Libro Para iti Amin a Tao

“Ti Dios saan a mangidumduma, no di ket iti tunggal nasion anamonganna ti tao nga agbuteng kenkuana ken agaramid iti kinalinteg.”​—ARAMID 10:34, 35.

1. Kasano ti isusungbat ti maysa a propesor idi napagsaludsodan no ania ti makunana maipapan iti Biblia, ket ania ti inkeddengna nga aramiden?

ADDA ti propesor idiay balayna iti maysa a malem ti Domingo, nga awan ninamnamana a bisita. Ngem idi simmarungkar kenkuana ti maysa a Kristiano a kabsattayo a babai, immimdeng. Nadakamat ti kabsat ti maipapan iti polusion ken ti masakbayan ti daga​—topiko a makaallukoy iti propesor. Ngem, idi inserrekna ti Biblia iti saritaanda, kasla nagpangadua ti propesor. Gapuna dinamag ti kabsat kenkuana no ania ti makunana maipapan iti Biblia.

“Napintas a libro dayta nga insurat dagiti intelihente a tattao,” insungbatna, “ngem dimo unay patpatien ti Biblia.”

“Nabasayo kadin ti Biblia?” insaludsod ti kabsat.

Naklaat ti propesor, ket inannugotna a dina pay nabasa dayta.

Inyimtuod ngarud ti kabsat: “Kasanoyo nga ukomen ti maysa a libro a diyo pay pulos nabasa?”

Adda rason ti kabsattayo. Inkeddeng ti propesor a sukimaten ti Biblia santo mangbukel iti opinion maipapan iti dayta.

2, 3. Para iti adu a tattao, apay a ti Biblia ket siririkep a libro, ket ania a karit ti isango daytoy kadatayo?

² Saan la a dayta a propesor ti kasta. Adu dagidiay masinunuon ti opinionda maipapan iti Biblia nupay dida pay pulos personal a nabasa dayta. Mabalin nga adda Bibliada. Mabalin a bigbigenda pay ti pategna iti tay-ak ti literatura wenno iti historia. Ngem para kadagiti adu, siririkep a libro dayta. ‘Awan tiempok nga agbasa iti Biblia,’ kuna dagiti dadduma. Adda dagiti agkuna, ‘Kasano koma a makatulong kaniak ti kadaanan a libro?’ Pudno a karitennatayo ti kakasta a panangmatmat. Sititibker a patien dagiti Saksi ni Jehova a ti Biblia ket “impaltiing ti Dios ken makagunggona iti panangisuro.” (2 Timoteo 3:16, 17) Ngem, kasanotay a makombinsir dagiti tattao a sukimatenda koma ti Biblia, uray pay ania ti puli, nasion, wenno etniko a nalikudanda?

³ Pagsasaritaantayo ti sumagmamano a rason no apay a ti Biblia maikari nga usigentayo. Ti kasta a panagsasarita makabalannatayo a makirinnason kadagidiay makasaotayo iti ministerio, a nalabit makombinsirtay ida a mangusig iti ibagbaga ti Biblia. Maigiddato iti dayta, daytoy a panangrepaso pakirdenna ti mismo a pammatitayo a ti Biblia ket pudno a “sao ti Dios” kas ibagbagana.​—Hebreo 4:12.

Ti Kasaknapan Pannakaiwarasna a Libro iti Lubong

4. Apay a maikuna a ti Biblia ti libro a kasaknapan pannakaiwarasna ditoy lubong?

⁴ Umuna, maikari nga usigen ti Biblia agsipud ta dayta ti kasaknapan pay laeng pannakaiwarasna ken kaaduan pannakaipatarusna a libro iti intero a pakasaritaan ti tao. Nasurok a 500 a tawenen ti napalabas, ti immuna nga edision a naimaldit ket naaramid iti pagimprentaan ni Johannes Gutenberg. Nanipud idin, mapattapatta nga uppat a bilion a Biblia, kompleto wenno pasetna, ti nayimprentan. Idi 1996, ti kompleto a Biblia wenno pasetna naipatarusen iti 2,167 a lenguahe ken dialekto.a Mabalinen a basaen ti nasurok a 90 porsiento iti sangatauan ti uray paset laeng ti Biblia iti bukodda a lenguahe. Awan sabalin a libro​—narelihiosuan man wenno dadduma pay​—a kasta ti kasaknap ti pannakaiwarasna!

