როგორ მოვიდა ბიბლია ჩვენამდე — ნაწილი მეორე

ცეცხლის ალი მით უფრო მაღლა და მაღლა მიიწევდა ცისკენ, რაც უფრო აღვივებდნენ მოგიზგიზე კოცონს. მაგრამ ეს არ იყო ჩვეულებრივი ცეცხლი. მღვდლები და პრელატები შეჰყურებდნენ, თუ როგორ აძლიერებდა ცეცხლის ალს მასში ჩაყრილი ბიბლიები. მაგრამ ბიბლიის გასანადგურებლად ყიდვით, ლონდონის ეპისკოპოსი შეუგნებლად დაეხმარა მთარგმნელს, უილიამ ტინდალს, შემდგომი გამოცემების დაფინანსებაში.

რამ გამოიწვია ორივე მებრძოლი მხარის ასეთი გადაწყვეტილება? წინა ნომერში განვიხილეთ ბიბლიის გამოცემის ისტორია გვიან შუა საუკუნეებამდე. ახლა ჩვენ მივადექით იმ ახალ ხანას, როცა ღვთის სიტყვის ცნობა და ავტორიტეტი საზოგადოებაზე დიდი გავლენის მოხდენას იწყებს.

პიონერების გამოჩენა

ოქსფორდის დამსახურებული სწავლული ჯონ უიკლიფი კათოლიკური ეკლესიის არაბიბლიური ჩვეულებების წინააღმდეგ ქადაგებდა, წერდა ძლიერ სტატიებს და ავტორიტეტად „ღვთის რჯული“ ანუ ბიბლია მოჰყავდა. ის თავის სტუდენტებს, ლოლარდებს, მთელ ინგლისში აგზავნიდა საქადაგოდ ყველასთან, ვისაც კი ბიბლიური ცნობის მოსმენა სურდა. უიკლიფი გარდაიცვალა 1384 წელს, ხოლო სიკვდილამდე ბიბლიის ლათინურიდან იმ დროინდელ ინგლისურზე თარგმნა წამოიწყო.

ეკლესიას უიკლიფის სიძულვილის მრავალი მიზეზი ჰქონდა. პირველი, მან ამხილა მღვდლების თავაშვებულობა და უზნეობა. გარდა ამისა, უიკლიფის მრავალი მიმდევარი მის სწავლებას არასწორად იყენებდა თავიანთი შეიარაღებული აჯანყების გასამართლებლად. სამღვდელოება უიკლიფის სიკვდილის შემდეგაც კი სდებდა ბრალს, თუმცა ის არასოდეს არ ყოფილა მოძალადეობრივი აჯანყებების მომხრე.

მოგვიანებით, 1412 წელს, პაპი ჯონ XXIII და არქიეპისკოპოსი არენდელი მის შესახებ ამბობდნენ: „ეს საზიზღარი და მავნებელი ჯონ უიკლიფი, წყეულიმც იყოს მისი სახსენებელი, ეს ძველი გველის ძე, ანტიქრისტეს მაუწყებელი და შვილი“. ბრალდება კულმინაციურ წერტილს აღწევდა, როცა არენდელი წერდა: „თავისი ბოროტების საწყაოს პირამდე გასავსებად მან საღვთო წერილის მშობლიურ ენაზე გადათარგმნა წამოიწყო“. მართლაც, ეკლესიის ხელმძღვანელები ყველაზე მეტად იმან გაამძვინვარა, რომ უიკლიფის სურვილი იყო, ადამიანებს ბიბლია მშობლიურ ენაზე ჰქონოდათ.

