No Apay a ti Biblia ket Naipaltiing a Sagut ti Dios

KUNAEN ti Biblia a “ti Dios ket ayat” ken bigbigenna kas gubuayan ti sirib ken pannakabalin. (1 Juan 4:8; Job 12:13; Isaias 40:26) Ibagana kadatayo nga “amin dagiti daldalanna ket kinahustisia.” (Deuteronomio 32:4) Sigun iti Biblia, iparangarang met ti Dios dagiti kualidad a kas iti asi ken pannakipagrikna.​—Exodo 34:6; Roma 9:15.

Agsipud ta ti Biblia bigbigenna ni Jehova a Dios a gubuayan ti kakasta a kualidad, iyadanina kenkuana dagiti agar-arikap a tattao. Daytoy a libro saritaennat’ panamarsua, ti namunganayan ti basol ken ipapatay, ken ti pamay-an a pannakaikappia iti Dios. Iparangna ti maysa a nakaay-ayat a namnama ti pannakaisubli ti Paraiso ditoy daga. Ngem adda laeng pateg dagitoy no mapaneknekanna a ti Biblia ket naipaltiing a sagut manipud iti Dios.

Ti Biblia ken Siensia

Ti Biblia nagtultuloy a napagballigianna ti pammabalaw. Kas pangarigan, no mabasa dayta a buyogen ti silulukat a panunot, masarakan a makitunos iti pudno a siensia. Siempre, naisagana ti Biblia kas maysa a naespirituan a giya, saan a kas maysa a libro iti siensia. Ngem intay kitaen no makitunos ti Biblia kadagiti sientipiko a kinapudno.

Anatomia: Ti Biblia siuumiso a kunaenna nga ‘amin dagiti paset’ ti nasapa a natauan a pakabuklan ket “maisursuratda.” (Salmo 139:13-16) Ti utek, ti puso, dagiti bara, dagiti mata​—dagitoy ken amin a paset ti bagi ket ‘naisuratda’ idiay genetiko a linteg ti pertilisado nga itlog iti aanakan ti ina. Naikarga iti daytoy a linteg isu dagiti makin-uneg a pagorasan maipaay iti langa ti tunggal maysa kadagitoy a paset iti umiso nga urnosda. Ken panunotenyo laengen! Daytoy a kinapudno maipapan pannakabukel ti natauan a bagi ket nairekord idiay Biblia agarup 3,000 a tawen sakbay a natakuatan dagiti sientista ti genetiko a linteg.

Biag ti animal: Sigun iti Biblia, “ti liebre . . . ket maysa nga agngatngatingat.” (Levitico 11:6) Kuna ni François Bourlière (The Natural History of Mammals, 1964, panid 41): “Ti ugali a ‘reflection,’ wenno mamindua a panangipasa iti taraon baeten iti bagis imbes a maminsan laeng, kasla maysa a gagangay a pasamak kadagiti koneho ken liebre. Dagiti naamo a koneho kaaduanna a mangan ken agalimonda a dida ngalngalen ti iblengda iti rabii, a maporma iti agsapa iti kas kaadu ti kagudua ti amin a linaon ti bituka. Iti atap a koneho ti pannangan ken panaginumna ket mapasamak mamindua iti inaldaw, ket isu met laeng nga ugali ti naireport maipapan iti liebre iti Europa.” Iti daytoy a banag, ti surat a Mammals of the World (ni E. P. Walker, 1964, Tomo II, panid 647) kunana: “Umasping daytoy iti ‘panagngatingat’ dagiti agngatingat nga agpasuso nga animal.”

Arkeolohia: Dagiti ar-ari, siudad, ken nasnasion idiay Biblia napagbiagda babaen ti pannakatakuat kadagiti taptapi a pitak, dinamili, kitkitikit, ken dagiti umasping a bambanag. Kas pangarigan, dagiti tattao a kas kadagiti Hetheo a nadakamat idiay Kasuratan pudno a naaddada. (Exodo 3:8) Iti librona a The Bible Comes Alive, kinuna ni Sir Charles Marston: “Dagidiay a nanggunggon iti pangkaaduan a pammati iti Biblia, ken nangpakapuy iti autoridadna, pakapuyenda met ngarud ti bagbagida babaen iti natakuatanen nga ebidensia, a nangdadael iti autoridadda. Ti nakali dagiti arkeologo iwakwaksinan ti makadadael a pammabalaw manipud iti tay-ak dagiti mapagduaduaan a kinapudno nga agturong iti daydiay a mabigbigbig a sarsarita.”