5. Apay a namnamaentayo a ti Biblia ket magun-odan dagiti tattao iti intero a lubong?

⁵ Saan nga umdas ti estadistika a mangpaneknek a ti Biblia ket Sao ti Dios. Nupay kasta, sigurado a namnamaentayo a magun-odan dagiti tattao iti intero a lubong ti naisurat a rekord nga impaltiing ti Dios. Total, kunaen kadatayo ti Biblia a mismo a “ti Dios saan a mangidumduma, no di ket iti tunggal nasion anamonganna ti tao nga agbuteng kenkuana ken agaramid iti kinalinteg.” (Aramid 10:34, 35) Saan a kas iti uray ania a libro, naballasiw ti Biblia dagiti nasional a beddeng ken naparmekna dagiti tubeng a gapuanan ti puli ken etniko a pagdudumaan. Talaga a ti Biblia ket libro para iti amin a tao!

Naisangsangayan ti Pannakaitalimengna

6, 7. Apay a saan a nakaskasdaaw nga awanen dagiti orihinal a manuskrito ti Biblia, ket ania a saludsod ti patauden daytoy?

⁶ Adda sabali pay a rason a ti Biblia maikari a sukimaten. Nalasatanna agpadpada dagiti natural ken dagidiay gapuanan ti tao a bangen. Ti pannakaitalimengna iti laksid dagiti nakaro a tubeng ket pudno a naidumduma kadagiti kadaanan a sursurat.

⁷ Dagiti nagsurat iti Biblia agminar nga inlanadda dagiti saoda iti tinta kadagiti papiro (naggapu iti mula sadi Egipto a kasta met la ti naganna) ken pergamino (naala iti lalat dagiti animal).b (Job 8:11) Ngem adda dagiti natural a kabusor ti kakasta a pagsuratan. Inlawlawag ti eskolar a ni Oscar Paret: “Dagitoy a pagsuratan agpadada a perdien ti agneb, buot, ken nadumaduma nga igges. Inaldaw a mapadasantayo a nalaka a madadael ti papel, ken uray dagiti nalagda a lalat, no maiwayangda iti ruar wenno iti naalimuom a siled.” Isu a di pakasdaawan nga awanen ti nabati kadagiti orihinal a sursurat; nalabit nabayagdan a nagrakaya. Ngem no dagidi orihinal ket napukaw gapu kadagiti natural a kabusor, kasano a nakalasat ti Biblia?

8. Iti panaglabas dagiti siglo, kasano a naitalimeng dagiti manuskrito ti Biblia?

⁸ Di nagbayag kalpasan a naisurat dagidi orihinal, nangrugi ti panagkopia babaen ti ima. Kinapudnona, ti panagkopia iti Linteg ken dadduma pay a paset ti Nasantuan a Kasuratan nagbalin a propesion iti nagkauna nga Israel. Ni padi nga Esdras, kas pagarigan, ket nadeskribir kas “nasigo a para-kopia iti linteg ni Moises.” (Esdras 7:6, 11, NW; idiligyo ti Salmo 45:1.) Ngem naisurat met laeng dagiti kopia iti material a nalaka a madadael; idi agangay nasken a masukatan dagitoy kadagiti sabali a kopia nga insurat ti ima. Nagtultuloy iti adu a siglo daytoy a panangsakar kadagiti kopia. Tangay imperpekto dagiti tattao, ti kadi biddut dagiti para-kopia binaliwanna unay ti linaon ti Biblia? Saan, kas paneknekan ti aglaplapusanan nga ebidensia!