მიუხედავად ამისა, ძალიან მცირე რაოდენობის გამოჩენილი ადამიანებისთვის იყო ხელმისაწვდომი მშობლიურ ენაზე საღვთო წერილი. ერთ-ერთი მათგანი იყო ანნე ბოჰემიელი, რომელიც 1382 წელს მომავალ მეფე რიჩარდ II-ზე დაქორწინდა. ის ფლობდა სახარებების უიკლიფის ინგლისურ თარგმანს, რომელსაც გამუდმებით სწავლობდა. როცა დედოფალი გახდა, მის კეთილგანწყობილებას საღვთო წერილისადმი მარტო ინგლისში არ შეუწყვია ხელი ბიბლიის გავრცელებისთვის. ანნე ბოჰემიელი პრაღის უნივერსიტეტის სტუდენტებს ოქსფორდში ჩასვლისკენ მოუწოდებდა. იქ ისინი ენთუზიაზმით სწავლობდნენ უიკლიფის ნაშრომებს და ზოგი უკან, პრაღაში, ჩაჰქონდათ. პრაღის უნივერსიტეტში უიკლიფის სწავლების პოპულარობა მოგვიანებით დაეხმარა იან ჰუსს, რომელიც იმ დროს სტუდენტი იყო, ხოლო შემდეგ უკვე თვითონ ასწავლიდა ამ უნივერსიტეტში. ჰუსმა ძველი სლავური თარგმანიდან გააკეთა კარგი ჩეხური თარგმანი. ამ მცდელობამ ხელი შეუწყო ბოჰემიასა და მეზობელ ქვეყნებში ბიბლიის საყოველთაო გამოყენებას.

ეკლესია საპასუხო ზომებს იღებს

სამღვდელოებაც აღშფოთებული იყო უიკლიფისა და ჰუსის სწავლებებით, რომლებშიც „სუფთა ტექსტებს“, ინსპირირებულ ორიგინალურ საღვთო წერილს ყოველგვარი დამატებების გარეშე, უფრო მეტი ავტორიტეტი ჰქონდა, ვიდრე ეკლესიის მიერ მოწონებულ ბიბლიის არშიაზე წაწერილ „გლოსას“, მძიმე ტრადიციულ განმარტებებს (იხილე სურათი). ეს იყო ღვთის სიტყვის ცნობა ყოველგვარი დამატებების გარეშე, რაც ამ მქადაგებლებს სურდათ, რომ უბრალო ხალხისთვის ხელმისაწვდომი ყოფილიყო.

ათას ოთხას თოთხმეტ წელს უსაფრთხოების ცრუ აღთქმით მოტყუებული ჰუსი კონსტანსის (გერმანია) კათოლიკურ კრებაზე თავისი მრწამსის დასაცავად მიიწვიეს. კრებას 2 933 მღვდელი, ეპისკოპოსი და კარდინალი ესწრებოდა. ჰუსი თანახმა იყო, უარეყო თავისი სწავლებები, თუ საღვთო წერილიდან ამ სწავლებების მცდარობა დამტკიცდებოდა. კრებას ამაში ეჭვიც კი არ ეპარებოდა. ჰუსის მიერ მათი ავტორიტეტულობის ეჭვქვეშ მოქცევა საკმარისი მიზეზი იყო, რომ 1415 წელს ის ძელზე გაეკრათ და ხმამაღლა მლოცველი ცეცხლში დაეწვათ.

იმავე კრებამ საბოლოოდ მსჯავრი დასდო და შეურაცხყოფა მიაყენა ჯონ უიკლიფს იმით, რომ ბრძანება გასცა, ამოეთხარათ ინგლისში დამარხული მისი ძვლები და დაეწვათ. ეს ბრძანება იმდენად საზიზღრული იყო, რომ ის არ შესრულებულა 1428 წლამდე, ვიდრე პაპმა არ მოითხოვა მისი შესრულება. თუმცა, როგორც ყოველთვის, ასეთმა სასტიკმა ოპოზიციამ ჭეშმარიტების სხვა მოყვარულთა ენთუზიაზმი ვერ გაანელა. პირიქით, ამან განამტკიცა მათი გადაწყვეტილება, გამოექვეყნებინათ ღვთის სიტყვა.

