Librot’ Biblia Numero 49​—Taga Efeso

Mannurat: Pablo

Lugar a Nakaisuratanna: Roma

Nalpas a Naisurat: c. 60–61 K.P.

1. Kaano ken kadagiti ania a sirkumstansia nga inaramid ni Pablo ti surat kadagiti Taga Efeso?

IPAPANYO nga addakayo iti pagbaludan. Naibaludkay gaput’ pannakaidadanes kas resulta ti naregta a Nakristianuan a kinamisionero. Ita ta dikayon makabiahe ken makabisita kadagiti kongregasion tapno pakirdenyo koma ida, aniat’ aramidenyo? Dikay kadi makasurat kadagidiay, kas bungat’ panangaskasabayo, nagbalinda a Kristiano? Dida kadi pampanunoten ti kasasaadyo, ket dida kadi met kasapulan ti pammaregta? Siempre kasapulanda! Itan agsuratkayo. Eksakto a kastat’ inaramid ni apostol Pablo idi damonat’ naibalud sadi Roma, idi agarup 59-61 K.P. Immamang ken Cesar, ket nupay ur-urayennat’ bistana ken siguguardia, adda dagiti maaramidna a siwayawaya. Idiay Roma ti nangaramidan ni Pablo ti suratna “Kadagiti Taga Efeso,” nalabit idi 60 wenno 61 K.P., ket impaw-itna ken Tiquico, a kinadua ni Onesimo.​—Efe. 6:21; Col. 4:7-9.

2, 3. Aniat’ mangisierto a ni Pablo ti mannurat ket, kasta met a, kanonikal ti Taga Efeso?

² Iti mismo nga umuna a sao, ninaganan ni Pablo ti bagina kas mannurat, ket namimpatna a tinukoy wenno nadakamat ti bagina kas “balud iti Apo.” (Efe. 1:1; 3:1, 13; 4:1; 6:20) Awan nagmamaayan ti argumentoda a saan a ni Pablo ti nagsurat. Ti Chester Beatty Papyrus No. 2 (P⁴⁶), a kunada nga agpetsa iti agarup 200 K.P., addaan 86 bulong a naggaput’ codex a linaonna dagiti surat ni Pablo. Naibilang ditoy ti Taga Efeso, a mangipakita a naitipon dayta kadagiti suratna idi a tiempo.

³ Dagidi immuna nga eklesiastikal a mannurat pasingkedanda a ni Pablo ti nagsurat ket para “Kadagiti Taga Efeso” dayta. Kas ehemplo, ni Ireneo, idi maikadua a siglo K.P., inadawna ti Efeso 5:30 a kastoy: “Kas nakuna ni bendito a Pablo sigun iti suratna kadagiti Taga Efeso, a datayo kamengtay ti bagina.” Ni Clemente ti Alexandria, idi met la a tiempo, inadawnat’ Efeso 5:21 idi impadamagna: “Ngarud, iti surat met kadagiti Taga Efeso inlanadna, Agpaituraykayo iti maysa ken maysa buyogen iti panagbuteng iti Dios.” Ni Origen, a nagsurat idi umuna a kaguduat’ maikatlo a siglo K.P., inadawnat’ Efeso 1:4 a kunana: “Ngem ti apostol sigun iti suratna kadagiti Taga Efeso, inusarna ti kasta met la a sao idi kinunana, Kas ti panangpilina kadatayo sakbay a nabangon ti lubong.”a Ni Eusebio, sabali pay nga autoridad no iti nagkauna a historia dagiti Kristiano (c. 260-340 K.P.), innayonna ti Taga Efeso iti katalogo ti Biblia, ket kaaduan a nagkauna nga eklesiastikal a mannurat tinukoyda ti Taga Efeso kas paset ti naipaltiing a Kasuratan.b

4. Aniat’ makagapu nga adda dagiti agkuna a sabali ti nakaiturongan dayta a surat, ngem aniat’ mamaneknek nga Efeso ti nakairantaanna?

⁴ Ti Chester Beatty Papyrus, ti Vatican Manuscript No. 1209, ken ti Sinaitic Manuscript inikkatda ti sao nga “idiay Efeso” iti kapitulo 1, bersikulo 1, ket iti kasta dina ibaga ti pagturongan ti surat. Gapu ta kasta, sa awan kablaaw kadagiti indibidual sadi Efeso (idinto ta tallo a tawen a nagbannog sadiay ni Pablo), ti makagapu nga impapan dagiti dadduma a sabalit’ nakaiturongan ti surat wenno dayta ket circular kadagiti kongregasion ti Asia Menor, agraman Efeso. Ngem, kaaduan a manuskrito linaonda ti sao nga “idiay Efeso,” ket kas nasao itayen, binigbig dagiti nagkauna nga eklesiastikal a mannurat a dayta ket surat kadagiti Taga Efeso.

