BULAN
“Ti basbassit a silaw a mangituray iti rabii,” nga impaay ti Dios kas pamay-an a pangtanda “kadagiti naituding a tiempo.” (Ge 1:16; Sal 104:19; Jer 31:35; 1Co 15:41) Ti Hebreo a sao maipaay iti “bulan” (ya·reʹach) asideg ti pannakainaigna iti Hebreo a sao a yeʹrach, kaipapananna ti “lunar a bulan.” Yantangay ti lunar a bulan kanayon a nangrugi iti panagparang ti baro a bulan (Heb., choʹdhesh), ti termino a “baro a bulan” nagbalin met a kaipapananna ti “bulan.” (Ge 7:11; Ex 12:2; Isa 66:23) Ti Griego a sao a se·leʹne naipatarus a “bulan,” idinto ta ti Griego a sao a men addaan iti kaipapanan a lunar a periodo.—Lu 1:24; Ga 4:10; kasta met ti Col 2:16, a pagparangan ti ne·o·me·niʹa (baro a bulan).
Ti sao a leva·nahʹ, kaipapananna ti “puraw,” mamitlo nga agparang iti Hebreo a teksto a naindaniwan a mangdesdeskribir iti puraw a kinaraniag ti kabus a nangnangruna a nabatad iti dagdaga ti Biblia. (Sol 6:10; Isa 24:23; 30:26) Ti sao a keʹseʼ (wenno keʹseh), kaipapananna ti “kabus,” mamindua met nga agparang.—Sal 81:3; Pr 7:20, RS.
Yantangay ti promedio a baet manipud baro a bulan agingga iti baro a bulan ket agarup 29 nga aldaw, 12 nga oras, 44 a minuto ti kapautna, ti kadaanan a lunar a bulbulan addaan iti 29 wenno 30 nga aldaw. Mabalin a sigud a maikedkeddeng daytoy babaen ti simple a panangpaliiw iti panagparang ti kakapat ti baro a bulan; ngem idi tiempo ni David makasaraktayo iti pammaneknek ti nasakbay a pannakapattapattana. (1Sm 20:5, 18, 24-29) Nupay kasta, kadagidi tiempo kalpasan ti pannakaidestiero kunaen ti Mishnah (Rosh Ha-Shanah 1:3–2:7) a ti Sanhedrin dagiti Judio nagtaripnong a nasapa iti bigat iti maika-30 nga aldaw ti tunggal maysa kadagiti pito a bulan iti las-ud ti tawen tapno ammuenda ti tiempo ti baro a bulan. Naisaad dagiti managwanawan kadagiti kangatuan a disso iti likmut ti Jerusalem ket padamaganda idi a dagus ti korte dagiti Judio kalpasan ti pannakakitada iti baro a bulan. Apaman a nakaawat iti umdas a pammaneknek, impakaammo ti korte, ‘Nakonsagraren,’ nga opisial a nangtanda ti panangrugi ti maysa a baro a bulan. No dagiti naulep a tangatang wenno angep pinagsipngetna ti panagkita, ngarud ti napalabas a bulan naideklara nga addaan iti 30 nga aldaw, ket ti baro a bulan nangrugi iti aldaw a sumaruno iti panagtaripnong ti korte. Naikuna met a naaramid ti kanayonan a pakaammo babaen iti pagilasinan nga apuy a napasgedan iti Bantay dagiti Olibo, a kalpasanna naulit kadagiti sabali pay a nangato a disso iti intero a pagilian. Daytoy a pamay-an nabatad a sinukatan idi agangay ti pannakaibaon dagiti mensahero nga agawit iti damag.
Idi maikapat a siglo ti Kadawyan a Panawentayo naipasdek ti naitunos iti pagannurotan wenno agtultuloy a kalendario tapno ti bulbulan dagiti Judio maaddaan iti naikeddeng a bilang ti al-aldaw, malaksid iti Hesvan ken Kislev kasta met ti bulan ti Adar, nga agbaliwbaliw pay laeng iti nagbaetan ti 29 ken 30 nga aldaw sigun iti sumagmamano a pattapatta.