9. Kasano a ti inaramid dagiti Masorete iyilustrarna ti napalalo a kinaannad ken kinaumiso dagiti para-kopia iti Biblia?

⁹ Saan laeng a nasigo dagidi para-kopia no di pay ket napalalo ti panagraemda kadagiti sao a kinopiada. Ti Hebreo a sao para iti “para-kopia” tuktukoyenna ti panagbilang ken panagirekord. Kas panangyilustrar iti napalalo a kinaannad ken kinahusto dagiti para-kopia, usigenyo dagiti Masorete, dagidi para-kopia iti Hebreo a Kasuratan a nagbiag iti nagbaetan ti maikanem ken maikasangapulo a siglo K.P. Sigun iti eskolar a ni Thomas Hartwell Horne, kinuentada “no mano a daras a nagparang ti tunggal letra iti alpabeto [a Hebreo] iti intero a Hebreo a Kasuratan.” Panunotenyo ti kaipapanan dayta! Tapno awan malabsanda nga uray maysa la a letra, binilang dagitoy debosionado a para-kopia saan laeng a dagiti sao a kinopiada no di ket agraman dagiti letra. Kinapudnona, sigun iti panagbilang ti maysa nga eskolar, naipadamag a 815,140 nga indibidual a letra ti Hebreo a Kasuratan ti binantayanda! Ti kasta a kinaanep impasiguradona a nangato a kalidad ti kinahusto dayta.

10. Ania ti natibker nga ebidensia a dagiti teksto a Hebreo ken Griego a nakaibatayan dagiti moderno a patarus siuumiso nga irepresentarda ti sasao dagiti orihinal a nagsurat?

¹⁰ Kinapudnona, adda natibker nga ebidensia a dagiti teksto a Hebreo ken Griego a nakaibatayan dagiti moderno a patarus irepresentarda ti naisalsalumina a kina-apaghusto ti sasao dagiti orihinal a nagsurat. Dagiti ebidensia ket buklen dagiti rinibu a kopia dagiti manuskrito ti Biblia nga insurat ti ima​—mapattapatta nga adda 6,000 a kopia ti intero wenno paspaset ti Hebreo a Kasuratan ken agarup 5,000 iti Griego a Kristiano a Kasuratan​—a nakalasat agingga iti kaaldawantayo. Babaen ti naannad a panangamiris ken panamagdidilig kadagiti adu a magun-odan a manuskrito, dagiti eskolar a mangad-adal kadagiti teksto kabaelanda a takuaten ti aniaman a biddut dagiti para-kopia ken siertuen ti orihinal a naisurat. Maipapan iti teksto ti Hebreo a Kasuratan, kinuna ti eskolar a ni William H. Green: “Natalged nga ibaga nga awanen ti sabali a kadaanan nga obra a kastat’ kinaumiso ti pannakayallawatna.” Maisaadtay ti kasta a panagtalek iti teksto ti Kristiano a Griego a Kasuratan.

11. Kas ilawlawag ti 1 Pedro 1:24, 25, apay a nakalasat ti Biblia agingga iti kaaldawantayo?

¹¹ Anian a naglaka koma a naawan ti Biblia no saan a gapu kadagiti insurat-ima a kopia a nangsukat kadagidi orihinal, a naglaon iti napateg a mensahe! Adda maymaysa laeng a makagapu a nakalasat daytoy​—ni Jehova ti Nangitalimeng ken Nangsaluad iti Saona. Kas kuna ti Biblia a mismo, iti 1 Pedro 1:24, 25: “Isuamin a lasag kasla ruot, ket ti amin a dayagna kasla sabong ti ruot; ti ruot malaylay, ket ti sabong agregreg, ngem ti sasao ni Jehova agtalinaed iti agnanayon.”

