Agaluadkayo iti ‘Aliteracy’

ADDA baro a kita ti parikut iti panagbasa a sisasaknap a mangap-apektar iti lubongtayo. Maawagan nga aliteracy. Nadepinar dayta kas “ti kalidad wenno kasasaad a pannakabael nga agbasa ngem di panaginteres a mangaramid iti dayta.”a (Merriam-Webster’s Collegiate Dictionary, Tenth Edition) Wen, kas aramid, masansan a mailaksid itan ti panagbasa​—a pagay-ayat idi nga aramiden. “Agpakarigatak nga agbasa,” inreklamo ti 12-ti-tawenna a balasitang, “ket saan a makaparagsak dayta.”

Adu nga adulto ti aliterate met. Ipannakkel ti Estados Unidos, kas pagarigan, a 97-porsiento ti de-adal; ngem, agarup kagudua kadagiti Americano nga adulto ti manmano nga agbasa iti libro wenno magasin! Nalawag, saan a kanayon nga agtunos ti abilidad nga agbasa iti tarigagay nga agbasa. Pudno daytoy uray kadagiti edukado unay a tattao. “No agawidak a nabannog manipud iti agmalem a trabaho,” kuna ti maysa a nagturpos iti Harvard University, “lukatak ti TV imbes nga agbasaak iti libro. Nalaklaka.”

Aniat’ napasamaken iti panagbasa? Kadagiti kallabes a dekada, ti kinalatakna ti inatiwen ti mangagaw-atension a warnakan. “Ita ta addaantayon iti MTV​—ken ti VCR ken Nintendo ken Walkman​—narigrigaten ti gundaway a mangbasa iti libro ngem idi awan pay unay ti pakakumikomantayo,” inlanad ni Stratford P. Sherman iti magasin a Fortune. Nalabit a ti telebision ti kangrunaan a mangbusbos iti tiempo a makiinnagaw iti panagbasa. Kinapudnona, inton agtawen iti 65, nakabusboston ti kadawyan nga Americano iti siam a tawen iti biagna nga agbuybuya iti TV!

Tangay masansan unay a maisakripisio dagiti gunggona ti panagbasa iti telebision, nasayaat nga utoben dagiti sumaganad.

Dagiti Gunggona ti Panagbasa

Ti panagbasa abbukayenna ti imahinasion. Ti telebision ti agpanunot para kadakayo. Naibinsabinsa ti isu amin: dagiti ekspresion ti rupa, tonada ti boses, ken aglawlaw.

Iti panagbasa, nupay kasta, dakayo ti mangpili iti karakter, mangurnos ti entablado, ken mangidirihir iti aksion. “Maaddaanka iti adu unay a wayawaya,” kuna ti 10-ti-tawenna a barito. “Madarepdepmo ti tunggal karakter iti eksakto a kayatmo nga itsurana. Ad-adda a sika ti mangkontrol kadagiti bambanag no agbasaka iti libro ngem no agbuyaka iti TV.” Kas napaliiw ni Dr. Bruno Bettelheim, “allukoyen ti telebision ti imahinasion ngem saanna nga ikkan dayta iti wayawaya. Ti nasayaat a libro dagus nga abbukayen ken ikkanna ti panunot iti wayawaya.”

Ti panagbasa parayrayenna ti kinasigo nga agsao. “Awan ti agbalin a nalalaing nga ubing wenno adulto a managbuya iti telebision babaen ti kankanayon a panagbuyana iti dayta,” insurat ni Reginald Damerall iti University of Massachusetts. “Nakasimsimple laeng a kinasigo ti masursuro iti panagbuya ti telebision isu a makadamagtayton iti sakit a panagbuya iti telebision.”

Maisupadi, ti panagbasa kalikaguman ken parayrayenna ti kinasigo nga agsao; naikugnal unay dayta iti panagsao ken panagsurat. Kunaen ti maysa a mannursuro iti English iti high school: “Kinapudnona, agpannuray unay ti balligim kas estudiante iti bokabulariom, iti man maawatam kabayatan ti panagbasam ken no kasano ti panagrasonmo bayat nga agsuratka, sa awanen pamay-an a pangparang-ay iti nasayaat a bokabulario no di ti panagbasa​—awanen sabali pay.”