Ti arkeolohia sinuportarannan ti Biblia iti adu a pamay-an. Kas pangarigan, dagiti takuat pinasingkedanda dagiti lugar ken nagnagan a masarakan idiay Genesis kapitulo 10. Dagiti managkabakab nadiskubreda ti Caldeo a siudad ti Ur, ti komersial ken narelihiusuan a sentro a nakaiyanakan ni Abraham. (Genesis 11:27-31) Iti ngatuen ti ubbog ti Gihon iti abagatan a daya a paset ti Jerusalem, nasarakan dagiti arkeologo ti siudad a Jebuseo nga innala ni Ari David. (2 Samuel 5:4-10) Ti Kitikit a Siloam iti maysa a pungto ti kalasugan ni Ari Ezekias, wenno kanal, nadiskubre idi 1880. (2 Ar-ari 20:20) Ti pannakarba ti Babilonia babaen ken Ciro a Dakkel idi 539 K.K.P. ti naisalaysay iti Cronica ni Nabonido, a nakali idi maika-19 a siglo K.P. Dagiti detalye iti libro ni Ester ti napasingkedan babaen kadagiti kitikit manipud Persepolis ken ti pannakatakuat iti palasio ni Ari Xerxes (Ahasuero) idiay Susan, wenno Susa, iti nagbaetan ti 1880 ken 1890 K.P. Maysa a naikur-it a nasarakan idi 1961 kadagiti rebba ti maysa a pagpabuyaan ti Roma idiay Caesarea pinaneknekanna ti kaadda ni Poncio Pilato a gobernador ti Roma, a nangiyawat ken Jesus iti pannakailansa.​—Mateo 27:11-26.

Astronomia: Agarup 2,700 a tawtawen ti napalabasen​—nabayag sakbay pay a ti kaaduan a tattao naammuanda a ti daga nagtimbukel​—insurat ni mammadto Isaias: “Adda Maysa nga agnanaed iti ngatuen ti panagtimbukel ti daga.” (Isaias 40:22) Ti Hebreo a sao a chugh, naipatarus ditoy a “panagtimbukel,” mabalin met a maipatarus kas “nagbukel.” (A Concordance of the Hebrew and Chaldee Scriptures, ni B. Davidson) Kalpasanna, met, “ti panagtimbukel” ti aglawlaw ti daga ket nalawag a makita manipud iti law-ang ken no dadduma bayat iti nangato a panagdaliasat iti eroplano. Naiparparna unay, kunaen ti Job 26:7 a ti Dios “imbitinna ti daga iti awan.” Pudno daytoy, ta ammo dagiti astronomo a ti daga awanan iti makitkita a pamuonna.

Botanika: Sikakamali nga ipapati dagiti dadduma a ti Biblia ket di umiso agsipud ta nagsao ni Jesu-Kristo maipapan iti “bukel ti mustasa” kas “ti kababassitan kadagiti amin a bukbukel.” (Marcos 4:30-32) Mabalbalin, tinukoy ni Jesus ti bukel ti nangisit a mula a mustasa (Brassica nigra wenno Sinapis nigra), nga agarup 1 agingga iti 1.6 milimetro laeng ti diametrona. Nupay addada babbabassit a bukbukel, kas iti pulbos-ti-kapinona a bukbukel ti orkid, saan a kasasao ni Jesus dagiti tattao nga agpatpatubo kadagiti orkid. Dagidiay Judio a taga Galilea ammoda a kadagiti nagduduma a kita ti bukbukel nga immulmula dagiti umili a mannalon, ti bukel ti mustasa ti kabassitan. Nagsasao ni Jesus maipapan iti Pagarian, saan a mangisursuro iti leksion iti botanika.