ბეჭდვის გავლენა

ჰუსის სიკვდილიდან 35 წლის შემდეგ, 1450 წელს, გერმანიაში იოჰან გუტენბერგმა დაიწყო მოძრავი ლიტერებით ბეჭდვა. მისი პირველი დიდი ნაშრომი იყო ლათინური „ვულგატას“ გამოცემა, რომელიც დაახლოებით 1455 წელს დასრულდა. 1495 წლისთვის მთლიანი ბიბლია ან მისი ნაწილი დაიბეჭდა გერმანულად, იტალიურად, ფრანგულად, ჩეხურად, ჰოლანდიურად, ებრაულად, კატალანურად, ბერძნულად, ესპანურად, სლავურად, პორტუგალიურად და სერბიულად (აქ მოყვანილი თანმიმდევრობით).

ჰოლანდიელმა სწავლულმა დესიდიუს ერასმუსმა 1516 წელს გამოსცა ბერძნული ტექსტის პირველი დასრულებული ნაბეჭდი გამოცემა. ერასმუსის სურვილი იყო, საღვთო წერილი „გადათარგმნილიყო ყველა ხალხის ენაზე“. მაგრამ მას ეშინოდა, არ დაეკარგა თავისი დიდი პოპულარობა იმით, რომ თვითონ გადაეთარგმნა ბიბლია. მიუხედავად ამისა, გამოჩნდნენ სხვები, რომლებსაც მეტი გაბედულება ჰქონდათ. მათ შორის გამოჩენილი პიროვნება იყო უილიამ ტინდალი.

უილიამ ტინდალი და ინგლისური ბიბლია

ტინდალმა განათლება ოქსფორდში მიიღო და დაახლოებით 1521 წელს სერ ჯონ უოლშის ოჯახში მიიწვიეს ბავშვების მასწავლებლად. უოლშის მდიდარი მაგიდის გარშემო სადილობისას ხშირად ნახავდით ადგილობრივ სამღვდელოებასთან პოლემიკაში მყოფ ახალგაზრდა ტინდალს. ის ბიბლიური მუხლების გადაშლით ფაქტების წინაშე აყენებდა მათ. დროთა განმავლობაში უოლში დარწმუნდა ტინდალის სიტყვების სიმართლეში, რის გამოც უფრო იშვიათად ეპატიჟებოდა მღვდლებს და უფრო ნაკლები ენთუზიაზმითაც ღებულობდა მათ. ბუნებრივია, ამან კიდევ უფრო გაზარდა სასულიერო პირების გაღიზიანება ტინდალისა და მისი რწმენის მიმართ.

ერთხელ, კამათის დროს, ტინდალის ერთმა რელიგიურმა მოპაექრემ განაცხადა: „უკეთესია ვიყოთ ღვთის კანონების გარეშე, ვიდრე — პაპების“. წარმოიდგინე ტინდალის დაჯერებულობა, როცა უპასუხა: „ჩემთვის არაფერს წარმოადგენენ პაპები და მათი ნებისმიერი კანონი. თუ ღვთის წყალობით ვიცოცხლებ, მალე მივაღწევ იმას, რომ გუთნისდედა ბიჭუნამ უფრო კარგად იცოდეს საღვთო წერილი, ვიდრე თქვენ“. ტინდალის განზრახვა განხორციელდა. მოგვიანებით მან დაწერა: „გამოცდილების შედეგად შევნიშნე, თუ რამდენად შეუძლებელია წუთისოფლის ხალხისთვის ნებისმიერ ბიბლიურ ჭეშმარიტებაში განმტკიცება, თუ მათ თვალწინ არ გადაუშლი მშობლიურ ენაზე დაწერილ საღვთო წერილს; მხოლოდ მაშინ შეიძლება დაინახონ მოყვანილი მუხლის არსი, დანიშნულება და მნიშვნელობა“.

