რელიგიის თავისუფლება — კურთხევაა თუ წყევლა? — საგუშაგო კოშკის ᲝᲜᲚᲐᲘᲜ ᲑᲘᲑᲚᲘᲝᲗᲔᲙᲐ

რელიგიის თავისუფლება — კურთხევაა თუ წყევლა?

საშინელი ტკივილები სდევდა თან რელიგიის თავისუფლების ცნების შობას ქრისტიანულ სამყაროში. ეს იყო ბრძოლა დოგმების, ცრურწმენისა და შეუწყნარებლობის წინააღმდეგ. ურიცხვი სიცოცხლე შეიწირა სისხლიანმა რელიგიურმა კონფლიქტებმა. რას გვიჩვენებს ეს სასამართლო ისტორია?

„ქრისტიანობის ისტორიაში ყოველთვის იყო დევნა და შევიწროება“, — წერს რობინ ლეინ ფოქსი წიგნში „წარმართები და ქრისტიანები“ (Pagans and Christians). ადრე ქრისტიანებს სექტანტებს უწოდებდნენ და საზოგადოებრივი წესრიგისთვის სახიფათო ადამიანებად მიიჩნევდნენ (საქმეები 16:20, 21; 24:5, 14; 28:22). ამის გამო ბევრი აწამეს და მხეცებს დააგლეჯინეს რომის არენებზე. ასეთი საშინელი დევნის დროს ზოგი, მათ შორის თეოლოგი ტერტულიანეც, რელიგიის თავისუფლებას დაჟინებით ითხოვდა (იხილეთ სურათი მე-8 გვერდზე). ახ. წ. 212 წელს ის წერდა: „საკუთარი შეხედულებების მიხედვით თაყვანისმცემლობა ადამიანის ძირითადი უფლება და მისი ბუნების ნაწილია.

კონსტანტინეს დროს, ახ. წ. 313 წელს, რომის საზოგადოება მოეშვა ქრისტიანების დევნას, რადგან გამოვიდა „მილანის ედიქტი“, რომელმაც რელიგიის თავისუფლება დაუშვა როგორც ქრისტიანებისთვის, ასევე წარმართებისთვის. „ქრისტიანობის“ აღიარებით რომის იმპერიაში შეჩერდა ქრისტიანობის დევნის ტალღა. მაგრამ დაახლოებით ახ. წ. 340 წელს ერთმა ქრისტიანმა მწერალმა თანაქრისტიანებს წარმართთა დევნისკენ მოუწოდა. საბოლოოდ, ახ. წ. 392 წელს „კონსტანტინოპოლის ედიქტით“ იმპერატორმა თეოდოსიუს I-მა მთელ იმპერიაში აკრძალა სხვა რელიგიები და რელიგიის თავისუფლებაც დასრულდა. რომის „ქრისტიანობით“, რომელიც უკვე სახელმწიფო რელიგია იყო, ეკლესიამ და სახელმწიფომ წამოიწყეს დევნა, რომელმაც საუკუნეები გასტანა და რომლის პიკიც XI—XIII საუკუნეების სისხლიანი ჯვაროსნული ლაშქრობები და XII საუკუნეში დაწყებული სასტიკი ინკვიზიციები იყო. გაბედულებს, რომლებსაც ეჭვი ეპარებოდათ გაბატონებულ რელიგიაში, დოგმების მონოპოლიაში, ერეტიკოსობას სწამებდნენ და იმ ურთიერთდაბეზღების ეპოქაში განუწყვეტლივ ნადირობნენ მათზე. რა ამოძრავებდა მათ?