Geolohia: Maipapan iti salaysay ti Biblia iti panamarsua, ti nalatak a geologo a ni Wallace Pratt kinunana: “No siak kas maysa a geologo ti maayaban tapno ilawlawag iti ababa dagiti moderno a kapanunotan maipapan iti namunganayan ti daga ken ti pannakapataud ti biag iti rabawna a nagbalin a simple, inosente a tattao, kas kadagiti tribo a nakaiturongan ti Libro ti Genesis, ti laeng mabalinko a maaramidan isut’ panangsurot a sisisinged iti kaaduan iti pagsasao iti umuna a kapitulo ti Genesis.” Binigbig ni Pratt a ti panagsasaganad dagiti pasamak iti Genesis​—ti nagtaudan dagiti taaw, ti ilulutuad ti daga, ken kalpasanna ti panagparang ti biag iti danum, dagiti tumatayab, ken dagiti agpasuso nga animal​—isut’ kinaagpaysuanna ti panagsasaruno dagiti kangrunaan a dibision iti geolohiko a tiempo.

Medisina: Iti librona a The Physician Examines the Bible, insurat ni C. Raimer Smith: “Makapasiddaaw unay kaniak a ti Biblia ket apaghusto unay manipud iti panangmatmat ti medisina. . . . No madakamat ti panangagas, kas ti agpaay kadagiti busali, sugat, kdp., umiso dayta uray kadagiti moderno a pagalagadan. . . . Adu a panagan-anito ti patpatien pay laeng ti dakkel a bilang dagiti tattao kas koma, tay maysa a buckeye a maibulsa lapdanna ti panagrayuma; a ti panangiggem kadagiti tukak mangpataud kadagiti tukak-tukak; a ti panagisuot iti nalabaga a barabad a lupot maagasanna ti panaggagatel ti karabukob; a ti maysa nga asafetida a supot, wenno panagisuot iti maysa a bassit a supot nga adda sumagmamano a mula iti unegna, malapdanna dagiti sakit; a tunggal agsakit ti maysa nga ubing adda arietna; kdp., ngem ti kakasta a sasao ket di masarakan idiay Biblia. Daytoy a mismo ket maysa a naisangsangayan ken para kaniak sabali pay a pammaneknek iti nadiosan a namunganayanna.”

Mapagtalkan No kadagiti Historikal a Detalye

Iti librona nga A Lawyer Examines the Bible, ni abogado nga Irwin H. Linton napaliiwna: “Bayat a dagiti nobela, sarsarita ken palso a testimonia naannadda a mangikabil kadagiti pasamak a nainaig iti adayo a lugar ken di masinunuo a tiempo, idinto a salungasingenda dagiti pagdadamuan a pagannurotan a dakami nga abogado ad-adalenmi iti naimbag a pannakirinnason, a ‘ti palawag masapul nga ipaayna ti tiempo ken lugar,’ dagiti salaysay ti Biblia ipaayda kadatayo nga apaghusto unay ti petsa ken lugar dagiti bambanag a nainaig.”

Tapno paneknekan daytoy a punto, insitar ni Linton ti Lucas 3:1, 2. Sadiay ti nagsurat ti Ebanghelio dinakamatna dagiti pito nga opisiales tapno masinunuo ti tiempo idi rinugian ni Jesus ti ministeriona. Paliiwenyo dagiti detalye nga impaay ni Lucas kadagitoy a sasao: “Iti maika-sangapulo ket lima a panagturay ni Tiberio Cesar, idi a ni Poncio Pilato ti gobernador ti Judea, ken ni Herodes ti agturay iti distrito ti Galilea, ngem ni Felipe a kabsatna ti distrito nga agturay iti pagilian ti Iturea ken Traconite, ket ni Lisanias ti agturay iti distrito ti Abilene, iti kaaldawan ni Annas a panguluen a padi ken ni Caifas, ti pakaammo ti Dios immay ken Juan nga anak ni Zacarias idiay let-ang.”

Napno ti Biblia kadagiti umas-asping a detalye. Kanayonanna, dagiti kasta a paspaset kas kadagiti Ebanghelio naisuratda kabayatan ti periodo ti narang-ay unay a kultura ti Judio, Griego, ken Romano. Daydit’ tiempo dagiti abogado, mannurat, administrador, ken kaaspingda a tattao. Sigurado, ngarud, a no dagiti detalye a masarakan idiay Biblia saanda a pudpudno, nailatakda koman a kas naulbod. Ngem dagiti sekular a historiador pasingkedanda dagiti punto a kas iti kaadda ni Jesu-Kristo. Kas pangarigan, maipapan ken Jesus ken dagiti pasurotna insurat ni historiador a Tacitus: “Ni Kristo, a nagtaudan ti nagan [a Kristiano], nagsagaba iti nakaro a pannusa kadagiti ima ti maysa kadagiti prokuradortayo, ni Poncio Pilato bayat ti panagturay ni Tiberio.” (Annals, Book XV, 44) Ti kinaumiso ti historia ti Biblia tulongannatayo a mangpaneknek a daytat’ sagut ti Dios iti sangatauan.