Naipatarus Kadagiti Sibibiag a Pagsasao ti Sangatauan

12. Malaksid pay iti sinigsiglo a maulit-ulit a panangkopia, ania pay a tubeng ti nakaipasanguan ti Biblia?

¹² Ti ilalasatna kalpasan ti sinigsiglo a naulit-ulit a pannakakopiana ket nakarigrigat unay, ngem adda pay sabali a tubeng a nakaipasanguan ti Biblia​—ti pannakaipatarusna kadagiti moderno a lenguahe. Masapul a maipatarus ti Biblia iti lenguahe dagiti tattao tapno maipapusoda ti ibagbagana. Ngem saan a kaskarina ti panangipatarus iti Biblia​—nga addaan nasurok a 1,100 a kapitulo ken 31,000 a bersikulo. Nupay kasta, iti unos ti adu a siglo, siaayat dagiti debosionado a managipatarus a nangibaklay iti daytoy narikut a trabaho, ket adda dagiti tiempo a naipasangoda kadagiti kasla di maparmek a tubeng.

13, 14. (a) Ania a karit ti nakaipasanguan ti managipatarus iti Biblia a ni Robert Moffat idiay Africa idi rugrugi ti maika-19 a siglo? (b) Kasanot’ panagrikna dagiti tattao a Tswana ti pagsasaoda idi magun-odanen iti pagsasaoda ti Ebanghelio ni Lucas?

¹³ Amirisenyo, kas pagarigan, no kasano a naipatarus ti Biblia kadagiti lenguahe ti Africa. Idi tawen 1800, adda laeng agarup sangadosena a naisurat a lenguahe iti intero nga Africa. Ginasgasut a sabsabali a naisawang a lenguahe ti awanan iti sistema a pannakaisuratda. Daytoy ti karit a naipasango iti managipatarus iti Biblia a ni Robert Moffat. Idi 1821, idi agtawen iti 25, nangirusat ni Moffat iti mision kadagiti umili ti makin-abagatan nga Africa a Tswana ti pagsasaoda. Tapno masursurona ti di naisurat a lenguaheda, nakipulapol kadagiti umili. Nagporsegi ni Moffat ket, nupay awan dagiti libro wenno diksionario a pagkonsultaanna, idi agangay nakabesadona ti lenguahe, nakabukel iti naisurat a porma dayta, ken insurona dagiti sumagmamano a Tswana a mangbasa iti dayta a surat. Idi 1829, kalpasan ti walo a tawen a pannakipulapolna kadagiti Tswana, nalpasna nga impatarus ti Ebanghelio ni Lucas. Kinunana idi agangay: “Addada naam-ammok a nagdaliasat iti ginasgasut a kilometro tapno makaalada kadagiti kopia ti San Lucas. . . . Nakitak a nakagun-odda iti sumagmamano a paset ti San Lucas, ket sinangitan, ken kinepkepanda dagitoy, ket nakaluada gapu iti panagyaman, agingga nga adu ti nangibagaak, ‘Madadael dagita libroyo kadagiti luayo.’” Nadakamat met ni Moffat ti maipapan iti maysa nga Africano a nakakita iti sumagmamano a tattao nga agbasbasa iti Ebanghelio ni Lucas ket inamadna kadakuada no ania ti adda kadakuada. “Sao ti Dios,” insungbatda. “Agsasao kadi?” insaludsod ti lalaki. “Wen,” kinunada, “dumanon iti puso ti ibagbagana.”

¹⁴ Dagiti debosionado a managipatarus kas ken Moffat impaayanda dagiti adu nga Africano iti damo a gundaway a makikomunikar babaen ti surat. Ngem napatpateg pay a sagut ti inted dagiti managipatarus kadagiti Africano​—ti Biblia iti bukodda a pagsasao. Mainayon pay, inyam-ammo ni Moffat ti nadibinuan a nagan kadagiti Tswana, ket inusarna dayta a nagan iti intero a patarusna.c Gapuna, dagiti Tswana inawaganda ti Biblia kas “ti ngiwat ni Jehova.”​—Salmo 83:18.

