Kadaanan a Sinsilio Paneknekanda ti Naimpadtuan a Kinapudno
DAGITI sinsilio a kumalansing iti bulsa wenno pitakayo ti mabalin nga awan makunana no di laeng ti kabaelanyo a pananggatang ti maysa a bassit a banag. Ngem dadduma a sinsilio ti addaan nadagdagsen a mensahe.
Di nagbayag sakbay ti ipapatayna, impadto ni Jesus a dumteng ti nakaam-amak a pannakadadael iti Jerusalem. ti kabisera ti di matalek a nasion ti Israel. (Mateo 23:37–24:2) Kuna ni Jesus: “Ngem inton makitayo ti Jerusalem a malikmut kadagiti buybuyot, ammuenyo a ti pannakarbekna asidegen. Dagiti adda iti Judea aglemmengda koma kadagiti bambantay . . . ta dagitoy isuda dagiti aldaw ti panagibales, tapno matungpal amin dagiti adda a naisurat.”—Lucas 21:20-22.
Iti dayta a tiempo, dagiti Judio addada iti sidong ti nainget a panangituray ti mannakabalin a Roma. Ngarud, kasano ti panagbalin a pudno ti padto ni Jesus? Bueno, immalsa dagiti Judio idi 66 K.P. Ni Cestius Gallus ti nangidaulo ti napigsa a buyot Romano a maibusor kadakuada ket linikmutda pay ti Jerusalem, kas impadto ni Jesus. Kalpasanna, agpaay iti di nalawag a rason, sigaganat a naglusulos dagiti Romano. Nagragsak dagiti rebelde iti maysa a panagbiktoria a kasla nangipaawat met laengen iti pannakagun-odda ti wayawaya. Nangaramidda pay kadagiti sinsilio, kas iti daydiay adda a makita ditoy. (Numero 1, 2)
Ngem dagiti adalan ni Kristo saanda a naallilaw. Iti panangipangagda iti pakdaar nga ‘aglemmengda kadagiti bambantay,’ pinanawanda dagiti pagtataenganda idiay Judea. Nagkamangda ken binallasiwda ti Karayan Jordan, kalpasanna nagpaamiananda a nagtaeng idiay Pella. Ngem nasesita kadi dayta, yantangay sumagmamano a tawen ti napalabasen ket dagiti Judio idiay Jerusalem nagtalinaedda a siwayawaya? Nupay dagiti Judio addaanda kadagiti kabukbukodanda a sinsilio, di agbayag makitadanto nga awan taraon a magatangda kadakuada. Apay?
Kitaenyo ti sinsilio a naiyilustrar iti numero 3 ken 4. Makitayo ti ulo ti Romano a heneral a Vespasian, a nadutokan a mangsandi ken Cestius Gallus. Sigun iti Encyclopædia Britannica, ni Vespasian ti “mangidaulo ti gubat idiay Judea, nga isut’ mabalin a pangrugian ti dakkel a riribuk iti intero a Daya, gapu iti nasaknap a kapampanunotan kadagidiay a paset a manipud Judea umayto dagiti masanguanan nga agturay iti lubong. Ni Vespasian, nga addaan napigsa a panagan-anitona, ti napapati nga isu a mismo ti mangitungpal iti daytoy a pananginanama.” Silalawag a sinalaysay ni historiador a Josephus dagiti imbungana a panaggugubat. Kalpasan ti panagbalin ni Vespasian nga emperador idi 69 K.P., intultuloy ni anakna a Tito ti gubat, nga isu pay ti nanglikmut ti Jerusalem. Ti bisin ken panagbuteng ti nangsaplit kadagidiay nakulong iti unegna. Idi natnag ti siudad, nadaddadael dagiti bakudna agraman ti templona.