Ti Kadakkelan nga Ebidensia

Nupay ti arkeolohia, astronomia, historia, ken dadduma pay a tay-ak ti pannakaammo suportaranda ti Biblia, ti pammati iti dayta saan a maibatay iti kasta a pammatalged. Kadagiti adu a pammaneknek a ti Biblia ket sagut nga impaltiing ti Dios kadatayo, awanen ti sabali pay a dakdakkel nga ebidensia a maiparang no di laeng ti pannakatungpal dagiti padtona.

Ni Jehova a Dios ti Gubuayan ti pudno a padto. Babaen iti mammadtona a ni Isaias, kinunana: “Dagiti umuna a bambanag​—adtoy dimtengdan, ngem ipakaammok dagiti baro a bambanag. Sakbay a mangrugida a tumaud, ipangngegko idan kadakayo a tattao.” (Isaias 42:9) Mainayon pay, ti Biblia kunaenna a dagiti mannuratna pinaltiingan ti Dios babaen iti nasantuan nga espirituna, wenno ti aktibo a puersa. Kas pangarigan, ni Kristiano nga apostol Pablo nagsurat: “Amin a Kasuratan impaltiing ti Dios.” (2 Timoteo 3:16) Insurat ni apostol Pedro: “Awan padto iti Kasuratan a tumaud manipud iti aniaman a kabukbukodan a panangipatarus. Ta ti padto pulos a di naiyeg babaen iti nakem ti tao, ngem dagiti tattao nagsaoda iti biang ti Dios idinto a napaltiinganda babaen iti nasantuan nga espiritu.” (2 Pedro 1:20, 21) Intay ngarud kitaen ti padto ti Biblia.

Maysa kadagiti ginasgasut a padto iti Biblia isut’ maipapan iti kabisera ti Asiria, ti Nineve, “ti siudad ti panagibukbok iti dara” a nangiwaras iti buteng iti intero a kadaanan nga Akintengnga a Daya iti nasuroken a 15 a siglo. (Nahum 3:1) Kaskasdi, iti kangitingitan ti pannakabalin ti Nineve, impadto ti Biblia: “[Ti Dios] aramidennanto ti Nineve a walangwalang, maysa a namaga a daga kas iti let-ang. Ket iti tengngana, dagiti arban agiddadanto, amin dagiti narungsot nga animal iti maysa a nasion. Ti pelikano ken ti anaping agpadpada nga ummiandanto kadagiti kangrunaan nga adigina. Maysa a timek ti agkankantanto idiay tawa. Addanto pannakawalangwalang iti dapdapian; ta sigurado a lukasannanto ti mismo a tinubay a kantingen.” (Sofonias 2:13, 14) Itatta, makita dagiti bumisbisita a ti laeng maysa a bunton a daga ti mangtanda iti walangwalang a disso ti kadaanan a Nineve. Kanayonanna pay, agar-arab dagiti arban ti karnero sadiay, kas naipadto.

Babaen ti sirmata, ni Daniel a mammadto ti Dios nakitana ti maysa a kalakian a karnero a dua-ti-sarana ken maysa a kalakian a kalding nga addaan ti dakkel a sara iti nagbaetan dagiti matana. Ti kalding kinabilna ti karnero, a tinukkolna dagiti dua a sarana. Kalpasan dayta, natukkol ti dakkel a sara ti kalding, ket uppat a sara ti timmaud iti puestona. (Daniel 8:1-8) Inlawlawag ni anghel Gabriel: “Ti kalakian a karnero a nakitam a mangik-ikut iti dua a sara itakderanna dagiti ar-ari ti Medo ken Persia. Ket ti dutdotan a kalakian a kalding itakderanna ti ari ti Grecia; ket ti dakkel a sara iti nagbaetan dagiti matana, itakderan dayta ti umuna nga ari. Ket dayta maysa idinto a natukkol, a kalpasanna timmakder ti uppat a nangsukat iti dayta, adda uppat a pagarian manipud iti nasionna a tumakderto, ngem saan a mairaman ti pannakabalinna.” (Daniel 8:20-22) Kas paneknekan ti historia, ti dua-ti-sarana a kalakian a karnero​—ti Imperio ti Medo-Persia​—ti dinuprak ti “ari ti Grecia.” Dayta piguratibo a kalakian a kalding addaan ti “dakkel a sara” iti kinatao ni Alejandro a Dakkel. Kalpasan ti ipapatayna, dagiti uppat a heneralna sinuktanda dayta “dakkel a sara” babaen ti panangipasdekda iti bagbagida iti panangituray kadagiti “uppat a pagarian.”