Panangngilin iti Baro a Bulan. Kadagiti Judio, ti tunggal baro a bulan nagserbi kas tanda a panawenen ti panangpuyot kadagiti trumpeta ken panangidaton kadagiti sakripisio maitunos iti Linteg ti tulag. (Nu 10:10; 2Cr 2:4; Sal 81:3; idiligyo ti Isa 1:13, 14.) Dagiti naibilin a daton, iti kinapudnona, ad-adu pay ngem kadagidiay gagangay a maidatdaton iti kadawyan nga al-aldaw ti Sabbath. (Nu 28:9-15) Nupay awan ti espesipiko a nadakamat maipapan iti panangtanda ti baro a bulan iti maysa nga aldaw a panaginana, ti teksto iti Amos 8:5 ipatuldona ti panagsardeng nga agtrabaho. Nalawag a tiempo idi dayta ti panagpiesta (1Sm 20:5) kasta met a nainggundawayan a tiempo ti panaguummong maipaay iti pannakaisuro iti linteg ti Dios.—Eze 46:1-3; 2Ar 4:22, 23; Isa 66:23.
Ti maikapito a baro a bulan ti kada tawen (maibatog iti umuna nga aldaw ti bulan ti Etanim, wenno Tisri) ket nainaig iti sabbath, ket imbilin ti Linteg ti tulag a tiempo dayta ti naan-anay a panaginana. (Le 23:24, 25; Nu 29:1-6) Dayta idi ti “aldaw ti panaguni ti trumpeta,” ngem addaan dakdakkel a kaipapanan ngem ti dadduma pay a baro a bulan. Impakaammona ti iyaadani ti Aldaw ti Panangabbong, a naangay iti maikasangapulo nga aldaw dayta met laeng a bulan.—Le 23:27, 28; Nu 29:1, 7-11.
Panagdaydayaw iti Bulan. Nupay ibagbagnos ti bulan kas manangipatuldo iti tiempo a pangammo kadagiti bulan ken panawen ti piestada, dagiti Israelita taginayonenda a siwayawayada iti aramid a panagdaydayaw iti bulan a nalatak idi iti nasnasion iti aglikmutda. Ti dios-bulan a ni Sin isu ti dios ti siudad ti Ur, ti kabesera ti Sumer, ti disso a pimmanawan ni Abraham ken ti pamiliana nga agturong iti Naikari a Daga. Nupay politeistiko dagiti agnanaed iti Ur, ti dios-bulan a ni Sin, lalaki a didiosen, ti katan-okan a dios a kangrunaan a nakaipaayan ti templo ken al-altarda. Nagdaliasat ni Abraham ken ti bunggoyna manipud Ur agingga iti Haran, a sabali pay a kangrunaan a sentro ti panagdaydayaw iti bulan. Ti ama ni Abraham a ni Tare, a natay idiay Haran, nalawag nga inalagadna ti kasta nga idolatroso a panagdaydayaw. (Ge 11:31, 32) Iti aniaman a kaso, dagitoy a kasasaad degdeganna ti kinapateg ti pammakdaar ni Josue iti Israel kalpasan ti iseserrekda iti Naikari a Daga, kas nailanad iti Josue 24:2, 14: “Daytoy ti kinuna ni Jehova a Dios ti Israel, ‘Iti ballasiw idi ti Karayan [Eufrates] a dagidi ammayo nagnaedda iti nakabaybayagen a tiempo, ni Tare nga ama ni Abraham ken ama ni Nacor, ket nagserserbida idi kadagiti sabali a didios.’ Ket ita agbutengkayo ken Jehova ket agserbikayo kenkuana iti kinaawan pagkurangan ken iti kinapudno, ket ikkatenyo ti didios a nagserbian dagidi ammayo idiay ballasiw ti Karayan ken idiay Egipto, ket agserbikayo ken Jehova.”