რელიგიურ შეუწყნარებლობას გამართლება მოენახა იმ მიზეზით, რომ რელიგიური ერთობა სახელმწიფოს ყველაზე მტკიცე საფუძველი იყო და რომ რელიგიების სხვადასხვაობა საზოგადოებრივ წესრიგს საფრთხეს უქმნიდა. „ორი რელიგიით სახელმწიფო ვერასოდეს იქნება ძლიერი“, — ირწმუნებოდა 1602 წელს დედოფალ ელისაბედის ერთ-ერთი მრჩეველი ინგლისში. მათთვის უფრო ადვილი იყო აეკრძალათ რელიგიურ საკითხებში სხვაგვარად აზროვნება, ვიდრე გამოკვლევით, წარმოადგენდა თუ არა ეს ნამდვილ საშიშროებას სახელმწიფოსა და აღიარებული რელიგიისთვის. „კათოლიკურ ენციკლოპედიაში“ (Catholic Encyclopedia) ნათქვამია: „საერო და სასულიერო ხელისუფალნი უმნიშვნელო სხვაობასაც არ ახდენდნენ საშიშ და უვნებელ ერეტიკოსებს შორის“. მაგრამ ცვლილებები მაინც ახლოვდება.

შემწყნარებლობა საშინელი ტკივილებით იშვა

ევროპაში ცვლილებების კატალიზატორი პროტესტანტების მიერ წამოწყებული ძვრები, სექტანტური მოძრაობა იყო, რომელიც შემართებას არ კარგავდა. განსაცვიფრებელი სისწრაფით პროტესტანტულმა რეფორმაციამ ევროპაში რელიგიური განხეთქილებები გამოიწვია, რამაც სინდისის თავისუფლების იდეა წარმოშვა. ცნობილი რეფორმატორი მარტინ ლუთერი, მაგალითად, 1521 წელს საკუთარ თვალსაზრისს შემდეგნაირად ამართლებდა: „ჩემი სინდისი ღვთის სიტყვის მონაა“. დაყოფამ აგრეთვე გამოიწვია ოცდაათწლიანი ომი (1618—1648 წლები), სასტიკი რელიგიური ომების სერია, რომელმაც მთელი ევროპა ააოხრა.

ომის დროს ბევრი მიხვდა, რომ კონფლიქტი ხელს უშლის წინსვლას. ამიტომ მთელი რიგი ედიქტებით, მაგალითად „ნანტის ედიქტით“ (საფრანგეთი, 1598 წელი), ცდილობდნენ, მშვიდობა დაემყარებინათ ომებით გაპარტახებულ ევროპაში, მაგრამ ამაოდ. თუმცა ამ ედიქტებმა თანდათან ჩამოაყალიბა შემწყნარებლობაზე სადღეისო წარმოდგენა. თავდაპირველად „შემწყნარებლობა“ უარყოფითად განიმარტებოდა. „თუ გარკვეულ ვითარებაში შემწყნარებლურად მოვეკიდებოდით სექტებს. . . უეჭველია, ეს უბედურება იქნებოდა, სერიოზული უბედურება, მაგრამ არა ომზე საშინელი“, — წერდა ცნობილი ჰუმანისტი ერაზმ როტერდამელი 1530 წელს. უარყოფითი მნიშვნელობის გამო ზოგი, მაგალითად ფრანგი პოლ დე ფუა, 1561 წელს ამჯობინებდა „რელიგიის თავისუფლებაზე“ ესაუბრა და არა „შემწყნარებლობაზე“.

ჟამთა სვლამ შემწყნარებლობაზე წარმოდგენა შეუცვალა ხალხს და ბოროტებად ან უბედურებასთან დაკავშირებულად კი არა, თავისუფლების მფარველად მიიჩნია; მას უკვე აღარ უკავშირებდნენ სისუსტეს და სჯეროდათ, რომ ის თავისუფლების საწინდარი იყო. როდესაც რელიგიური პლურალიზმი და განსხვავებულად აზროვნების უფლება აღიარეს, როგორც თანამედროვე საზოგადოების საფუძველი, ფანატიზმს გასაქანი აღარ მიეცა.

შემწყნარებლობა XVIII საუკუნის მიწურულს დაუკავშირდა თავისუფლებასა და თანასწორუფლებიანობას. ეს კარგად წარმოჩინდა კანონებითა და დეკლარაციებით, მაგალითად საფრანგეთში ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა ცნობილი დეკლარაციით (1789 წელი) და შეერთებულ შტატებში უფლებათა კანონპროექტით (1791 წელი). მას შემდეგ, რაც ამ საბუთებმა XIX საუკუნიდან მოყოლებული ხელი შეუწყო ლიბერალურ აზროვნებას, შემწყნარებლობა და მისგან გამომდინარე თავისუფლება წყევლად კი არა, კურთხევად არის მიჩნეული.