Aniat’ gatadna no maipapan kadagiti tattao kadagidiay di nangikankano ti pakdaar ni Jesus? “Agpaay kadagiti mabisbisin a tattao indepensada ti sarikedkedda iti nakaskasdaaw a kinainget, a nakapukawan ti nasurok a sangagasut a ribo kadagiti kamkamengda iti daytoy a pamay-an. Ngangngani kasta met laeng a kaadu, a napilitan a nakaimatang ti nakaay-ay-ay a buya iti pannakauram, pannakatakaw, ken ti naan-anay a pannakadadael ti sagrado a temploda, ti naipan a kas kayaw iti kinaadipen, nga adu kadakuada ti napilit . . . nga agserbi kas dagiti naikeddengen iti ipapatay a gladiador wenno kas dagiti awan gawayna nga appan dagiti narungsot nga an-animal kadagiti nakaal-alingget nga ‘ay-ayam’ nga ipabpabuya ni naballigi a Tito.”—Coins of Bible Days.
Ilawlawag daytoy a libro nga idi 71 K.P., nagmartsa a sibaballigi ni Vespasian ken ni Tito idiay Roma tapno rambakanda daytoy a panagballigi. Ngem ti “ad-adda a napaut ngem kadagiti aniaman a parada wenno pipiesta isu dagiti nakaad-adu a sinsilio iti ‘panagballigi.’” Ti maysa ket isu daytoy sinsilio a balitok (Numero 5) nga impaaramid ni Vespasian a pakalaglagipan iti panangparmek dagiti Romano iti Judea.
Nupay adu kadagiti Judio ti mabalin a nanglalais iti naimpadtuan a sasao ni Jesus maipapan iti panungpalan ti Judio a sistema, pimmayso dagiti sasaona, kas paneknekan dagitoy a sinsilio. Ti padto ni Jesus ket addaan ti dakkel a kaitungpalanna itatta, nga itudtudona ti umadanin a didigra nga agpaay iti daytoy agdama a sistema dagiti bambanag. Utangyo iti bagbagiyo nga ammuen no ania daytoy agdama-aldaw a mensahe ken no kasanoyo a maliklikan ti panagbalin a biktima daytoy umas-asidegen a didigra.
[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 31]
1. Sanguanan: Ti bronse a prutah (wenno perutah) a naaramid kalpasan ti Umuna nga Iyaalsa (66-70 K.P.), a mangipakpakita iti amphora (duat’-pangiggamanna a sasakayan). Dagiti letra a Hebreo kunana “Tawen dos,” kaipapananna 67 K.P., ti maikadua a tawen ti autonomia wenno agwaywayas a turay dagiti Judio
2. Likudan: Maysa a bulong ti ubas a nalikmut kadagiti sasao a “Wayawaya ti Sion” wenno “Pannakaispal ti Sion”
3. Sanguanan: Maysa a bronse a sestertius nga inaramid ni Emperador Vespasian a panglaglagip iti pannakaparmek ti Judea. Dagiti napaababa a sao a Latin iti aglawlaw ti ladawanna ket IMP[erator] (Emperador) CAES[ar] VESPASIAN[us] AVG[ustus] P[ontifex] M[aximus] (nangato a padi) TR[ibunicia] P[otestate] (mangik-ikut iti pannakabalin ti senado) P[ater] P[atriae] (ama ti pagilian) CO[n]S[ul] III (iti maikatlo a kinakonsulna), nga isu ti mangikeddeng kadagiti petsa ti sinsilio iti 71 K.P.
4. Likudan: Iti kannigid isu ti maragsakan nga Emperador Vespasian (wenno General Tito) a naarmasan, a siiggem iti pika ken maysa a punial, a ti maysa a sakana ti nakabatay iti maysa a helmet. Iti kannawan isu ti maysa a babai a Judio a nakatugaw iti maysa a kabal iti sirok ti maysa a palma a date; isu ti agdungdung-aw ken agsangsangit. Dagiti sasao nga IVDAEA CAPTA kaipapananna “Kautibo a Judea.” Daytoy a sinsilio ti naaramid a S[enatus] C[onsulto], “babaen ti pammalubos ti Senado”
5. Likudan: Maysa nga aureus (balitok a sinsilio) ni Vespasian a mangipakpakita wenno mangiladladawan iti Judea nga agdungdung-aw
[Credit Line]
Pictorial Archive (Asideg ti Eastern History) Est.