Ti panagbasa suruannaka nga aganus. Saan la a rinibu a ladawan ti mabalin nga agparang iti screen ti TV iti maysa la nga oras, a mangibati iti bassit ti tiempo tapno mautob ti agbuya ti kitkitaenna. “Daytoy a pamay-an literal nga iprogramana ti ababa la a kapaut ti panangipamaysa,” kunaen ni Dr. Matthew Dumont. Isu met la a ti nalabes a panagbuya iti TV ti ikugnal ti dadduma a panagadal iti darasudos a panagdesision ken kinaaburido​—iti man ubbing ken adulto.

Ti panagbasa kalikagumanna ti panaganus. “Dagiti sasao, parapo, ken pinanid in-inut a mailawlawagda, nga agsasagadsad, ken maitunos iti lohika a sigurado a saan a panangpugpugto laeng,” isurat ti eksperto iti komunikasion a ni Neil Postman. Iti bukodna a kapartak, masapul nga ipaulog, tingitingen, ken utoben ti managbasa ti basbasaenna. Maysa a komplikado a proseso ti panangipaulog ti panagbasa​—ket suruannaka nga aganus.

Natimbeng a Kapanunotan

Agpapan pay kadagiti pagimbagan ti panagbasa, masapul a bigbigen nga adda met pagimbagan ti telebision. Lab-awanna ti panagbasa iti panangipakaammo iti adu a kita ti impormasion.b Maparayray pay ti nakaay-ayat a presentasion iti TV ti interes nga agbasa. “Naipadamag a dagiti programa iti TV a mangidrama iti literatura ken siensia para iti ubbing ti mangimpluensia iti ubbing tapno sapulenda dagidiay a libro ken dagiti mainaig a topiko,” kunaen ti The Encyclopedia Americana.

Napateg ti natimbeng a kapanunotan. Dua a nagduma a warnakan ti nayimprenta a panid ken ti telebision. Adda pagsayaatan ken limitasion ti tunggal maysa. Mabalin a mausar​—wenno maabuso ti tunggal maysa. Wen, makadadael ti nalabes a panagbasa agingga nga iputputongen ti maysa ti bagina a kas met laeng iti nalabes a panagbuya iti TV.​—Proverbio 18:1; Eclesiastes 12:12.

Kaskasdi a masansan a maisukát ti panagbasa iti panagbuya kas pagliwliwaan. Isennaay ti maysa a periodista a Hapones: “Dagiti managbuya ti mangsuksukáten iti kultura dagiti managbasa.” Nangnangruna a nakadkadlaw daytoy kadagiti agtutubo. Kas resultana, adu kadakuada ti dumakkel kas aliterate sadanto sagabaen dagiti ibungana. Gapuna, kasano a matulongan dagiti nagannak ti annakda a mangpatanor iti tarigagayda nga agbasa?

No Kasano a Makatulong ti Nagannak

Agbalinkayo a paguadan. Mangted iti direkta a pammalakad ti artikulo ti Newsweek a napauluan iti “No Kasano ti Mangpadakkel Kadagiti Nalaing a Bumabasa”: “No napalalot’ panagbuybuyayo iti TV, posible a kastanto met ti pagbalinan ti anakyo. Iti kasumbangirna, no makita ti annakyo a nagmayat ti panagtugawyo nga agbasbasa iti nasayaat a libro, maawatandanto a saanyo la nga ikaskasaba ti panagbasa no di ket iyap-aplikaryo pay dayta.” Nasaysayaat pay no sipipigsa koma nga ibasaan dagiti nagannak ti annakda. No aramidenda ti kasta, mangparnuayda iti nasinged a relasion​—banag a nakalkaldaang nga awan iti adu a pamilia itatta.

Mangaramidkayo iti libraria. “Agurnongkayo iti libro​—adu a libro,” isingasing ni Dr. Theodore Isaac Rubin. “Malagipko ida a basaen agsipud ta nalakada a magun-odan ken agsipud ta daddumat’ mangbasbasa met kadakuada.” Agbasanto ti ubbing no nalaka a magun-odan dagiti libro. Dakdakkel ti pakagutugotan nga agbasa no dagiti libro ti paset ti bukodda a libraria.