შეფარდებითი თავისუფლება

რაც უნდა დიდებული იყოს თავისუფლება ის მხოლოდ შეფარდებითია. თითოეული მოქალაქისთვის მეტი თავისუფლების მინიჭების მიზეზით სახელმწიფო უშვებს ისეთ კანონებს, რომლებიც ადამიანის გარკვეულ თავისუფლებას ზღუდავს. აქ მოგვყავს რამდენიმე საკითხი, რომლებიც დაკავშირებულია თავისუფლებასთან და რომლებიც ამჟამად საკამათოა ევროპის მრავალ ქვეყანაში: რამდენად უნდა ჩაერიოს სახელმწიფო კანონმდებლობა მოქალაქის პირად ცხოვრებაში? რამდენად კარგ ნაყოფს გამოიღებს ეს? რა გავლენას ახდენს ეს თავისუფლებაზე?

დებატები საზოგადო და პირად თავისუფლებაზე შუქდება საინფორმაციო საშუალებებით. ზოგ რელიგიურ ჯგუფს ბრალს სდებენ იდეოლოგიურ დამუშავებაში, თანხების გამოძალვაში, ბავშვებზე ძალადობასა და უამრავ სერიოზულ დანაშაულში, უმეტეს შემთხვევაში არსებითი მტკიცებების გარეშე. მცირე რელიგიურ ჯგუფებზე სტატიები ხშირად ქვეყნდება პრესაში. დამამცირებელი იარლიყი, მაგალითად „მწვალებლობა“ ან „სექტა“, უკვე ყოველდღიური ლექსიკის ნაწილად იქცა. საზოგადოების შეხედულების გავლენით მთავრობა ხშირად აქვეყნებს ეგრეთ წოდებული საშიში სექტების სიასაც.

საფრანგეთი თავისი ტრადიციული შემწყნარებლობით და რელიგიისა და სახელმწიფოს გამიჯვნით ამაყობს; ამაყად უწოდებს საკუთარ თავს „თავისუფლების, თანასწორუფლებიანობის, ძმობის“ ქვეყანას. მაგრამ წიგნი „რელიგიისა და რწმენის თავისუფლება — მსოფლიო უწყებები“ აღნიშნავს: ამ ქვეყანაში „ახალი რელიგიური მოძრაობების უგულებელყოფის მხარდამჭერ სასკოლო განათლების კამპანიას“ გაეწია რეკომენდაცია. ბევრს მიაჩნია, რომ ასეთი მოქმედება საფრთხეს უქმნის რელიგიის თავისუფლებას. როგორ?

საფრთხე ემუქრება რელიგიის თავისუფლებას

რელიგიის ნამდვილი თავისუფლება არსებობს მხოლოდ მაშინ, როცა ყველა რელიგიურ ჯგუფს, რომლებიც პატივს სცემენ და ემორჩილებიან კანონს, სახელმწიფო ერთნაირად ეპყრობა. წინააღმდეგ შემთხვევაში სახელმწიფო თვითნებურად წყვეტს, თუ რელიგიური ჯგუფებიდან რომელი არ წარმოადგენს რელიგიას, რითაც აკლებს მას სახელმწიფოსგან რელიგიებისთვის განკუთვნილ უპირატესობებს. „რელიგიის თავისუფლების წმინდა იდეა კნინდება, როცა სახელმწიფო უსაფუძვლოდ ითვისებს იმის უფლებებს, რომ ისე დაამტკიცოს რელიგიები, თითქოს მართვის მოწმობას უმტკიცებდეს მძღოლს“, — აღნიშნული იყო 1997 წლის „ტაიმში“. ახლახან საფრანგეთის სახელმწიფო სასამართლომ განაცხადა, რომ ყოველივე ამას „შეგნებულად თუ შეუგნებლად მივყევართ ტოტალიტარიზმამდე“.