მაგრამ იმ დროისთვის ინგლისურ ენაზე არც ერთი ბიბლია არ იყო დაბეჭდილი. ამიტომ 1523 წელს ტინდალი ეპისკოპოს ტუნსტალისგან თარგმნის ნებართვის მისაღებად ლონდონში ჩავიდა. სასტიკი უარის მიღების შემდეგ ტინდალმა თავისი მიზნის მისაღწევად დატოვა ინგლისი და უკან არასოდეს დაბრუნებულა. კელნში, გერმანიაში, მის სახელოსნოს, სადაც ბეჭდავდა, მოულოდნელად თავს დაესხნენ და ტინდალმა რამდენიმე ძვირფასი, გარკვეული რაოდენობის ჯერ კიდევ აუკინძავი ფურცლებით ძლივს მოასწრო გაქცევა. მაგრამ ვორმსში, გერმანიაში, „ახალი აღთქმის“, სულ მცირე, 3 000 ეგზემპლარი გამოიცა. ესენი ინგლისში გაიგზავნა და 1526 წლიდან დაიწყეს მისი გავრცელება. აქედან ბიბლიების გარკვეული რაოდენობა ეპისკოპოსმა ტუნსტალმა შეისყიდა და დაწვა, რითაც შეუგნებლად ხელი შეუწყო ტინდალს, თავისი საქმიანობის შემდგომ გაგრძელებაში.

კვლევა-ძიებას მოაქვს უფრო ნათელი გაგება

აშკარაა, რომ თავისი საქმიანობა ტინდალს სიამოვნებას ანიჭებდა. ერთ-ერთ ნაშრომში აღნიშნულია: „საღვთო წერილი მას ბედნიერებას ანიჭებდა და ეს ბედნიერება მის მსუბუქ და ლაღ გადმოცემაში ირეკლება“ (The Cambridge History of the Bible). ტინდალის მიზანი იყო, საღვთო წერილი უბრალო ხალხის ენაზე, მათთვის რაც შეიძლება გასაგებ და მარტივ ენაზე, აელაპარაკებინა. გამოკვლევამ მას დაანახა იმ ბიბლიური სიტყვების მნიშვნელობა, რომლებიც საუკუნეების განმავლობაში საეკლესიო დოქტრინების წყვდიადში იყო გახვეული. ტინდალი ვერც სიკვდილის მუქარამ, ვერც თავისი ძლიერი მტრის სერ ტომას მორის კალამმა ვერ დააშინა და გამოკვლევის შედეგები თავის თარგმანში გადმოსცა.

ლათინური ტექსტის ნაცვლად, ერასმუსის ბერძნულ პირველწყაროზე მუშაობისას ტინდალმა ბერძნული სიტყვის „ა·გაʹპე“-ს უფრო სრული მნიშვნელობით გადმოსაცემად სიტყვა „მოწყალებას“ „სიყვარული“ ამჯობინა. აგრეთვე მან „ეკლესიის“ ადგილზე „კრება“ გამოიყენა, „ეპიტიმიის“ ნაცვლად, — „მონანიება“ და „მღვდლების“ ნაცვლად, — „უხუცესები“ (1 კორინთელთა 13:1–3; კოლასელთა 4:15, 16; ლუკა 13:3, 5; 1 ტიმოთე 5:17, ტინდალის თარგმანი). ეს ცვლილებები გამანადგურებელი დარყტმა იყო ეკლესიის ავტორიტეტსა და ისეთი რელიგიური ტრადიციების გამოყენებაზე, როგორიცაა მღვდლებისადმი აღსარების თქმა.

მსგავსად ამისა, ტინდალმა დატოვა სიტყვა „აღდგენა“ და, როგორც არაბიბლიური, უკუაგდო განსაწმენდელი და სიკვდილის შემდეგ გრძნობის შენარჩუნების გამომხატველი სიტყვები. სიკვდილთან დაკავშირებით მან მორეს მისწერა: „მათი [მკვდრების] ზეცაში, ჯოჯოხეთში და განსაწმენდელში გამწესებით, [თქვენ] აქარწყლებთ იმ არგუმენტებს, რომლის საშუალებითაც ქრისტემ და პავლემ დაამტკიცეს აღდგენა“. ამ საკითხთან დაკავშირებით ტინდალი ეყრდნობოდა მათეს 22:30–32-სა და 1-ლი კორინთელთა 15:12–19-ს. ის მივიდა სწორ მრწამსამდე, რომ მკვდრები მომავალ აღდგენამდე უგრძნობ მდგომარეობაში არიან (ფსალმუნი 145:4; ეკლესიასტე 9:5; იოანე 11:11, 24, 25). ეს ნიშნავდა, რომ მარიამისა და „წმინდანებისადმი“ ლოცვა სავსებით აზრს მოკლებული იყო, ვინაიდან უგრძნობ მდგომარეობაში მყოფებს არც მოსმენა და არც შუამდგომლობა არ შეეძლოთ.