Pagbalinenyo a makaparagsak ti panagbasa. Naikunan a no kayat ti ubing ti agbasa, kaguduan ti inabakmo iti dangadang. Isu a pagbalinenyo ti panagbasa a makaparagsak iti anakyo. Kasano? Umuna, limitaranyo ti tiempo nga agbuya iti telebision; daytanto ti gistay mayun-una ngem iti panagbasa. Maikadua, mangparnuaykayo iti atmospera a maitutop iti panagbasa; naulimek a tiempo ken lugar, kas iti nalawag pannakasilawna a personal a libraria a makaallukoy iti panagbasa. Maikatlo, dikay ipilit ti panagbasa. Nalaka koma a magun-odan dagiti material ken gundaway nga agbasa, ngem bay-anyo a ti ubing ti mangpatanor iti tarigagay.

No naganus pay laeng ti edad ti annakda, rugianen ti dadduma a nagannak nga ibasaan ida. Makagunggona daytoy. Kunaen ti dadduma nga eksperto nga inton agtawen iti tallo, maawatanen ti ubing ti kaaduan a pagsasao nga usarennanto iti kadawyan a pannakisaritana kadagiti adulto​—nupay dina pay maibalikas a silalawag dagitoy a sao. “Nasapsapa ken naparpartak a mangrugi a maawatan ti ubbing ti pagsasao ngem ti masursuroda a panangisawang iti dayta,” kuna ti libro a The First Three Years of Life. Kunaen ti Biblia maipapan ken ni Timoteo: “Manipud kinamaladaga naammuam dagiti nasantuan a sursurat.” (2 Timoteo 3:15) Ti sao a maladaga nagtaud iti Latin nga infans, a literal a kaipapananna ti “di sumasao.” Wen, nangngegan ni Timoteo dagiti nainkasuratan a sasao sakbay nga imbalikasna ida.

Ti Biblia​—Ekselente a Katulongan

“Maysa a nakaskasdaaw a koleksion a gapuanan ti mannurat ti Biblia,” kuna ti libro a The Bible in Its Literary Milieu. Kinapudnona, naglaon ti 66 a librona iti kita ti daniw, kankanta, ken historikal a salaysay a mabalin nga adalen ti agtutubo ken nataengan. (Roma 15:4) Kanayonanna, ti Biblia “impaltiing ti Dios ken makagunggona iti panangisuro, iti panangtubngar, iti panangpalinteg iti bambanag, iti panangdisiplina iti kinalinteg.”​—2 Timoteo 3:16.

Wen, ti kangrunaan a magun-odan a mabasa a material isut’ Sao ti Dios, ti Biblia. Buyogen ti naimbag a rason a naikalikagum iti tunggal ari ti Israel a maaddaan iti personal a kopia dagiti Kasuratan ken “basaen dayta iti amin nga aldaw ti panagbiagna.” (Deuteronomio 17:18, 19) Ket naibilin ken ni Josue a basaenna dagiti kasuratan “a siaalumamay”​—kaipapananna, iti bagina, buyogen ti natanang a boses​—iti “aldaw ken rabii.”​—Josue 1:8.

Pudno nga adda paset ti Biblia a narigat a basaen. Mabalin nga agkasapulanda iti panangipamaysa. Laglagipenyo, insurat ni Pedro: “Kas kaiyanak a maladaga, patanorenyo ti panagtarigagay iti awan lalaokna a gatas a kukua ti sao.” (1 Pedro 2:2) Buyogen ti pananginsiar, ti panagtarigagay iti “gatas” ti Sao ti Dios agbalin a kas iti naikasigudan a panagtarigagay ti maladaga iti gatas ti inana. Masukáy ti panangapresiar iti panagbasa iti Biblia.c Makagunggona ti panangaramid iti dayta. “Ti saom pagsilawan ti sakak, ken silaw iti danák,” insurat ti salmista. (Salmo 119:105) Saan kadi a kasapulantay amin ti kasta a panangiwanwan iti daytoy nariribuk a panawen?

[Dagiti Footnote]