Pinulpullo a padto idiay Hebreo a Kasuratan (“Daan a Tulag”) ti natungpal no maipapan ken Jesu-Kristo. Sumagmamano kadagitoy ti naiyaplikar kenkuana babaen kadagiti nadiosan pannakapaltiingda a mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan (“Baro a Tulag”). Kas pangarigan, ti mannurat ti Ebanghelio a ni Mateo inturongna ti kaitungpalan dagiti Nainkasuratan a padto iti pannakaiyanak ni Jesus babaen iti maysa a birhen, ti kaadda ti maysa a naibaon a nasaksakbay ngem Isu, ken ti iseserrekna iti Jerusalem a sisasakay iti urbon ti asno. (Idiligyo ti Mateo 1:18-23; 3:1-3; 21:1-9 iti Isaias 7:14; 40:3; Zacarias 9:9.) Dagita a natungpal a padpadto tulongandatayo a mangpaneknek a ti Biblia ket pudno a naipaltiing a sagut ti Dios.

Ti agdama a kaitungpalan ti padto ti Biblia paneknekanna nga agbibiagtayon kadagiti “maudi nga al-aldaw.” (2 Timoteo 3:1-5) Dagiti gubat, kinakirang ti taraon, angol, ken ginggined kadagiti di maartapan a rukod ket paset ti “pagilasinan” ti “kaadda” ni Jesus iti pannakabalin iti Pagarianna. Dayta a pagilasinan iramanna met ti sangalubongan a trabaho ti nasuroken nga uppat a milion a Saksi ni Jehova, a mangikaskasaba ti naimbag a damag ti naipasdeken a Pagarian. (Mateo 24:3-14; Lucas 21:10, 11) Dagiti matungtungpal itan a padto ti Biblia ipasigurona met kadatayo a ti nailangitan a gobierno ti Dios iti sidong ni Jesu-Kristo iyegnanton iti mabiiten ti maysa a baro a lubong ti agnanayon a kinaragsak agpaay iti natulnog a sangatauan.​—2 Pedro 3:13; Apocalipsis 21:1-5.

Ti naipakuyog a tsart a napauluan “Dagiti Padto ti Biblia a Natungpalen” iparangna ti sumagmamano laeng kadagiti ginasut a padto ti Biblia a mabalin a mailista. Ti kaitungpalan ti sumagmamano kadagitoy ti naipakita kadagiti mismo a Kasuratan, ngem nangnangruna a mabigbig isu dagiti padto a matungtungpalen iti kaaldawantayo.

Kasta met, mabalinyo a kitaen ti sumagmamano a sangalubongan a pasamak a naipadto idiay Biblia. Ngem apay a dikay usigen ti ad-adu pay? Maragsakanto dagiti Saksi ni Jehova a mangipaay kadagiti kanayonan a detalye a kiddawenyo. Ket sapay koma ta ti napasnek a panangsapsapulyo ti pannakaammo iti Kangatuan Amin ken kadagiti panggepna kumbinsirennakayo a pudno unay a ti Biblia ket sagut nga impaltiing ti Dios.

[Tsart iti panid 7]

DAGITI PADTO TI BIBLIA A NATUNGPALEN

PADTO KAITUNGPALANNA

Sofonias 2:13, 14 Napagwalangwalang ti Nineve idi agarup 632 K.K.P.

[Ladawan iti panid 8]

Ti gubat, bisin, dagiti angol, ken ginggined pataudendat’ adu a panangdangran itatta, ngem ti maysa a baro a lubong ti talna ken kinaragsak ti makitkitan