ძირითად უფლებებს საშიშროება ემუქრება მაშინაც, როდესაც ერთ ჯგუფს მონოპოლია აქვს საინფორმაციო საშუალებებზე. სამწუხაროდ, ბევრ ქვეყანაში ეს თანდათან უფრო ხშირდება. მაგალითად, სექტების მოწინააღმდეგე ორგანიზაციები რელიგიურად მიზანშეწონილის განსასაზღვრავად თვითონვე გამოდიან ბრალმდებლებად, მოსამართლეებად და მსაჯულებად და ცდილობენ საინფორმაციო საშუალებებით თავიანთი აზრები მოახვიონ თავს საზოგადოებას. მაგრამ, როგორც ფრანგული გაზეთი წერდა, ასეთი მოქმედებებით ეს ორგანიზაციები ავლენენ «იმავე სექტანტიზმს, რომელსაც, საერთო თვალსაზრისით, ებრძვიან, და მოსალოდნელია, რომ შექმნან „ნადირობის“ ატმოსფერო» (LE Monde). გაზეთში დასმული იყო კითხვა: „მცირე რელიგიური ჯგუფების საზოგადოებრივი შეურაცხყოფით. . . საფრთხე ხომ არ ემუქრება ძირითად უფლებებს?“ მარტინ კრილეს ერთ-ერთ ჟურნალში „რელიგიის ფსიქოლოგიაზე“ მოჰყავდა ციტატა: «სექტებზე „ნადირობა“ უფრო მეტ საზრუნავს გვიჩენს, ვიდრე ეგრეთ წოდებული უამრავი „სექტა და ფსიქოჯგუფი“. უბრალოდ რომ ვთქვათ, კანონის მორჩილ მოქალაქეებს უნდა მოვეშვათ. რელიგია და იდეოლოგია გერმანიაშიც უნდა იყოს და შენარჩუნდეს თავისუფალი» (Zeitschrift für Religionspsychologie). განვიხილოთ ერთი მაგალითი.

„სანიმუშო მოქალაქეებს“ საშიშები უწოდეს

კათოლიკური ეკლესიის ხელმძღვანელების აზრით, რომელი რელიგიური ჯგუფია „სექტებს შორის ყველაზე საშიში“, როგოც ეს ნათქვამი იყო ესპანეთის ცნობილ გაზეთში (ABC)? ალბათ, განცვიფრდებით, რომ გაზეთში საუბარი იყო იეჰოვას მოწმეებზე. ჰქონდა თუ არა მათ წინააღმდეგ ბრალდებას მიუკერძოებელი, ობიექტური, საფუძველი? გაეცანით სხვა წყაროებიდან მოყვანილ ციტატებს:

„იეჰოვას მოწმეები ასწავლიან ხალხს, პატიოსნად გადაიხადონ გადასახადები, მონაწილეობა არ მიიღონ ომსა და საომარ მზადებებში, არ იქურდონ და, საერთოდ, იცხოვრონ ისე, რომ თუ სხვებიც მათ მიბაძავდნენ, გაუმჯობესდებოდა სამოქალაქო თანაცხოვრების ნორმები“ (სერჯო ალბესანო, 1996 წლის ნოემბერი-დეკემბერი, Talento).

„[იეჰოვას მოწმეებზე] გავრცელებული ცილისწამებისგან განსხვავებით სულაც არ მიმაჩნია, რომ ისინი, ოდნავ მაინც საშიშები არიან სახელმწიფოსთვის. ისინი მშვიდობის მოყვარე, სინდისიერი და ხელისუფლების მიმართ პატივისცემით გამსჭვალული მოქალაქეები არიან“ (ბელგიის პარლამენტის დეპუტატი).

აღიარებულია, რომ „იეჰოვას მოწმეები ყველაზე პატიოსანი ხალხია [გერმანიის] ფედერაციულ რესპუბლიკაში“ (გერმანული გაზეთი Sindelfinger Zeitung).

„შეგიძლიათ დარწმუნებული იყოთ, რომ [იეჰოვას მოწმეები] სანიმუშო მოქალაქეები არიან. ისინი პირნათლად იხდიან გადასახადებს, უვლიან სნეულებს, ცდილობენ წერა-კითხვის უცოდინარობის აღმოფხვრას“ (აშშ-ის გაზეთი San Francisco Examiner).