ტინდალი თარგმნის ებრაულ წერილებს

ტინდალმა 1530 წელს გამოსცა ხუთწიგნეული, ებრაული წერილების პირველი ხუთი წიგნი. ამგვარად, ის იყო პირველი, ვინც ბიბლია ებრაულიდან პირდაპირ ინგლისურ ენაზე გადათარგმნა. ტინდალი აგრეთვე ინგლისურ ენაზე პირველი მთარგმნელი იყო, რომელმაც იეჰოვას სახელი გამოიყენა. ლონდონელი სწავლული დევიდ დენიელი წერდა: „ეს ტინდალის მკითხველებისთვის ნამდვილად შთამბეჭდავი იქნებოდა, რადგან ღვთის სახელი პირველად მის თარგმანში გამოჩნდა“.

ნათლად გადმოცემის მიღწევის მიზნით ტინდალი ერთი ებრაული სიტყვის გადასათარგმნად სხვადასხვა ინგლისურ სიტყვებს იყენებდა. მაგრამ ის მკაცრად იცავდა ებრაულ გრამატიკას. შედეგად შენარჩუნებულ იქნა ლაკონიური ებრაული სტილი. ტინდალმა თქვა: „ებრაული ენა თავისი თავისებურებებით ბევრად უფრო ჰგავს ინგლისურს, ვიდრე ლათინურს. სასაუბრო სტილი ორივეში ერთნაირია; ამიტომ მრავალი ადგილის ინგლისურ ენაზე გადმოსათარგმნად, საჭიროა ებრაულის სიტყვა-სიტყვით გადმოტანა“.

ტინდალის მიერ ძირითადად სიტყვა-სიტყვით თარგმნა, მას ებრაული გამოთქმების ელფერს უნარჩუნებს. ზოგი მათგანი, ალბათ, პირველად წაკითხვისას ძალიან უცნაური ჩანდა. მაგრამ ბოლოს ბიბლია ისე შეისისხლხორცეს, რომ დღეს ამ გამოთქმებიდან მრავალი დამკვიდრებულია ინგლისურ ენაში. უფრო მეტიც, ინგლისური ბიბლიის მკითხველებმა შეითვისეს ებრაული აზრები, რამაც მათ საშუალება მისცა უკეთესად ჩასწვდომოდნენ ინსპირირებულ საღვთო წერილს.

ბიბლიის აკრძალვა და ტინდალის დევნა

საკუთარ ენაზე ბიბლიის წაკითხვის შესაძლებლობა აღმაფრთოვანებელი იყო. ინგლისის მოსახლეობამ იყიდა ყველა ბიბლია, რომლის შემოტანაც კი შეძლეს ქვეყანაში მალულად, როგორც ქსოვილი ან სხვა რამ საქონელი. ამ დროს სამღვდელოება თავისი პოზიციის იმ გარდაუვალ დაკარგვაზე ფიქრობდა, რომელსაც მას ბიბლიის უდიდეს ავტორიტეტად მიჩნევა მოუტანდა. აქედან გამომდინარე, მდგომარეობა მთარგმნელისა და მისი მხარდამჭერებისთვის უფრო სამკვდრო-სასიცოცხლო გახდა.