15. Apay a nabnabiag ita ti Biblia?

¹⁵ Dagiti dadduma a managipatarus iti nadumaduma a paset ti lubong naipasangoda kadagiti umarngi a tubeng. Dagiti dadduma inrisgoda pay ti biagda tapno maipatarusda ti Biblia. Panunotenyo daytoy: No nagtalinaed ti Biblia iti laeng kadaanan a Hebreo ken Griego, mabalin a nabayag koman a “natay,” ta idi agangay nalipatanen ti kaaduan a tattao dagidiay a pagsasao ken awan a pulos ti makaammo iti adu a paset ti daga. Ngem, nabnabiag ti Biblia agsipud ta, saan a kas iti aniaman a sabali a libro, ‘makapagsao’ kadagiti tattao iti intero a lubong iti bukodda a pagsasao. Gapuna, ti mensahena ‘agtigtignay [pay laeng] kadagiti mamati iti dayta.’ (1 Tesalonica 2:13) Kastoy ti kuna ti The Jerusalem Bible: “Nabiag ken nabileg pay laeng kadakayo a mamati iti dayta.”

Maikari a Pagtalkan

16, 17. (a) Tapno mapagtalkan ti Biblia, ania nga ebidensia ti rebbeng nga adda? (b) Mangtedkayo iti maysa nga ehemplo a mangyilustrar iti kinaprangka ni Moises a mannurat iti Biblia.

¹⁶ ‘Talaga kadi a mapagtalkan ti Biblia?’ nalabit isaludsod ti sumagmamano. ‘Tuktukoyenna kadi dagiti tattao nga aktual a nagbiag, luglugar nga aktual nga adda idi, ken dagiti banag a talaga a napasamak?’ Tapno agtalektayo iti dayta, rebbeng nga adda ebidensia nga insurat dayta dagiti naannad, napudno a mannurat. Yegnatay daytoy iti maysa pay a rason a mangsukimat iti Biblia: Adda natibker nga ebidensia a husto ken mapagtalkan dayta.

¹⁷ Dagiti mapagpiaran a mannurat ilanadda, saan laeng a dagiti panagballigi no di pay ket dagiti pannakapaay, saan laeng a dagiti paglaingan no di pay ket dagiti pagkapuyan. Imparangarang dagiti nagsurat iti Biblia ti kasta a makapabang-ar a kinaprangka. Alaentay, kas pagarigan, ti kinaprangka ni Moises. Nairaman kadagiti banag a sipaprangka nga insuratna ti kinakapuyna nga agsao, nga iti panangmatmatna, saan a maikari nga agbalin a lider ti Israel (Exodo 4:10); ti nakaro a biddut a naaramidna a nanglapped kenkuana a sumrek iti Naikari a Daga (Numeros 20:9-12; 27:12-14); ti nagkurangan ni Aaron a kabsatna, nga immanamong kadagiti rebelioso nga Israelita a mangaramid iti sinan urbon a baka a balitok (Exodo 32:1-6); ti iyaalsa ni Miriam a manangna ken ti nakababain a pannakadusana (Numeros 12:1-3, 10); ti panagtabbaaw da Nadab ken Abihu a kaanakanna (Levitico 10:1, 2); ken ti maulit-ulit a panagreklamo ken panagtanabutob dagiti mismo a tattao ti Dios. (Exodo 14:11, 12; Numeros 14:1-10) Saan kadi a ti kasta a prangka, napudno a panangireport ipasimudaagna ti napasnek a pannakaseknan iti kinapudno? Tangay situtulok dagiti nagsurat iti Biblia a nangireport kadagiti di makaay-ayo nga impormasion maipapan kadagiti ay-ayatenda, kailianda, ken uray pay ti bagbagida, saan aya nga adda naimbag a rasontayo nga agpiar iti insuratda?