5. Aniat’ karkarna maipapan iti Efeso idi tiempo ni Pablo?

⁵ Adda dagiti impormasion a tumulong kadatayo a mangtarus iti panggep ti surat. Idi umuna a siglo ti Kadawyan a Panawen, limmatak ti Efeso gaput’ panagbaglan, salamangka, astrolohia, ken panagrukbab ken Artemis a diosa ti panagadu.c Tapno malikmut ti estatuat’ diosa, adda binangonda a nadaeg a templo a naibilang a maysa kadagiti pito a pagsidsiddaawan ti kadaanan a lubong. Sigun kadagiti nakabakabda dita idi maika-19 a siglo, ti templo nagsaad iti plataporma a 73 metrot’ kaakabana ken 127 metrot’ kaatiddogna. Ti templo a mismo agarup 50 metrot’ kaakabana ken 105 metrot’ kaatiddogna. Adda 100 a marmol nga adigina, nga agarup 17 metrot’ katayag ti kada maysa. Ti atepna nakalupkopan ti dadakkel a puraw a marmol a baldosa. Balitok, imbes a simento, ti kunada a nausar iti nagbabaetan dagiti marmol a bloke. Adu a turista iti intero a lubong ti inatrakar ti templo, ket dagiti sangaili a ginasgasut a ribo agaaripunoda dita a siudad no piesta. Dagiti panday ti pirak sadi Efeso nakakuartada gaput’ panaglakoda ti babassit a pirak a templo ni Artemis kadagiti peregrino, kas souvenir.

6. Kasanot’ kawadwad ti gapuanan ni Pablo sadi Efeso?

⁶ Dimmagas ni Pablo sadi Efeso idi maikadua a panagmisionerona ket nangaskasabat’ biit sana imbati da Aquila ken Priscila a nangituloy ti trabaho. (Ara. 18:18-21) Nagsubli manen idi maikatlo a panagmisionerona ket nagtalinaed iti agarup tallo a tawen, nga inkaskasaba ken insurona “Ti Dalan” kadagiti adu. (Ara. 19:8-10; 20:31) Dakkel ti bannog ni Pablo sadi Efeso. Sigun iti librona a Daily Life in Bible Times, insurat ni A. E. Bailey: “Ugali ni Pablo a mangged manipud bannawag inggat’ alas 11 t.b. (Ara. 20:34, 35) nga apagisu met a malpas ni Tirano ti panangisurona; sa manipud alas 11 t.b. inggat’ alas 4 t.m. mangasaba idiay nalawa a siled, nakimiting kadagiti kaduana, . . . sa kamaudiananna mangaskasaba iti binalaybalay manipud alas 4 t.m. inggat’ tengnga ti rabii. (Ara. 20:20, 21, 31) Parikut dagiti dadduma no adda pay ngata tiempona a mangan ken maturog.”​—1943, panid 308.

7. Aniat’ resulta ti naregta a panangaskasaba ni Pablo?

⁷ Bayat daytoy naregta a panangaskasaba, imbutaktak ni Pablo dagiti imahen a mapagrukrukbaban. Nakaunget dagiti agar-aramid ken agilaklako kadagita, kas ken panday Demetrio, ket idi nagderraawda napilitan a pinanawan ni Pablo ti siudad.​—Ara. 19:23–20:1.

8. Kadagiti ania a punto a naintiempuan unay ti surat ni Pablo kadagiti Taga Efeso?

⁸ Ita, bayat a naibalud, inut-utob ni Pablo dagiti problema a naipasango iti kongregasion ti Efeso, a linikmut dagiti pagano ken salsalinongan ti nangayed a templo ni Artemis. Dagitoy napulotan a Kristiano sigurado a kasapulandat’ maikanatad nga ilustrasion ni Pablo kadakuada, nga impakitana a buklenda ti “nasantuan a templo,” a pagtaengan ni Jehova babaen iti espirituna. (Efe. 2:21) “Ti sagrado a palimed” a naipalgak kadagiti taga Efeso, maipapan iti administrasion ti Dios (ti wagas a panangimatonna kadagiti ganuat ti sangakabbalayanna) a babaen iti dayta pasubliennanto ti panagkaykaysa ken talna baeten ken Jesu-Kristo, di pagduaduaan dakkel a pammaregta ken liwliwa kadakuada. (1:9, 10) Inggunamgunam ni Pablo a ti Judio ken Gentil maikanunongda ken Kristo. Impatigmaanna ti panagkaykaysa, panagtutunos. Gapuna, maapresiartayon ti panggep, pateg, ken ti nabatad a gapu a naipaltiing daytoy a libro.

