud dagiti amin nga obispo, presbeterio, ken diakono. Babaen ti panangipalubosna iti panangtutuok no kasapulan, ti maikatlo a bilin inkagumaanna ti panagapostata dagitoy a lallaki, nga ibilinna ti panagidatonda kadagiti pagano a didios ti Roma. Ti maikapat a bilin naing-inget pay ta pinagbalinna a basol a maikari ti ipapatay ti panangakem ti maysa a maysa a Kristiano.

Ti resultana a kinaranggas pinataudna ti maysa a klase a naawagan traditores (kaipapananna, “dagidiay simmuko”), traidor iti Dios ken ni Kristo isuda a nangikagumaan a nangpatalged iti biagda babaen ti panangisukoda kadagiti kopia iti Kasuratan. Sigun ken historiador Will Durant, “timmalikud ti rinibo a Kristiano . . . Ngem kaaduan kadagidiay a naidadanes ti nagtalinaed a sititibker; ket ti pannakakita wenno damag iti kinamatalek iti sidong ti pannakatutuok pinabilegna ti pammati dagidiay nakapuy ket nakagun-od kadagiti baro a miembro iti maan-anupan a kongregasion.” Dagiti Kristiano idiay Pergia, Cappadocia, Mesopotamia, Fenecia, Egipto, ken kaaduan iti dadduma a paset ti Imperio ti Roma sinagabada ti pannakapapatay.

Patien ti historiador ti simbaan a ni Eusebius iti Cesarea a rinibo a Kristiano ti napukaw bayat ti pannakaidadanes. Iti kasumbangirna, kuna ni Edward Gibbon, autor iti The Decline and Fall of the Roman Empire, a nakurang a dua a ribo. “Pagduaduaan ni Gibbon ti adu kadagitoy nga estoria, gapu ta naggapuda kadagiti maitantan-ok a Kristiano a gubuayan nga agannayas a mangidayaw kadagiti martir ken mangpabileg kadagiti matalek,” inlawlawag ti maysa a mannurat. “Awan duadua,” intuloyna, “adda panaglablabes kadagiti mannurat a nalaka a mamagbalin iti sumagmamano nga ipapatay nga ‘umariwekwek’, a di mamagduma iti di ginargari a pannakapapatay ken dagidiay a maigapu iti ginagara a pananggargari; ken mangisalaysay iti sirurungsot a pananglasanglasang dagiti atap nga animal kadagiti dadduma a kriminal ngem inkaluya ti ‘puersa a nabilbileg ngem tao’ dagiti Kristiano. Ngem, uray pay no palubosantay ti panangparbo tapno mangallilaw, nakaam-amaken ti natda.” Pudno a naidadanesda a siraranggas babaen ti pannakatutuok babaen iti rack a mabennatda, pannakapuor, pannakababaot, ken pannakaplais ti kukoda.

Pagarupen dagiti dadduma nga autoridad a ni Galerius, imbes a ni Diocletian, ti nangtignay iti pannakaidadanes. “Dayta napateg unay iti nadayaw a kababalin,” kuna ni Propesor William Bright iti The Age of the Fathers, “a ti natan-ok a panangikagumaan ti pagano a pannakabalin ti lubong a mangilupitlupit iti biag ti Pagarian a saan a paset daytoy a lubong ket maipabiang ken ni Diocletian, imbes a ti pudno a namunganay iti dayta a ni Galerius.” Kaskasdi, uray pay iti uneg ti tetrarka, tinaginayon ni Diocletian ti natan-ok a panangtengngel, kas kinuna ni Stephen Williams: “Awan duadua a tinengngel ni Diocletian ti tunggal kangrunaan a pagalagadan ti Imperio agingga idi 304, ket dakkel ti rebbengenna iti pannakaidadanes agingga iti dayta a petsa.” Nagsakit ni Diocletian ket inyawatnan ti panangtengngel kamaudiananna idi 305 K.P. Iti las-ud ti innem a tawen kalpasanna, ti agtultuloy a panangidadanes imparangarangna ti nakaro a gura ni Galerius kadagiti amin a Kristiano a bambanag.