Nagnaed met ni Job iti tengnga dagiti managdaydayaw iti bulan, ket simamatalek a linaksidna ti aramidda a panangyagep ti ima iti bulan. (Job 31:26-28) Dagiti kabangibang a Midianita nagusarda kadagiti sinanbulan nga arkos, nga inkapetda pay dagita kadagiti kamelioda. (Uk 8:21, 26) Idiay Egipto, nga agpada a nagnaedan ni Abraham ken dagiti umili ti Israel idi agangay, ti panagdaydayaw iti bulan nalatak idi a maar-aramid kas pammadayaw iti dios-bulan a ni Thoth, ti dios dagiti rukod ti Egipto. Tunggal kabus nangisakripisio kenkuana dagiti Egipcio iti maysa a baboy. Isu nagbalin a pagdaydayawan idiay Grecia iti sidong ti titulo a Hermes Trismegistus (Hermes a Mamitlo a Kadakkelan). Ti panagdaydayaw iti bulan, iti kinapudnona, nagsaknap agingga iti Makinlaud a Hemispero, a sadiay dagiti kadaanan a ziggurat a templo a naidedikar iti bulan nasarakan idiay Mexico ken Makintengnga nga America. Iti Ingles, ti nagan ti maikadua nga aldaw ti lawas maad-adaw pay laeng iti Anglo-Saxon a panagdaydayaw iti bulan, ti “Monday” a sigud a kaipapananna ti “moon-day [aldaw ti bulan].”
Dagiti managdaydayaw iti bulan inggaladda iti bulan dagiti pannakabalin ti kinabunga ket nangin-inanamada iti dayta a padakkelenna dagiti mulada ken uray pay dagiti animalda. Idiay Canaan, a nagnaedanen dagiti Israelita kamaudiananna, intultuloy dagiti tribu dagiti Canaanita ti panagdaydayaw iti bulan a nabuyogan kadagiti imoral a ritual ken seremonia. Sadiay no dadduma napagdaydayawan ti bulan iti sidong ti simbolo ni diosa nga Astoret (Astarte). Naikuna a ni Astoret ti babai a bayabay ti lalaki a dios a ni Baal, ket ti panagdaydayaw kadagitoy a dua masansan a siniluanna dagiti Israelita bayat ti periodo ti Uk-ukom. (Uk 2:13; 10:6) Dagiti ganggannaet nga assawa ni Ari Solomon inserrekda iti Juda ti panangtulaw ti panagdaydayaw iti bulan. Ti papadi ti ganggannaet a dios inturongda dagiti umili ti Juda ken Jerusalem iti panangpataud iti asuk a sakripisio iti init, bulan, ken bitbituen, aramid a nagtultuloy agingga idi tiempo ni Ari Josias. (1Ar 11:3-5, 33; 2Ar 23:5, 13, 14) Idi a ni Jezebel, ti anak a babai ti pagano nga ari a ni Etbaal a nagturay kadagiti Sidonio, nakiasawa ken Ari Acab ti Israel, intugotna met ti panagdaydayaw ken Baal ken, nalawag, iti diosa-bulan a ni Astoret. (1Ar 16:31) Naipasango manen dagiti Israelita iti panagdaydayaw iti bulan bayat ti pannakaidestieroda idiay Babilonia, a sadiay dagiti tiempo dagiti baro a bulan imbilang dagiti astrologo ti Babilonia kas mainanama iti panangipadles iti masanguanan.—Isa 47:12, 13.
Ti Sao ti Dios rumbeng a nagserbi kas salaknib kadagiti Israelita maibusor iti kasta a panagdaydayaw iti bulan. Impakitana a ti bulan maysa laeng a silaw ken maysa a kombeniente a manangipatuldo iti tiempo, nga awanan personalidad. (Ge 1:14-18) Idi tiempo nga umas-asidegdan iti Canaan, espesipiko a pinakdaaran ni Jehova ti nasion ti Israel a rebbeng a saanda a pagdaydayawan ti nailangitan a parparsua a kasla ketdin isuda dagiti ladawanna. Asinoman nga agar-aramid iti kasta a panagdaydayaw maubor agingga a matay. (De 4:15-19; 17:2-5) Babaen ken mammadtona a Jeremias, idi agangay indeklara ti Dios a ti tultulang dagiti pimmusay nga idolatroso nga agnanaed iti Jerusalem, a pakairamanan ti ar-ari, papadi, ken mammadto, maikkat kadagiti tanemda ket agbalinda a kas “ganagan iti rabaw ti daga.”—Jer 8:1, 2.