18. Ania ti mangipakita a mapagtalkan ti insurat dagiti nangisurat iti Biblia?

¹⁸ Ti panagtutunos dagiti nagsurat iti Biblia pasingkedanna met a mapagtalkan dagiti insuratda. Pudno a nakaskasdaaw ti panagtutunos dagiti 40 a lallaki a nagsurat iti las-ud ti agarup 1,600 a tawen, uray pay kadagiti babassit a detalye. Nupay kasta, daytoy a panagtutunos ket saan a siaannad a nairanta a mangparnuay iti panagatap nga adda naaramid a panagtitinnulag. Maisupadi ketdi, nabatad a saan a nairanta ti panagtutunos ti nagduduma a detalye; masansan a nalawag a di inggagara a nagtutunosda.

19. Kasano a dagiti salaysay ti Ebanghelio maipapan iti pannakatiliw ni Jesus ipalgakna ti panagtutunos a nalawag a di inggagara?

¹⁹ Kas panangyilustrar, usigenyo ti napasamak iti daydi rabii a pannakatiliw ni Jesus. Inlanad amin dagiti uppat a nagsurat iti Ebanghelio a nangasut ti maysa kadagiti adalan iti kampilan sana tinigpas ti adipen ti nangato a padi, ket napingasan ti lapayag ti lalaki. Nupay kasta, ni laeng Lucas ti nangikuna a ni Jesus “sinagidna ti lapayag ket isu pinaimbagna.” (Lucas 22:51) Ngem saan kadi a dayta ti namnamaentayo iti mannurat a pagaammo kas “dungdunguen a mangngagas”? (Colosas 4:14) Kunaen kadatayo ti salaysay ni Juan a kadagiti amin nga adalan nga adda idi sadiay, ni Pedro daydi nangasut iti kampilan​—banag a di pakasdaawan tangay adda dardarasudos ken rugrugso ni Pedro. (Juan 18:10; idiligyo ti Mateo 16:22, 23 ken Juan 21:7, 8.) Impadamag ni Juan ti maysa pay a kasla di nasken a detalye: “Ti nagan ti adipen ket Malco.” Apay a ni laeng Juan ti nangdakamat iti nagan ti lalaki? Nailawlawag daytoy iti banag nga apagbiit a nadakamat iti salaysay ni Juan​—ni Juan “ket am-ammo ti nangato a padi.” Isu ket am-ammo met ti sangakabbalayan ti nangato a padi; am-ammo dagiti adipen, ket am-ammona met ida.d (Juan 18:10, 15, 16) Ngarud, gagangay laeng a madakamat ni Juan ti nagan ti nadangran a lalaki, idinto ta saan a kasta dagiti dadduma a nagsurat iti Ebanghelio, a nalawag a di makaam-ammo iti lalaki. Nakaskasdaaw ti panagtutunos amin dagitoy a detalye, ngem nabatad a saan a nairanta dagitoy. Adu pay dagiti umasping a pagarigan iti intero a Biblia.

20. Ania ti nasken a maammuan dagiti nasingpet panagpuspusona a tattao maipapan iti Biblia?

²⁰ No kasta, mapagtalkantay kadi ti Biblia? Wen! Ti kinaprangka dagiti nagsurat iti Biblia ken ti panagtutunos ti ibagbaga ti Biblia ipakitana a pudno ti sasawenna. Dagiti nasingpet panagpuspusona a tattao nasken a maammuanda a mapagtalkanda ti Biblia, ta isu dayta ti naipaltiing a Sao ‘ni Jehova a Dios ti kinapudno.’ (Salmo 31:5, NW) Adda kanayonan pay a rason no apay a ti Biblia ket libro para iti amin a tao, kas salaysayen ti sumaganad nga artikulo.

[Dagiti Footnote]

Kasanoyo a Sungbatan?

◻ Apay a namnamaentayo a ti Biblia ti libro a kalakaan a magun-odan ditoy lubong?

◻ Ania ti mangpaneknek a naitalimeng ti Biblia a di nabalbaliwan?

◻ Aniada a tubeng ti naipasango kadagidiay nangipatarus iti Biblia?

◻ Ania ti mangipakita a mapagtalkan dagiti manuskrito ti Biblia?