Maikapat a Siglo a Kinakristiano

Dagitoy a nakaam-amak a pasamak idi umuna a paset ti maikapat a siglo patalgedanda ti impadto da apostol Pablo ken Pedro, agraman dagiti dadduma a napaltiingan a mannurat. Ti naipadto a “tao ti kinakillo,” ti agturay a klase klero dagiti agkunkuna a Kristiano, natalgeden ti saadda, kas paneknekan ti bilin ni Diocletian, nangnangruna ti maikadua. (2 Tesalonica 2:3, 4; Aramid 20:29, 30; 2 Pedro 2:12) Idi maikapat a siglo, gagangayen dagiti ar-aramid nga apostata. Adu kadagiti agkunkuna a Kristiano ti kameng iti buyot a Romano. Awan kadi dagiti Kristiano a mangsalimetmet iti “pagwadan dagiti nasayaat a sasao” nga inawatda kadagiti apostol?​—2 Timoteo 1:13.

Nanginagan ni Eusebius kadagiti biktima ti pannakaidadanes, a deniskribirna pay a silalawag ti pannakatutuokda, panagsagabada, ken ti pannakapapatayda kamaudiananna. Ditay pagaammo itatta no dagitoy a martir natayda iti kinamatalek iti naipalgak a kinapudno a magun-odan idi a tiempo. Awan duadua impaspasnekda dagiti pammalakad ni Jesus a liklikanda ti sektarianismo, imoralidad, ken ti aniaman a pannakikompromiso. (Apocalipsis 2:15, 16, 20-23; 3:1-3) Nalawag ngarud, dadduma a matalek a nakalasat nailemmengda iti panangmatmat ti historia. (Mateo 13:24-30) Kinapudnona, nakabalballigi dagiti addang a mangipatingga iti Nakristianuan a panagdayaw ta maysa a monumento a Kastila idi a panawen idayawna ni Diocletian gapu iti ‘panangpukawna ti an-anito ken Kristo.’ Nupay kasta, dagiti panangikagumaan a mangagaw ken mangdadael kadagiti kopia iti Kasuratan, maysa a kangrunaan a pamay-an ti panangidadanes ni Diocletian iti Kinakristiano, di nagballigi a nangpukaw a naan-anay iti Sao ti Dios.​—1 Pedro 1:25.

Gaput’ di nagballigi iti naan-anay a panangpukawna iti Kinakristiano, ni Satanas a Diablo, ti agturay iti lubong, intultuloyna ti nasikap nga ar-aramidna babaen ken Emperador Constantino, a nagturay manipud 306 agingga idi 337 K.P. (Juan 12:31; 16:11; Efeso 6:11, footnote) Saan a nakidangadang ti pagano a ni Constantino kadagiti Kristiano. Imbes ketdi, pinagbalinna a baro a relihion ti Estado ti nagtipon a pammati dagiti pagano ken pammati dagiti Kristiano.

Anian a pakdaar dayta kadatayo amin! No maipasangotayo iti pannakaidadanes, ti ayattayo ken ni Jehova tulongannatayonto a mangliklik iti pannakikompromiso gapu laeng iti apagbiit a pisikal a pannakabang-ar. (1 Pedro 5:9) Umasping iti dayta, ditayto palubosan ti natalna a kasasaad a mangpaksoy iti Nakristianuan a bilegtayo. (Hebreo 2:1; 3:12, 13) Ti nainget a panangalagad kadagiti prinsipio ti Biblia salimetmetannatayto a nasungdo ken ni Jehova, ti Dios a makaispal iti ilina.​—Salmo 18:25, 48.

[Picture Credit Line iti panid 28]

Musei Capitolini, Roma