Ti sumagmamano pinadpadasda nga itarusan ti teksto ti Deuteronomio 33:14 kas pammaneknek ti pinapagano nga impluensia wenno inaanito a panangmatmat iti bulan. Iti King James Version sawen daytoy a teksto “dagiti napateg a banag a pinataud ti bulan.” Nupay kasta, kas ipakita dagiti kabaruan a patarus, ti anag ti Hebreo a sao a naipatarus a “bulan” ditoy (yera·chimʹ) ket kinapudnona “bulbulan” wenno “lunar a bulbulan” ken gagangay a tumukoy kadagiti binulan a periodo a kadagita nga agluom dagiti bunga.
Umasping iti dayta, patien ti sumagmamano a ti Salmo 121:6 ipatuldona ti panamati iti kapanunotan maipapan iti sakit a patauden ti pannakaisarang iti lawag ti bulan. Nupay kasta, babaen ti panangbasa iti intero a salmo agbalin a nabatad nga awan ti nakaibatayan ti kasta a pagarup, yantangay iyeb-ebkas ketdi ti salmo iti naindaniwan a wagas ti kinasigurado ti pannalaknib ti Dios maibusor iti didigra iti sidong ti amin a kasasaad ken iti amin a tiempo, uray no iti aldaw a lawagan ti init wenno iti rabii a lawagan ti bulan.
Adda pay dadduma a karurodda ti termino a “lunatiko” a masarakan iti King James Version iti Mateo 4:24 ken Mateo 17:15. Daytoy a sao agtaud iti Griego a sao a se·le·ni·aʹzo·mai ket literal a kaipapananna ti “agbalin a bulambulanen.” Naipatarus dayta kadagiti moderno a patarus babaen ti sao nga “agkissiw.” Ti panangaramat ni Mateo iti daytoy kadawyan a Griego a termino maipaay iti agkissiw kadagitoy dua a gundaway kaipapananna a, saan a gapu ta ipabpabasolna iti bulan ti kasta a sakit ken saan met a kasta ti isursuro ti Biblia, no di ket inaramatna laeng ti sao a nabatad, kadagiti Griego ti pagsasaoda a tattao iti dayta a tiempo, nga agdama idi a maar-aramat a nagan maipaay iti maysa nga adda kissiwna. Maipapan itoy, mapaliiwtayo a ti termino a “kinalunatiko” ket nangnangruna a maysa a legal a termino itatta nga ar-aramaten dagiti pangukoman a pangawag iti maysa a rukod ti di kinasimbeng, nupay saanda nga ipabasol ti kasta a di kinasimbeng kadagiti epekto ti bulan. Dagiti Ingles ti pagsasaoda a Kristiano itatta umasping met nga agtultuloy nga aramatenda ti nagan a “Monday” maipaay iti maikadua nga aldaw ti lawas nupay saanda a matmatan dayta kas aldaw a sagrado iti bulan.
Iti Kadawyan a Panawen. Kadagidi kaaldawan ni Kristo Jesus ken dagiti apostol, ti panagdaydayaw iti bulan saan nga al-alagaden dagiti Judio nga umili. Siempre, nginilinda dagiti baro a bulan maitunos iti Linteg ti tulag. Ti baro a bulan ti kada bulan ngilngilinen pay laeng dagiti Ortodokso a Judio kas gagangay nga aldaw ti panangabbong maipaay iti basbasol a naaramidan bayat ti kalkalpas a bulan.
Ti Nisan 14, no dandani kumabusen ti bulan, minarkaanna ti tiempo ti panangrambak iti Paskua ken kasta met ti tiempo ti panangyussuat ni Jesus iti Memorial a pangrabii, wenno Pangrabii ti Apo, a panglaglagip iti ipapatayna.—Mt 26:2, 20, 26-30; 1Co 11:20-26.
Iti laksid ti panagpatingga ti Linteg ti tulag, ti sumagmamano kadagiti Judio a Kristiano, kasta met ti dadduma pay, nagannayasda a mangsalimetmet iti alagaden a panangrambak kadagiti baro a bulan kasta met kadagiti aldaw ti Sabbath, ket ngarud nagkasapulanda iti mangilinteg a pammagbaga ni Pablo kas masarakan iti Colosas 2:16, 17 ken Galacia 4:9-11.