LINAON TI TAGA EFESO

9. Kasano a naglapunosan ti ayat ti Dios, ket aniat’ inkararag ni Pablo?

⁹ Panggep ti Dios nga iyeg ti panagkaykaysa babaen ken Kristo (1:1–2:22). Ni Pablo nga apostol impaw-itna dagiti kablaaw. Bendito ti Dios gaput’ nadayag a di kaikarian a kinamanangaasina. Nainaig daytoy iti panangpilina kadakuada a makikaykaysa ken Jesu-Kristo, a gapu kenkuana naluk-atanda babaen ti pannubbot ti darana. Sa, pinaglapunos ti Dios ti ayatna kadakuada babaen ti panangipalgakna ti sagrado a palimed ti pagayatanna. Ta inggandatna ti administrasion, “tapno ummongenna amin a banag a nagkaykaysa manen ken Kristo,” nga isu met ti nakadutokanda kas makipagtawid. (1:10) Kas tanda daytoy a nasaksakbay, naselioanda iti nasantuan nga espiritu. Inkararag ni Pablo a kumbinsidoda koma a sititibker iti namnama a nakaayabanda ket mabigbigda a daytanto met la a puersa ti usaren ti Dios kadakuada nga isut’ inusarna idi pinagungarna ni Kristo sana insaad a nangatngato ngem amin a gobierno ken autoridad ken pinagbalinna nga Ulo a mangsakup kadagiti amin a banag ti kongregasion.

10. Kasano a dagiti taga Efeso nagbalinda a “makipagili kadagiti nasantuan”?

¹⁰ Ti Dios, gapu iti nabaknang nga asi ken dakkel nga ayatna, pinagbiagna ida, nupay nataydan gapu kadagiti salungasing ken basolda, ket impatugawna ida “kadagiti nailangitan a disso a naikanunong ken Kristo Jesus.” (2:6) Maigapu amin daytoy iti di kaikarian a kinamanangaasi ken pammati ket saan a maipuon iti aniaman a bukod nga aramid. Ni Kristo isut’ kappiada ta rinippuogna ti pader, ti Linteg dagiti bilin, a namagsina kadagiti Gentil ken Judio. Itan dagitoy nga umili agpadadan a makaadani iti Ama baeten ken Kristo. Gapuna dagiti taga Efeso saanda a ganggannaet, no di ket “makipagili kadagidiay nasantuan” ket agbalbalinda a nasantuan a templo ken Jehova a pagtaenganna babaen iti espiritu.​—2:19.

11. Ania “ti sagrado a palimed,” ket aniat’ inkararag ni Pablo maipaay kadagiti taga Efeso?

¹¹ “Ti sagrado a palimed ni Kristo” (3:1-21). Impalgak itan ti Dios kadagiti nasantuan nga apostol ken propetana “ti sagrado a palimed ni Kristo . . . a dagiti umili kadagiti nasion makipagtawidda ken makipagkamengda iti bagi ket makiranudda kadakami iti kari a naikanunong ken Kristo Jesus gapu iti naimbag a damag.” (3:4, 6) Gaput’ di kaikarian a kinamanangaasit’ Dios, ni Pablo nagbalin a ministro daytoy, tapno iwaragawagna dagiti di matukod a kinabaknang ni Kristo ket maipakitana kadagiti tao no kasano a mayusuat ti sagrado a palimed. Baeten ti kongregasion a maipakaammo ti nagduduma unay a kinasirib ti Dios. Gapu itoy, inkararag ni Pablo nga agmaingelda buyogen iti pannakabalin ti espiritut’ Dios tapno maammuanda a naan-anay ti ayat ni Kristo, a lab-awanna ti pannakaammo, ket mabigbigda a ti Dios kabaelanna ti “agaramid iti di matukod nga ad-adu ngem iti dagup ti isuamin a mabalintayo a dawaten wenno panunoten.”​—3:20.

12. (a) Kasano komat’ pannagna dagiti Kristiano, ken apay? (b) Ania dagiti sagut nga inted ni Kristo, ken iti ania a panggep? (c) Aniat’ saklawen ti panangikawes iti “baro a personalidad”?