ეკლესიისა და სახელმწიფოსგან მუდმივი დევნის ქვეშ მყოფი ტინდალი იატაკქვეშა მუშაობას განაგრძობდა ანტვერპენში (ბელგია). ამავე დროს კვირაში ორ დღეს ტინდალი „დროსტარებას“ უძღვნიდა, ასე უწოდებდა ის ინგლისელი ლტოვილებისადმი, ღარიბებისა და ავადმყოფებისადმი დახმარებას. ამაში ხარჯავდა ის თავისი ფულის უმეტეს ნაწილს. ვიდრე ებრაული წერილების დარჩენილი ნახევრის გადათარგმნას შეძლებდა, ტინდალი ფულის გულისთვის გასცა ერთმა ინგლისელმა მამაკაცმა, რომელმაც მისი მეგობრის როლი გაითამაშა. 1536 წელს ვილვორდეში (ბელგია) სიკვდილით დასჯის წინ ტინდალის უკანასკნელი მგზნებარე სიტყვები იყო: „უფალო! თვალები აუხილე ინგლისის მეფეს“.

მეფე ჰენრი VIII 1538 წელს საკუთარი ინიციატივით გასცა ბრძანება, რომ ინგლისის ყველა ეკლესიაში ყოფილიყო ბიბლია. თუმცა ტინდალს არავინ აღიარებდა, თარგმანი, რომელიც ამოირჩიეს, სინამდვილეში, მისი იყო. ამგვარად ტინდალის საქმიანობა იმდენად კარგად ცნობილი და საყვარელი გახდა, რომ ამან „განაპირობა შემდგომი [ინგლისური] თარგმანების უმეტესი ნაწილის ძირითადი ხასიათი (The Cambridge History of the Bible). ტინდალის თარგმანის 90 პროცენტამდე პირდაპირ იქნა გადატანილი მეფე ჯეიმზის თარგმანში, 1611 (King James Varsion).

ბიბლიის თავისუფლად გამოყენება, ინგლისისთვის მრავალ ცვლილებებს ნიშნავდა. ეკლესიებში ბიბლიის ირგვლივ იმდენად გაცხოველებული საუბრები გაიმართა, რომ ერთი პერიოდი ამან შეაჩერა საეკლესიო მსახურებები. „ხანდაზმულები კითხვას სწავლობდნენ, ისე რომ მათ შეეძლოთ უშუალოდ ღვთის სიტყვისთვის მიემართათ, ხოლო ბავშვები სიამოვნებით უსმენდნენ უფროსებს“ (A Concise History of the English Bible). აგრეთვე ამ პერიოდში ბიბლიის გავრცელება შესამჩნევად გაიზარდა ევროპის სხვა ქვეყნებში და ენებზე. მაგრამ ინგლისში ბიბლიის ამოქმედებამ მსოფლიო გავლენა იქონია. როგორ მოხდა ეს? და რა გავლენა მოახდინა შემდგომმა აღმოჩენებმა და კვლევა-ძიებებმა ბიბლიებზე, რომლებიც დღეს ჩვენ გვაქვს? ცნობებს ამის შესახებ დავასრულებთ ამ სერიის მომდევნო სტატიაში.

[სურათი 26 გვერდზე]

ტინდალის „ახალი აღთქმა“, 1526 — ერთ-ერთი იმ ორი დასრულებული ეგზემპლარიდან, რომელიც ცეცხლს გადაურჩა.

[საავტორო უფლება]

© The British Library Board

[ცხრილი⁄სურათები 26, 27 გვერდებზე]

[ტექსტი სრულად მოცემულია პუბლიკაციაში]

როგორ მოაღწია ბიბლიამ ჩვენამდე — ძირითადი თარიღები

ახალი წელთაღრიცხვა

უიკლიფის ბიბლია (1384 წლამდე).

1400

ჰუსი დასაჯეს 1415 წელს.

გუტენბერგი — პირველი დაბეჭდილი ბიბლია, დაახლოებით 1455 წელი.

1500

ადგილობრივ ენაზე გაკეთებული ადრინდელი ნაბეჭდები.

ერაზმუსის ბერძნული ტექსტი, 1516.

ტინდალის „ახალი აღთქმა“, 1526.

ტინდალის სიკვდილით დასჯა 1536.

ჰენრი VIII გასცა ბრძანება, ბიბლია ყოფილიყო ყველა ეკლესიაში, 1538.

1600

მეფე ჯეიმზის თარგმანი, 1611.

[სურათები]

უიკლიფი

ჰუსი

ტინდალი

ჰენრი VIII