„იეჰოვას მოწმეებს უფრო მტკიცე ოჯახები აქვთ, ვიდრე სხვა რწმენის მიმდევრებს“ (აშშ-ის ჟურნალი American Ethnologist).

„აფრიკული ქვეყნების ყველაზე პატიოსანთა და შრომისმოყვარეთა შორის არიან იეჰოვას მოწმეები“ (დოქტორ ბრაიან უილსონი, ოქსფორდის უნივერსიტეტი).

„ათწლეულების განმავლობაში ამ რწმენის მიმდევრებმა მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს სინდისის თავისუფლების გაძლიერებაში“ (ნეტ ჰენტოფი, Free Speech for Me—But Not for Thee).

„მათ. . . აშკარად ბევრი გააკეთეს, რომ დემოკრატიაში მრავალი უძვირფასესი რამ შენარჩუნებულიყო“ (პროფესორი ჩ. ს. ბრეიდენი, These Also Believe).

როგორც ზემოთ მოყვანილი ციტატები გვიჩვენებს, იეჰოვას მოწმეები მთელ მსოფლიოში სამაგალითო მოქალაქეებად არიან აღიარებული. ამასთანავე, ისინი ცნობილი არიან უფასო ბიბლიური საგანმანათლებლო საქმიანობითა და შესანიშნავი ოჯახური ღირსებებით. მათი გაკვეთილები ასი ათასობით ადამიანს დაეხმარა წერა-კითხვის სწავლაში; ამავე დროს, მათ ათწლეულების განმავლობაში ათასობით ღარიბს (განსაკუთრებით აფრიკაში) მიაწოდეს ჰუმანიტარული დახმარება.

ობიექტურობის დიდი მნიშვნელობა

საზოგადოებაში ბევრია არაკეთილსინდისიერი ადამიანი, რომლებიც უდანაშაულო მსხვერპლზე ნადირობენ. ამიტომ, როდესაც საქმე რელიგიას ეხება, უაღრესად აუცილებელია, რომ ფხიზლად ვიყოთ. მაგრამ რამდენად ობიექტურია და რამდენად მხარდაჭერილია რელიგიის თავისუფლება მაშინ, როდესაც ზოგი ჟურნალისტი, იმის ნაცვლად, რომ ინფორმაცია ობიექტურ და საქმეში ჩახედულ პირთაგან მიიღოს, ეყრდნობა მრევლშემოცლილი ეკლესიისა თუ სხვა რელიგიების მოწინააღმდეგე საეჭვო ობიექტურობის მქონე ორგანიზაციებიდან წამოსულ ინფორმაციას? გაზეთი, რომელმაც იეჰოვას მოწმეებს ‘სექტებს შორის ყველაზე საშიში’ უწოდა, აღნიშნავდა, რომ ეს ითქვა „[კათოლიკური] ეკლესიის კომპეტენტურ პირებთან“ საუბრის დროს. გარდა ამისა, ფრანგული ჟურნალი აღნიშნავდა, რომ ეგრეთ წოდებულ სექტებზე გამოქვეყნებული სტატიების უმეტესობა ეყრდნობოდა ანტისექტანტური ორგანიზაციების მიერ მოწოდებულ ინფორმაციას. როგორ ფიქრობთ, არის ეს ობიექტური ინფორმაციის უაღრესად მიუკერძოებელი წყარო?

საერთაშორისო სასამართლოებმა და ადამიანის ძირითადი უფლებებით დაინტერესებულმა ორგანიზაციებმა, მაგალითად გაერომ, აღნიშნა: „სხვაობა რელიგიასა და სექტას შორის იმდენად ხელოვნურია, რომ შეუძლებელია მისაღები იყოს“. მაგრამ რატომ ჯიუტობს ზოგი და იყენებს დამამცირებელ სიტყვა „სექტას“? ეს კიდევ ერთი მტკიცებაა იმისა, რომ რელიგიურ თავისუფლებას საფრთხე ემუქრება. როგორ შეიძლება ასე უაღრესად მნიშვნელოვანი თავისუფლების დაცვა?