¹² Panangikawes iti “baro a personalidad” (4:1–5:20). Magna koma dagiti Kristiano mayalubog iti pannakaawisda, a sieemmat’ isip, iti mabayag a panagitured ken ayat, ken iti nagkaykaysa a singgalut ti talna. Ta adda maysa nga espiritu, maysa a namnama, maysa a pammati, ken “maysa a Dios ken Ama dagiti isuamin, isu a panguluen dagiti isuamin ken adda iti nagtengngaan dagiti isuamin ken adda kadakay amin.” (4:6) Gapuna ni Kristo, ti “maysa nga Apo,” nangted kadagiti propeta, ebanghelista, pastor, ken mannursuro, “a maipaay iti pannakaretubar dagiti nasantuan, maipaay iti ministerial nga aramid, maipaay iti pannakabangon ti bagi ni Kristo.” Gapuna, insurat ni Pablo, “sawentayo ti pudno, buyogen ti ayat rumang-aytayo koma kadagiti isuamin ken Kristo, nga ulo,” kas maysa a bagi nga agtutunos nga agaallot a kada miembro ket makibadang. (4:5, 12, 15) Ti imoral, ubbaw, ken nanengneng a dalan ti daan a personalidad masapul a maiwaksi; a kada maysa mapabaro koma iti puersa a mangtigtignay iti isipna ket makawesanda “iti baro a personalidad a naparsua a maitunos iti pagayatan ti Dios iti kinalinteg ken kinasungdo.” Gapu ta kamengdat’ maysa ken maysa, agsaoda koma iti kinapudno ket maikkat koman ti pungtot, panagtakaw, dakes a sasao, kinapait​—a dida pagleddaangen ti nasantuan nga espiritu ti Dios. Imbes, ‘naasida koma iti maysa ken maysa, nadungngo, sibubuslon a pakawanen ti maysa ken maysa, a kas met ti sibubuslon a panangpakawan ti Dios kadakuada baeten ken Kristo.’​—4:24, 32.

13. Tapno ti maysa matuladnat’ Dios, aniat’ aramidenna?

¹³ Tuladenda koma amin ti Dios. Di koma madukit kadakuada ti pannakiabig, kinarugit, ken kinaagum, ta dagiti agaramid kadagita dida tawiden ti Pagarian. Pinatigmaanan ni Pablo dagiti taga Efeso: “Magnakayo kas annak ti lawag.” “Annadanyo” ti pannagnayo, a kailalaanyo ti nainggundawayan a tiempo, “ta dagiti aldaw dakesda.” Wen, masapul nga inda “ilasin ti pagayatan ni Jehova” ket siyayaman a sawenda dagiti pangdayaw iti Dios.​—5:8, 15-17.

14. Ania dagiti rebbengen nga agpada ti asawa a lalaki ken babai?

¹⁴ Umno a panagpasakup; Nakristianuan a dangadang (5:21–6:24). Agpasakup koma dagiti babbai kadagiti assawada, kas panagpasakup ti kongregasion ken Kristo, ket ituloy dagiti lallaki nga ayaten dagiti assawada, “kas met ti panagayat ni Kristo iti kongregasion.” Kasta met, “ti babai padayawanna koma unay ti asawana.”​—5:25, 33.

15. Aniat’ imbalakad ni Pablo maipapan kadagiti annak ken nagannak, adipen ken appo, ken ti kabal ti Kristiano?

¹⁵ Dagiti ubbing agbiagda koma a situtunos kadagiti dadakkelda, a situtulnog ken tumulokda iti nadiosan a disiplina. Dagiti adipen ken appo masapul a makaay-ayo iti Dios ti panaglangenda, ta ti Apotay amin nga “adda sadi langit awan panangidumduma kenkuana.” Kamaudiananna, “agsarikedked[da] iti Apo ken iti kinamaingel ti pigsana,” nga ikawesda ti naan-anay a kabal a pakidangadang manipud iti Dios tapno makatakderda a sititibker a maibusor iti Diablo. “Kangrunaan amin, alaenyo ti dakkel a kalasag ti pammati,” agraman “kampilan ti espiritu, nga isu ti sao ti Dios.” Ituloyyo ti agkararag, ket agsalukagkayo. Dinawat met ni Pablo nga inda ikararagan, tapno buyogen ti nawaya a panagsao “ipakaammo[na] ti sagrado a palimed ti naimbag a damag.”​—6:9, 10, 16, 17, 19.

NO APAY NAIMBAG

16. Aniada a saludsod ti praktikal a sungbatan ti Efeso, ket aniat’ makunana maipapan iti personalidad a makaay-ayo iti Dios?

¹⁶ Ti surat kadagiti Taga Efeso gistay tratarenna amin nga aspeto ti biag ti Kristiano. Gaput’ panagraira ita dagiti makatuok a problema ken kinadelinkuente toy lubong, dagiti nabileg, praktikal a balakad ni Pablo talaga a pagimbagan dagidiay agtarigagay nga agbiag a nadiosan. Kasano koma ti pannakilangen dagiti ubbing kadagiti dadakkelda, ken dagiti nagannak kadagiti annakda? Ania dagiti rebbengen ti lalaki iti asawana, ken ti babai iti lakayna? Aniat’ aramiden dagiti kameng ti kongregasion tapno agkaykaysada iti ayat ken Nakristianuan a kinasin-aw iti ngalay ti nadangkes a lubong? Adda pammalakad ni Pablo amin kadagitoy a saludsod, ket ipakitana no aniat’ saklawen ti panangikawes iti baro a Nakristianuan a personalidad. No adalentay ti Efeso, talaga a maipategtayo ti kitat’ personalidad a makaay-ayo iti Dios a “naparsua a maitunos iti pagayatan ti Dios iti kinalinteg ken kinasungdo.”​—4:24-32; 6:1-4; 5:3-5, 15-20, 22-33.

17. Aniat’ ipakita ti Efeso maipapan iti pannakibinnadang kadagiti urnos ti kongregasion?

¹⁷ Ipakita pay ti surat ti panggep ti pannakadutok ken dagiti akem iti kongregasion. Ngamin maipaay daytoy iti “pannakaretubar dagiti nasantuan, maipaay iti ministerial nga aramid, maipaay iti pannakabangon ti bagi ni Kristo,” tapno agmataenganda. Ti Kristiano, no makibinnadang a naan-anay kadagitoy urnos ti kongregasion, “buyogen ti ayat rumang-ayto kadagiti isuamin ken Kristo, nga ulo.”​—4:12, 15.

18. Aniat’ naibatad maipapan iti “sagrado a palimed” ken ti naespirituan a templo?

¹⁸ Ti surat kadagiti Taga Efeso nagimbagan unay daydi nagkauna a kongregasion a nangpatadem ti pannakatarusda iti “sagrado a palimed ni Kristo.” Ditoy naibatad a maikadua kadagiti mamati a Judio, “dagiti umili kadagiti nasion” naayaban a “makipagtawidda ken makipagkamengda iti bagi ket mairanudda . . . iti kari a naikanunong ken Kristo Jesus gapu iti naimbag a damag.” Ti pader a nangtuben, “ti Linteg dagiti bilin,” a namagsina kadagiti Gentil ken Judio naikkat, ket itan gaput’ dara ni Kristo, padapadada a nagbalin a makipagili kadagiti nasantuan ken kameng ti sangakabbalayan ti Dios. Maisupadi unay iti pagano a templo ni Artemis, nabangon dagitoy a naikanunong ken Kristo Jesus iti disso a pagtaengan ti Dios babaen iti espiritu​—“nasantuan a templo maipaay ken Jehova.”​—3:4, 6; 2:15, 21.

19. Ania a namnama ken pammaregta ti itden ti Efeso agingga ita?

¹⁹ No maipapan iti “sagrado a palimed,” nadakamat met ni Pablo “ti maysa nga administrasion . . . tapno ummongenna amin a banag a nagkaykaysa manen ken Kristo, dagiti banag sadi langit [dagidiay napili para iti nailangitan a Pagarian] ken dagiti banag ditoy daga [dagidiay agbiagto ditoy daga nga iturayan ti Pagarian].” No kasta ti grande a panggep ti Dios a mangisubli ti talna ken panagkaykaysa ket nagminar. Nainaig itoy inkararagan ni Pablo dagiti taga Efeso, a dagiti mata dagiti pusoda malawagan, tapno matarusanda koma a naan-anay ti namnama a nangawisan ti Dios kadakuada ket makitada “no ania dagiti nadayag a kinabaknang nga ipatawidna kadagiti nasantuan.” Nalabit dagitoy a sao ti nangpabileg unay ti namnamada. Ket ti naipaltiing a surat kadagiti Taga Efeso agtultuloy ita a makapabileg iti kongregasion tapno ‘mapnotayo iti isuamin a pannakapunno ti Dios.’​—1:9-11, 18; 3:19.

[Footnotes]