[ჩარჩო⁄სურათები 8 გვერდზე]

რელიგიური თავისუფლების დამცველები

რელიგიის თავისუფლებაზე მუდარა მოჰყვა XVI საუკუნის ევროპაში რელიგიურ ნიადაგზე ატეხილ ხოცვა-ჟლეტას. ეს მუდარა დღესაც ისმის რელიგიის თავისუფლებაზე დისკუსიის დროს.

სებასტიან შატეიონი (1515—1563 წლები): „ვინაა ერეტიკოსი? ჩემი აზრით, სხვა არავინ, თუ არა ის, ვინც ჩვენს აზრს არ ეთანხმება. . . თუ ამ ქალაქსა თუ მხარეში ჭეშმარიტ მორწმუნედ ხარ აღიარებული, სხვაგან ერეტიკოსი იქნები“. ბიბლიის ეს ცნობილი ფრანგი მთარგმნელი და შემწყნარებლობის ენერგიული დამცველი რელიგიის თავისუფლების დებატზე შეეხო ერთ-ერთ მთავარ საკითხს: ვინ ადგენს, თუ ვინაა ერეტიკოსი?

დირკ ვოლკერტსზონ კორნჰერტი (1522— 1590 წლები): «როგორც ვკითხულობთ, წარსულში. . . თვით ქრისტე იერუსალიმში და შემდეგ მრავალი მარტვილი ევროპაში. . . ჭეშმარიტების სიტყვებით [საზოგადოებაში] არეულობას იწვევდნენ. . . სიტყვა „არეულობის“ მნიშვნელობა ზუსტად და ნათლად უნდა განიმარტოს». კორნჰერტს მოჰყავდა მოსაზრებები, რომ რელიგიების სხვადასხვაობა არ უნდა გაეტოლებინათ საზოგადოებაში გამოწვეულ არეულობასთან. მან დასვა კითხვა: ისინი, რომლებიც კეთილსინდისიერად ემორჩილებიან და პატივს სცემენ კანონს, ნამდვილად წარმოადგენენ საზოგადოებრივი წესრიგისთვის საშიშებს?

პიერ დე ბელუა (1540—1611 წლები): „უვიცობაა გჯეროდეს, რომ რელიგიების მრავალფეროვნება გამოიწვევს და ხელს შეუწყობს არეულობას სახელმწიფოში“. ბელუას, ფრანგ ვექილს, „რელიგიური ომების“ დროს (1562—1598 წლები) მოჰყავდა მოსაზრებები, რომ სახელმწიფოს ერთიანობა არაა დაფუძნებული ერთ რელიგიაზე, რასაკვირველია, იმ შემთხვევაში, თუ, სახელმწიფო ხელს არ უწყობს რელიგიურ შევიწროებას.

ტომას ჰელვისი (დაახლოებით 1550— 1616 წლები): „თუ მისი [მეფის] ხალხი არის მორჩილი და ყველა კანონის ერთგული შემსრულებელი, მეფე კმაყოფილი უნდა იყოს ამით“. ჰელვისმა, ინგლისში ბაპტიზმის ერთ-ერთმა ფუძემდებელმა, ეს სიტყვები დაწერა ეკლესიის სახელმწიფოსგან გამიჯვნის მხარდასაჭერად; ის დაჟინებით სთხოვდა მეფეს, რომ რელიგიის თავისუფლება მიენიჭებინა ყველა ეკლესიისა და სექტისთვის და დაკმაყოფილებულიყო ხალხზე საერო ძალაუფლებითა და საკუთრებით. მის ნაწერებში ხაზგასმულია აქტუალური კითხვა: რამდენად უნდა მართოს სახელმწიფომ პიროვნების სულიერი ცხოვრება?

უცნობი მწერალი (1564 წელი): „სინდისის თავისუფლების უზრუნველსაყოფად საკმარისი არაა, რომ ნება დავრთოთ პიროვნებას, გამოეთიშოს მისთვის არასასურველ რელიგიას, და ამავე დროს საშუალება არ მივცეთ მის მიერ მოწონებულ რელიგიას შეუერთდეს“.

[სურათები]

ტერტულიანე.

შატეიონი.

დე ბელუა.

[საავტორო უფლება]